قازاقستاندا تابيعي شىرشالار قالاي وسىرىلەدى
الماتى. KAZINFORM - شىرشا - جاڭا جىلدىڭ باستى نىشانى. جاڭا جىلدى قىزىل-جاسىل شاممەن كومكەرىلگەن اسەم شىرشامەن قارسى الۋدى داستۇرگە اينالدىرعاندار، شىرشا تاڭداۋعا كەلگەندە قينالادى. ويتكەنى، ونىڭ ەكى ءتۇرى بار. تابيعي جانە جاساندى.
ءار نۇسقانىڭ جاقسى جانە جامان جاقتارى تاعى بار. Kazinform اگەنتتىگىنىڭ تىلشىلەرى ءبىر قىلقان جاپىراقتى اعاشتى وسىرۋگە قانشا ۋاقىت پەن كۇش جۇمسالاتىنىن، ساتىلىمدا قانداي تەندەنتسيالار بايقالاتىنىن جانە تۇرعىندار قايسىسىن ءجيى تاڭدايتىنىن انىقتاپ كوردى.
شىرشا - قاراعاي تۇقىمداسىنا جاتاتىن بيىكتىگى 30-50 مەتر، باياۋ وسەتىن قىلقانجاپىراقتى اعاش. 15-20 جىلعا دەيىن وتە جاي، كەيىن جىلىنا 30 س م-گە دەيىن وسەتىن بولادى. ماڭگى جاسىل وسىمدىك بولعانىمەن، 6-12 جىلدا قىلقاندارىن كەزەكپەن ءتۇسىرىپ، جاڭارىپ وتىرادى.
قىلقان جاپىراقتى اعاشتاردى وسىرۋدەگى قيىندىقتار
«زەلەنستروي ن س» كومپانياسى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى ناريمان مۇستافايەۆتىڭ سوزىنشە، قىلقان جاپىراقتى اعاشتاردى ءوسىرۋ وڭاي شارۋا ەمەس، اسىرەسە كليماتتىق فاكتورلار ءوز ەرەجەلەرىن تالاپ ەتەتىن قازاقستان جاعدايىندا.
سونداي-اق ول جەرگىلىكتى ءتالىمباقتا شىرشا مەن قاراعاي ءوسىرۋدىڭ قيىندىقتارى مەن ەرەكشەلىكتەرىنە توقتالدى.
قازىر سەرىكتەستىكتىڭ قاراماعىندا الماتى وبلىسى قاسكەلەڭ قالاسىندا ەكى ءتالىمباق بار. 2007 -جىلى قۇرىلعان ءتالىمباقتاردا تەك قىلقان جاپىراقتى اعاشتاردى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ءبىرجىلدىق جانە كوپجىلدىق گۇلدەردى، بۇتالاردى، جاپىراقتى اعاشتاردى، تەرەك، قاراعاش، ۇيەڭكى، ەمەن، شەتەن، ساندىك اعاشتارى ءتىپتى كوگالدار وسىرىلەدى. بارلىق وسىمدىك قازاقستاندا جاقسى ءوسۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى كليماتقا بەيىمدەلگەن.
- بىزگە قازاقستانعا نەگىزىنەن 30 سانتيمەتردەن باستالاتىن جاس كوشەتتەر اكەلىنەدى. ءبىرى 60-80 سانتيمەتر، ەندى ءبىرى كوپ كۇتپەس ءۇشىن بىردەن بيىكتىگى ءبىر مەتر بولاتىن كوشەتتى، جەرگىلىكتى جاعدايعا بەيىمدەپ وسىرەدى، - دەپ تۇسىندىرەدى ناريمان مۇستافايەۆ.
قىلقان جاپىراقتى اعاشتاردىڭ ىشىندە تيان-شان شىرشاسى نەمەسە شرەنك شىرشاسى سياقتى جەرگىلىكتى تۇرلەر ەرەكشەلەنەدى.
- ول دوپ سياقتى دوڭگەلەك جانە وتە باياۋ وسەدى، ويتكەنى بۇل تابيعي تۇقىم. ەۋروپادان اكەلىنگەن، بۋدانداستىرىلعان شىرشالار تەز وسەدى. جىلىنا 40 سانتيمەترگە دەيىن جەتەدى، - دەپ تولىقتىردى ول.
ناريماننىڭ ايتۋىنشا، شىرشا ءوسىرۋ ۋاقىت پەن شىدامدىلىقتى قاجەت ەتەدى.
- 2007 -جىلى باققا 30 سانتيمەترلىك كوشەت وتىرعىزدىق. 17 جىلدا 6 مەترگە جەتتى. كەيبىرەۋلەر 4 مەترگە دەيىن ءوستى. اعاش - ءتىرى ورگانيزم، ول ادامدار سياقتى: ءبىرى بيىك بولسا، ەندى ءبىرى الاسا، - دەيدى ول.
تاعى ءبىر ءتالىمباق يەسى ەلەنا ۋلانوۆا اعاش ءوسىرۋ شىدامدىلىق، ءبىلىم جانە قوماقتى قاراجاتتى قاجەت ەتەدى دەگەنگە تولىق كەلىسەدى. ونىڭ شارۋا قوجالىعى سوناۋ 1995 -جىلى باتىس قازاقستان وبلىسىندا گۇلدى جانە ساندىك وسىمدىكتەردى وسىرۋگە ماماندانعان كەزدە پايدا بولدى.
قازىر جەمىس اعاشتارىن، بۇتالاردى، تاڭقۋراي مەن قۇلپىناي سياقتى جيدەكتەردى، سونداي-اق قاراعاي مەن شىرشا سياقتى قىلقان جاپىراقتى اعاشتاردى ءوسىرۋدى قولعا الدى.
- ءبىزدىڭ ايماقتا كليماتتىق جاعدايعا بايلانىستى قاراعاي ءوسىرۋ قيىن. بىلتىر تالپىنىپ كوردىك، ءبىراق ءساتسىز بولدى. ءبىز وتىرعىزعان جابىق تامىر جۇيەسى بار ەكى جىلدىق قاراعاي كوشەتتەرى كۇزدە ىلعالدى توپىراققا، قاردىڭ بولماۋىنا جانە قىستاعى قاتتى ايازعا بايلانىستى ءۇسىپ قالدى. قاراعايدىڭ 1,5 - 2 مەترگە جەتۋى ءۇشىن كەم دەگەندە 6 جىل كۇتىم قاجەت، - دەيدى ول.
ونىڭ ايتۋىنشا، قازاقستاندا ساتىلاتىن كەسىلگەن قىلقان جاپىراقتى اعاشتاردىڭ كوبى رەسەيدەن اكەلىنگەن. ولاردىڭ قۇنى بىزگە قاراعاندا تومەن.
- رەسەيدىڭ نۋ ورمانىندا، تابيعي جولمەن ءوزى ءوسىپ شىققان، ەرەكشە كۇتىمدى قاجەت ەتپەيتىن شىرشالار بىزگە جەتكىزىلىپ جاتىر. البەتتە، كەسۋ ءۇشىن وسىرىلگەن شىرشانى 3 مىڭ تەڭگەگە ساتۋعا بولادى. ءبىراق قازاقستاندا شىرشالاردىڭ ارزان بولۋى مۇمكىن ەمەس. بالكىم وزدەرى ورماندا وسكەن بولسا جانە اعاشتاردىڭ تىعىزدىعىن جويۋ ءۇشىن سانيتارلىق تالاپقا ساي وتالسا، ارزان بولاتىن شىعار، - دەپ تۇسىندىرەدى ول.
كىشكەنتاي اعاشتار جاقسى تامىر الادى
ناريمان مۇستافايەۆ قالالارعا نەمەسە عيمارات ماڭىنا كىشكەنتاي اعاشتاردى تاڭداعان دۇرىس ەكەنىن اتاپ ءوتتى. كولەمى كىشىرەك بولسا، ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى سوعۇرلىم جوعارى بولادى. بيىك اعاشتاردى وتىرعىزۋعا بولادى، ءبىراق تاۋەكەل جوعارى، ءبارى توپىراققا بايلانىستى. ەگەر بەس مەترلىك شىرشا وتىرعىزساڭىز، كەسەك ديامەترى 1,2 مەتردەن 1 مەترگە دەيىن بولۋى كەرەك. ءۇش مەترلىك اعاش ءۇشىن 80 دەن 60 س م-گە دەيىن ەۋروپادا بەس مەترلىك شىرشالار ءومىر ءسۇرۋ كەپىلدىگىمەن ۇسىنىلادى، ويتكەنى ولار ماسشتابتاۋ ءادىسىن پايدالانادى. ءبىراق باعاسى 10 مىڭ ەۋروعا دەيىن جەتۋى مۇمكىن.
- اعاشتىڭ تەز ءوسۋى ميكرو جانە ماكروەلەمەنتتەرمەن ۇنەمى قورەكتەنۋگە بايلانىستى. تىڭايتقىشتار نەعۇرلىم كوپ بولسا، شىرشا سوعۇرلىم جاقسى وسەدى، ينەلەرى قالىڭ جانە جارقىن بولادى. بۇل ەرەجە قاراعايعا دا، ارشاعا دا قاتىستى. دەگەنمەن، قايتا وتىرعىزۋ، تىڭايتۋ، سۋارۋ جانە كەسۋ ۋاقىت پەن شىعىندى تالاپ ەتەدى. قالا جاعدايىندا قىلقان جاپىراقتى وسىمدىكتەر ناشار وسەدى. قىلقان جاپىراقتى اعاشتاردى ساياباقتار مەن الاڭداردا، جولداردان الىس جەردە وتىرعىزۋ ۇسىنىلادى. كوشە بويىنداعى قىلقان جاپىراقتى اعاشتار ەرەكشە كۇتىمدى قاجەت ەتەدى، - دەيدى مامان.
شىرشا نەمەسە قاراعاي
كوپتەگەن ۇسىنىستاردىڭ ىشىندە ەڭ تانىمال - وزىندىك سيپاتتامالارى، ارتىقشىلىقتارى مەن كەمشىلىكتەرى بار شىرشا مەن قاراعاي.
ەلەنا ۋلانوۆانىڭ ايتۋىنشا، قاراپايىم قاراعايلار شىرشاعا قاراعاندا تالاپشىل ەمەس. ولاردىڭ تۇقىم ونگىشتىگى جوعارى، تەز ءوسىپ، قازاقستاننىڭ كليماتىنا تەز بەيىمدەلەدى. قاراعايدىڭ ۇزىن ينەلەرى مەن كولەمدى ءپىشىنى بار، ال شىرشا ءوزىنىڭ قالىڭ بۇتاسىمەن ەرەكشە، اسەم كورىنەدى.
- ءبىزدىڭ تاجىريبەمىزدە قاراعاي بارلىق جاعىنان جەڭىلىرەك: شىرشانىڭ كوشەتى وتە باياۋ وسەدى، ال قاراعاي تەز كوتەرىلەدى. ءتۇسى قانىق اعاش سۇلۋلىق جاعىنان جەڭەدى جانە ونى جاڭا جىلعا اركىم ءوز ءۇيىنىڭ تورىندە كورگىسى كەلەدى، - دەيدى ول.
ايتۋىنشا، قازاقستاندا جۇمىس كۇشى قىمبات، سوندىقتان تەك ەگۋگە، وسىرۋگە بولاتىن تامىرى بار كوشەتتەردى عانا ساتامىز. ءبىز ونى جاڭا جىلدا ساتۋ ءۇشىن وسىرمەيمىز، بۇل وتە قىمبات، - دەيدى ول.
سپيكەردىڭ سوزىنشە، ورالدا ءبىر جارىم مەترلىك توپىراقتى كوشەت شامامەن 20 مىڭ تەڭگە تۇرادى.
- كەيبىرەۋلەر شىرشانى نەمەسە قاراعايدى كونتەينەرلەرگە سالىپ ساتىپ الىپ، مەرەكەدە ۇيىنە ورنالاستىرىپ، كەيىن دالاعا شىعارىپ، كوكتەمدە ءوز اۋلاسىنا وتىرعىزادى. ءبىراق شىرشا تەمپەراتۋرانىڭ وزگەرۋىنە توزە المايدى جانە ىستىقتا بالعىندىعىن تەز جوعالتادى. جاڭا جىلدىق شىرشانى قاراعاي سياقتى ۇيدە ۇزاق ۇستاۋ مۇمكىن ەمەس، ويتكەنى ول سارعايىپ كەتەدى، - دەپ ءتۇسىندىردى ەلەنا ۋلانوۆا.
تانىمال تۇرلەرى مەن باعالارى
ناريمان مۇستافايەۆ قازاقستاندا شىرشالاردىڭ جەرگىلىكتى جانە سىرتتان اكەلىنگەن تۇرلەرى دە سۇرانىسقا يە ەكەنىن اتاپ ءوتتى. مىسالى، تيان-شان شىرشاسى ءوزىنىڭ تابيعي سۇلۋلىعىمەن تانىمال، ال كوكشىل ءتۇستى Blue Diamond ،Glauca سياقتى شىرشالار ەرەكشە تۇسىمەن جوعارى باعالانادى.
- ءبىز كوك شىرشا كوشەتتەرىن ساتىپ الامىز، ءبىراق ولاردىڭ ۋاقىت وتە كەلە ءتۇسى وزگەرىپ، كوگىلدىر بولادى. بۇل قالىپتى جاعداي. Glauca كوگىلدىر ءتۇستى بولۋى مۇمكىن، ول كىشكەنتاي، ءپىشىنى شار ءتارىزدى، ءبىراق ينە قۇرىلىمى ءبىزدىڭ تيان-شان شىرشاسىنا ۇقسايدى، - دەيدى ناريمان.
ونىڭ ايتۋىنشا، ءۇش مەترلىك Blue Diamond باعاسى جارتى ميلليون تەڭگەگە دەيىن جەتەدى.
قىلقان جاپىراقتى اعاشتاردىڭ باعاسى ولاردىڭ مولشەرى مەن تۇرىنە بايلانىستى. كادىمگى جاسىل شىرشانىڭ ءبىر جەلىلىك مەترى 30-50 مىڭ تەڭگە، كوكشىل شىرشا 50-100 مىڭ تەڭگە ارالىعىندا.
ول قىلقان جاپىراقتى اعاشتاردى وتىرعىزۋدىڭ ەڭ جاقسى ۋاقىتى - كۇز ەكەنىن تىلگە تيەك ەتتى. سوندىقتان جاڭا جىلدىق مەرەكەلەردە ەمەس، وسى ۋاقىتتا سۇرانىس جوعارى بولادى.
ساراپشى كەيبىر كليەنتتەر قىلقان جاپىراقتى اعاشتاردى جاڭا جىلدىق نىشان رەتىندە ساتىپ الادى. ءبىراق بۇل وتە سيرەك كەزدەسەتىنىن اتاپ ءوتتى.
بازاردا شىرشا ساۋداسى قىزىپ تۇر
دۇكەندەر مەن بازارلاردان قىلقان جاپىراقتىلاردىڭ نەشە ءتۇرىن تاباسىز. باعاسى ءدا ارالۋان. ساۋداگەرلەر جەلتوقساننىڭ سوڭعى كۇندەرىندە شىرشاعا سۇرانىس تىپتەن ارتاتىنىن ايتادى.
الماتىلىق راۋان ءسابيت ۇلىنىڭ شىرشا ساتۋمەن اينالىسقانىنا 20 جىلعا جۋىقتاعان. ونىڭ ساۋدا نۇكتەسىندە جاساندى شىرشانىڭ الۋان ءتۇرى بار.
- مىنا جاساندى شىرشانىڭ ءبارى قىتايدان جەتكىزىلگەن. بۇرىنعىداي ەمەس، ساپاسى وتە جاقسى. بەلگىلى تالاپتار مەن سيپاتتامالارىن ەسكەرەمىز. شىرشانىڭ ءيىسى بولماۋى كەرەك. حيميالىق ءيىس ناشار ساپا بەلگىسى. بۇنداي اعاشتاردىڭ ءتۇسى جاسىل، كوك، ءتىپتى قىزىل دا بولۋى ابدەن مۇمكىن. ءبىز تابيعي بوياۋلى شىرشانى تاڭدايمىز. ويتكەنى، ولارعا سۇرانىس بار، - دەيدى راۋان.
ايتۋىنشا، بيىل شىرشا باعاسى وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا 10-20 پايىزعا قىمباتتادى.
ادامدار نەگىزىنەن جاساندى شىرشانى تاڭدايدى. ويتكەنى ونى جىلدا قولدانۋعا بولادى.
- باعاسى بيىكتىگى مەن تۇرىنە بايلانىستى بولادى. اق، جاسىل، ويىنشىق ىلىنگەن، توبەسىن قار باسقان شىرشالار بار. مىسالى 180 س م جاساندى شىرشا 18-20 مىڭ تەڭگە كولەمىندە. ەكى مەترلىك شىرشا 30 مىڭ تەڭگە. 4 مەترلىكتەردىڭ باعاسى 50 مىڭ تەڭگەدەن باستالادى جانە ودان جوعارى.
ەل اراسىندا «باراحولكا» اتانىپ كەتكەن بازاردان تابيعي شىرشانى كەزدەستىرمەدىك. ساتۋشىلار جىلدان- جىلعا ءتىرى شىرشانى قولدانۋشىلاردىڭ قاتارى ازايىپ كەلە جاتقانىن جەتكىزدى.
- قۋانارلىعى جىلدان-جىلعا تابيعي شىرشانى قولدانۋشىلاردىڭ قاتارى ازايىپ بارادى. ءتىپتى، جوق دەسەكتە بولادى. مىسالى، ءبىز بيىل تابيعي شىرشا ساتپادىق. ال جاساندى شىرشانىڭ باعاسى قولدانىلعان ماتەريالعا بايلانىستى. نەگىزى ەۋروپادان جەتكىزىلگەن شىرشا قىمبات. ال قىتاي شىرشاسى ارزان بولادى، - دەدى لالا ەسىمدى ساتۋشى.
راۋان ءسابيت ۇلىنىڭ سوزىنشە، ساتۋعا ارنالعان تابيعي شىرشانى كوبى جەكە ءتالىمباقتا وسىرەدى.
- كەيبىرەۋلەرى رەسەي، قىرعىزستان، قىتاي سياقتى باسقا ەلدەردەن اكەلەدى. دەگەنمەن، ساتۋشىلاردىڭ ءتىرى شىرشالاردى ساتۋعا رۇقساتى بولۋى كەرەك. تابيعي شىرشاعا سۇرانىس بولماعاندىقتان، بىزدە بيىل وعان تاپسىرىس بەرمەدىك، - دەيدى ول.
تۇرعىنداردان «شىرشانىڭ قاي ءتۇرىن تاڭدايسىز؟» - دەپ سۇراپ كوردىك. «ءتىرى نەمەسە جاساندى؟»
جاۋاپ تومەندەگىدەي بولدى:
- ارينە، ناعىز ورمان سۇلۋلىعىنىڭ كورىنىسى مەن ءيىسىن ەشتەڭەمەن سالىستىرۋعا بولمايدى. ءبىراق، ونىڭ باعاسى دا ايتارلىقتاي دەپ ويلايمىن.
- جاساندى شىرشانى تاڭدايمىز. ويتكەنى، ونى بەس، جەتى، ون، مۇمكىن ون بەس جىل بويى پايدالانۋعا بولادى. بۇل ارتىق شىعىنسىز دەگەندى بىلدىرەدى.
- ءتىرى اعاشتى كەسۋگە بولمايدى، وبال. شىرشا - ەڭ سۇلۋ اعاشتاردىڭ ءبىرى. ولاردىڭ بارلىعى تابيعاتتىڭ بىزگە بەرگەن سىيى. تابيعاتتىڭ تارتۋ ەتكەن سىيىن ايالاۋ، وعان قامقورلىق جاساۋ، قادىرلەۋ ادامزاتتىڭ مىندەتى. سوندىقتان، جاساندى شىرشانى قولدان ءجون.
- جاساندى شىرشانى ساتىپ الۋ ەكولوگيالىق تازا شەشىم، - دەيدى الماتىلىقتار.
وسىعان دەيىن قازاقستاندا جاڭا جىلدىق شىرشالار قۇنى قانشا تۇراتىنى تۋرالى جازعان ەدىك.
بۇدان بولەك، الماتىداعى جاڭا جىلدىق شىرشالار جارمەڭكەسى تۋرالى ايتقان بولاتىنبىز.
اۆتور
الما مۇقانوۆا
