قازاقستاندا يادرولىق فيزيكا ماماندارى نەمەن اينالىسادى؟
الماتىداعى يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارىمەن Tengrinews.kz تىلشىلەرى سۇحباتتاستى. ءبىز ولاردىڭ نەمەن اينالىسىپ جاتقانىن جانە قازاقستاننىڭ ەنەرگەتيكا سالاسىنداعى بولاشاعى تۋرالى ويىن بىلدىك.
عۇمىرىنىڭ جارتىسىن عىلىمعا ارناعان
يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى جانە سىني ستەند جەتەكشىسى ءشاميل عيزاتۋلين قاتارداعى قىزمەتكەردەن ءىرى ەكسپەريمەنتتەر جەتەكشىسىنە دەيىن كوتەرىلدى. 70-جىلداردىڭ باسىندا قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى (قازىرگى ءال-فارابي اتىنداعى قاز ۇ ۋ) فيزيكا فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتى العاش رەت يافي زەرتحاناسىنا كەلەدى.
«مەن بۇل زەرتحاناعا 1972 -جىلى سىني ستەند ەندى ىسكە قوسىلىپ جاتقاندا كەلدىم. ول كەزدە وقىپ ءجۇردىم. تەك عىلىممەن اينالىسا المايتىن ۋاقىت ەدى، اقشا دا تابۋىمىز كەرەك بولاتىن. جۇمىس قىزىق بولىپ كەتكەنى سونشا، كەيىن حوببيىمە اينالدى. كەيبىرەۋلەر ماركا جيناپ قىزىقسا، مەنى سىني ستەندتە تاجىريبە جاساۋ قىزىقتىرادى»، - دەيدى ءشاميل عيزاتۋلين.
عالىمنىڭ ايتۋىنشا، سىني ستەند - ءىرى رەاكتورلاردا جۇزەگە اسىرىلماس بۇرىن قاۋىپسىز سىناقتاردى جۇرگىزۋدە شەشۋشى ءرول اتقاراتىن بىرەگەي نىسان. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بىردەي يادرولىق رەاكتور، ءبىر عانا وتىن - ۋران، ءبىراق ونىڭ كولەمى ايتارلىقتاي كىشى.
«بۇل - جىلۋ قۋاتى 100 ۆاتتان اسپايتىن شاعىن رەاكتور، ءبىراق ونىڭ قۋاتى تاجىريبە جۇرگىزۋگە جەتكىلىكتى. قاۋىپسىزدىك ماقساتىندا بارلىق ءادىس پەن زەرتتەۋ الدىمەن سىني ستەندتە سىنالادى، سودان كەيىن عانا نەگىزگى رەاكتورعا اۋىستىرىلادى»، - دەدى ءشاميل حايرۋل ۇلى.
عالىم جۇمىس بارىسىندا ينستيتۋت اۋماعىنداعى ۆ ۆ ر-ك يادرولىق رەاكتورىنىڭ ەكى رەت ىسكە قوسىلۋىنا قاتىستى. رەاكتور 1967 -جىلى پايدالانۋعا بەرىلدى. 80-جىلدارى سەيسميكالىق كۇشەيۋگە بايلانىستى توقتاتىلدى. بىرنەشە جىل بويى رەاكتور جۇمىس ىستەمەدى، ال ءشاميل عيزاتۋلين ونى قايتا ىسكە قوسۋ جوباسىنا مەنەدجەردىڭ كومەكشىسى رەتىندە قاتىستى. 1990-جىلدارى قازاقستان يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ تۋرالى كونۆەنتسياعا قول قويعاننان كەيىن وتىننىڭ بايىتىلۋىن ازايتۋ ءۇشىن رەاكتور جۇمىسىن قايتادان توقتاتۋعا تۋرا كەلدى. بۇل جولى جوبانى تولىعىمەن عالىم باسقاردى.
«العاشىندا ءبىزدىڭ رەاكتوردا ۋراندى بايىتۋ دەڭگەيى 36 پايىزدان استى، ءبىراق جاھاندىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان حالىقارالىق باعدارلامانىڭ ماقساتتارى ءۇشىن ءبىز ونى 19,7 پايىزعا دەيىن تومەندەتتىك. بارلىق زەرتتەۋ، ارينە، الدىمەن سىني ستەندتە جۇرگىزىلدى»، - دەپ ءتۇسىندىردى عالىم.
رەاكتورلارمەن جۇمىستان باسقا سىني سىناق ستەندىنىڭ زەرتحاناسىندا باسقا دا ماڭىزدى جوبالار جۇزەگە اسىرىلادى. سولاردىڭ ءبىرى - قاتەرلى ىسىكتەردى ەمدەۋگە ارنالعان بور- نەيترون باسۋ تەراپياسىنىڭ ءادىسىن جاساۋ.
«بۇل ءادىس وتاسىز، تەك راك كلەتكالارىن ماقساتتى تۇردە جويۋدى قامتيدى. قازىر ءبىز نەيترون ساۋلەنىڭ دالدىگىن جاقسارتۋ ءۇشىن تاعى ءبىر تاجىريبە دايىنداپ جاتىرمىز»، - دەدى عالىم.
بۇدان باسقا، زەرتحانادا اسىل تاستار بويالادى. تابيعاتتا تاس قانىق تۇسكە يە بولۋ ءۇشىن شامامەن 100 جىل قاجەت، ءبىراق يادرولىق رەاكتوردىڭ كومەگىمەن بۇل پروتسەسكە ءبىر كۇن عانا جەتكىلىكتى.
«بۇعان دەيىن مۇنداي جۇمىس ءۇشىن رەاكتورداعى بەلسەندىلىك تىم جوعارى بولدى، ءبىراق ءبىز سىني ستەندتە بۇل مۇنى تومەندەتەتىن جانە تاستارمەن قاۋىپسىز جۇمىس ىستەۋگە، ولاردىڭ ءتۇسىن قاجەتتى باعىتتا وزگەرتۋگە، قانىقتىعىن ازايتىپ-كوبەيتۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن قۇرىلعىنى جاساپ، سىناقتان وتكىزدىك»، - دەپ تولىقتىرادى ءشاميل حايرۋل ۇلى.
سونىمەن قاتار عالىم جوعارى تەمپەراتۋرالى گازبەن سالقىنداتىلعان رەاكتورعا ارنالعان وتىن ازىرلەپ جاتىر (جاپونيادا وسىعان ۇقساس رەاكتور سالىنعان) . الماتىدا ءشاميل عيزاتۋليننىڭ جەتەكشىلىگىندەگى زەرتحانا جاپوندىق يادرولىق فيزيكتەرمەن بىرلەسىپ، وسى رەاكتوردىڭ ءتۇرلى ەلەمەنتىن سىناقتان وتكىزىپ، ونىڭ وتىنىنا زەرتتەۋ جۇرگىزىپ جاتىر.
مامان قازاقستاندىقتاردىڭ گەرمانيا مەن جاپونيا عالىمدارىمەن بىرلەسە دامىتىپ جاتقان تەرمويادرولىق ەنەرگەتيكانىڭ بولاشاعى تۋرالى ايتىپ بەردى. فرانسيادا دەمونستراتسيالىق تەرمويادرولىق رەاكتور سالىنىپ جاتىر، ونىڭ ەلەمەنتتەرى ءبىزدىڭ زەرتحانادا سىناقتان وتەدى. عالىم تەرمويادرولىق ەنەرگەتيكا اتوم ەنەرگەتيكاسىنىڭ بولاشاعى ەكەنىن ايتتى، سەبەبى ول وتە قاۋىپسىز جانە جوعارى بەلسەندى ۇزاققا جەتەتىن يادرولىق قالدىقتاردىڭ از ءوندىرىلۋىن قامتاماسىز ەتەدى.
قازاقستانداعى اتوم ەلەكتر ستانتسيالارى تۋرالى سۇراققا ءشاميل عيزاتۋلين ءبىرجاقتى جاۋاپ بەرەدى.
«بىزگە اەس اۋاداي قاجەت، ءوزىمىزدىڭ ۋران بار، ونى شەتەلگە جىبەرەمىز، ءبىراق ونى ەلەكتر قۋاتىن ءوندىرۋ ءۇشىن پايدالانا الار ەدىك. اتوم ەلەكتر ستانتسيالارى - بالالارىمىزدىڭ بولاشاعى ءۇشىن قاجەت، قاۋىپسىز جانە تازا ەنەرگيا».
عىلىم مەن تەحنولوگيا
فيزيك- ماتەماتيك سەرگەي كيسليتسين 1977 -جىلى الماتىعا كوشىپ كەلدى. يا ف ي-دە قاتتى دەنە رادياتسيالىق فيزيكاسى ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىن اتقارادى. عالىم مەن ونىڭ كومانداسى كوپقىرلى زەرتتەۋمەن، ونىڭ ىشىندە ۆ ۆ ر-ك رەاكتورىنداعى سىناق جۇرگىزۋمەن اينالىسادى. ونىڭ جۇمىسىنىڭ نەگىزگى باعىتتارىنىڭ ءبىرى - رادياتسيانىڭ ماتەريالدارعا اسەرىن زەرتتەۋ.
عالىم رادياتسيانى قولداناتىن زەرتتەۋلەردى بىرنەشە كلاسقا بولەدى، ونىڭ ءبىرىنشىسى - يونداعىش ساۋلەلەردىڭ ماتەريال قۇرىلىمى مەن قاسيەتتەرىنە اسەرىن زەرتتەۋ.
«ماتەريال ۋاقىت وتە ناشارلايدى جانە بۇزىلادى، ال ەگەر ول رادياتسياعا ۇشىراسا، پروتسەسس بىرنەشە ەسە جىلدامدايدى. ءبىزدىڭ مىندەتتەرىمىزدىڭ ءبىرى - ماتەريالدارعا ساۋلەلەر اسەرىنىڭ زاڭدىلىعىن انىقتاۋ جانە سونىڭ نەگىزىندە يادرولىق تەحنولوگيا ءۇشىن جاڭا وزىق ماتەريالداردى جاساۋدىڭ فيزيكالىق مودەلىن قۇرۋ»، - دەپ تۇسىندىرەدى سەرگەي بوريسوۆيچ.
فيزيكتىڭ ايتۋىنشا، ماتەريال ساۋلەلەنۋدەن قاسيەتىن جوعالتىپ قويماي، قاسيەتتەرىن جاقسارتا الادى.
«مىسالى، يون يمپلانتاتسياسى ماتەريالدىڭ بەتىن نىعايتا الادى، وعان كورروزياعا توزىمدىلىك سىندى جاڭا قاسيەتتەر بەرە الادى. ءبىز زەرتحانادا تىكەلەي ساۋلەلەنۋدى نەمەسە قورعانىس جابىندارىن قولدانۋ ارقىلى ماتەريالداردىڭ قاسيەتتەرىن جاقسارتۋعا ارنالعان تەحنولوگيالاردى ازىرلەيمىز» - دەيدى كيسليتسين.
عىلىم ءۇشىن وزەكتى مىندەتتەردىڭ ءبىرى - بالامالى ەنەرگيا كوزدەرىن، ونىڭ ىشىندە سۋتەگى ەنەرگياسىن دامىتۋ. تازا ەنەرگەتيكانى دامىتۋعا يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى دا اتسالىسىپ جاتىر.
سەرگەي كيسليتسيننىڭ ايتۋىنشا، بالامالى ەنەرگيا تەك تولىقتىرۋشى، ياعني يادرولىق ەنەرگيا بولا الاتىن نەگىزگى ەنەرگيانىڭ قوسىمشا كوزى بولا الادى.
«اتوم ەلەكتر ستانتسيالارىندا وندىرىلەتىن ەنەرگيا - تۇراقتى جانە تاۋەلسىز ەنەرگيا كوزى، مەنىڭ جانە كوپ عالىمنىڭ كوزقاراسى بويىنشا، ول نەگىزگى، ياعني حالىقتىڭ سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرىپ، جالپى ەلدىڭ دامۋىنا ىقپال ەتۋى كەرەك»، - دەيدى ساراپشى.
ونىڭ پىكىرىنشە، «جاسىل»، ياعني بالامالى ەنەرگيا - ەلدەگى جالپى ەلەكتر قۋاتىنىڭ 30-40 پايىزى. سەبەبى بۇل - تابيعي-كيماتتىق جاعدايعا بايلانىستى تۇراقسىز ەنەرگيا.
«قۋاتى 2,5 گيگاۆاتت بولاتىن ءبىر اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن الايىق. ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ كوپ مولشەرىن جابۋ ءۇشىن كۇن پانەلدەرىن ەلەستەتۋگە كەلمەيتىن ماسشتابتاعى الاڭعا ورناتۋ كەرەك. سونىمەن قاتار بۇل پانەلدەرگە ۇنەمى كىر مەن شاڭ بىتەلىپ قالادى. وسىعان بايلانىستى ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىرۋدىڭ تيىمدىلىگى جەتكىلىكسىز بولادى. مۇنىڭ ءبارىن ءبىر جولمەن تازالاۋ كەرەك، بۇل - كوپ شىعىن. سونداي- اق كۇن جانە جەل ەنەرگياسى جيناقتالمايتىن ەنەرگيا كوزى، ونى دەرەۋ پايدالانۋ كەرەك. اككۋمۋلياتوردا ساقتاۋ كەرەك پە؟ بۇلاي دا جارامايدى، ويتكەنى ليتيي اككۋمۋلياتورىن ءوندىرۋ قورشاعان ورتاعا وتە زياندى پروتسەسس، رادياتسيادان دا جامان بولادى. جەل گەنەراتورلارى جەلدىڭ جىلدامدىعى سەكۋندىنا ءتورت مەتر بولعاندا عانا جۇمىس ىستەيدى، ال از بولعان كەزدە ولار اينالمايدى. اينالماي قالسا، ەلەكتر قۋاتىنسىز قالامىز»، - دەيدى كيسليتسين.
عالىم يادرولىق ەنەرگيانىڭ ارتىقشىلىقتارىنا دا توقتالدى. ا ە س-تىڭ كەپىلدىك مەرزىمى 60 جىل، ونى 100 جىلعا دەيىن ۇزارتۋعا بولادى، ال جەل قوندىرعىلارى مەن كۇن باتارەيالارىنىڭ مەرزىمى نەبارى 15-18 جىل.
ءماتىندى دايىنداعان: ولەسيا ساۆچەنكو.
فوتو: ءاليحان ساريەۆ، يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتىنىڭ باسپا ءسوز قىزمەتى.
