قازاقستاندا عىلىم مەن تەحنولوگيانىڭ كەنجە قالۋىنا نە سەبەپ؟
استانا. KAZINFORM - عىلىم مەن ءبىلىم وركەنيەتتى ەلدەر ءۇشىن ەڭ جوعارى باعالاناتىن كورسەتكىش، ويتكەنى عىلىمي جەتىستىكتەرگە نەگىزدەلگەن عاسىردىڭ تەحنولوگيالىق پروگرەسى ءومىردىڭ جاڭا ساپاسىنا اكەلدى.
قازىرگى دامىعان ءارى قولايلى ءومىرىمىز عىلىمنىڭ دامۋىنسىز مۇمكىن بولمايتىن ەدى.
مەملەكەت باسشىسىنىڭ قولداۋىمەن سوڭعى جىلدارى عىلىم سالاسىندا ءبىرقاتار وزگەرىستەر بولدى. اتاپ ايتقاندا، عالىمداردىڭ جالاقىسى ءوستى، جاس مامانداردى قولداۋ شارالارى كەڭەيتىلدى، سونداي-اق قازاقستاندا عىلىمدى دامىتۋعا جۇمسالاتىن قاراجات كولەمى ءوستى.
دەگەنمەن بۇل سالادا ولقىلىقتار بار ەكەنىن بايقاماۋ مۇمكىن ەمەس.
عىلىمدى دامىتۋ - بۇگىنگى تاڭدا وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. پرەزيدەنت ايتقانداي، بۇل سالادا جاستار جەتىسپەۋشىلىگى بايقالادى. قازاقستاندا سالانى دامىتۋ ماقساتىندا پرەزيدەنت عىلىم جانە تەحنولوگيالار جونىندەگى ۇلتتىق كەڭەس قۇرۋدى ۇسىندى.
توقايەۆتىڭ پىكىرىنشە، عىلىم اكادەمياسىنا ءوز ماماندىعىنا قۇمار جانە ۇلكەن عىلىمي الەۋەتى بار كوپتەگەن ازاماتتاردى تارتۋ قاجەت.
«ادامزات تاريحىنداعى بارلىق جەتىستىكتەرگە ءبىلىم ارقىلى قول جەتكىزىلدى. سونىمەن قاتار قازىرگى وزىق تەحنولوگيالار داۋىرىندە عىلىمسىز ەشقانداي پروگرەسس مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان مەن ونىڭ دامۋىنا ەرەكشە نازار اۋدارامىن. سايلاۋالدى باعدارلامامدا مەن وسى وزەكتى ماسەلە بويىنشا ءوز ۇستانىمىمدى ارنايى ايتتىم. عىلىمدى دامىتۋ مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ ماڭىزدى باعىتتارىنىڭ ءبىرى. وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ ەلدە كوپتەگەن جىلدار بويى عىلىمعا جەتكىلىكتى كوڭىل بولىنبەدى. وسىعان بايلانىستى كوپتەگەن شەشىلمەگەن ماسەلەلەر جيناقتالدى. بۇل سالا ارتتا قالدى دەپ ايتۋعا بولادى. ەگەر ءبىز گۇلدەنگەن ەل بولعىمىز كەلسە، بۇل ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋىمىز كەرەك»، - دەدى توقايەۆ عىلىم جانە تەحنولوگيالار جونىندەگى ۇلتتىق كەڭەستىڭ وتىرىسىندا.
قارجىلاندىرۋ سوڭعى ءۇش جىلدا 70 پايىزعا ءوستى
مەملەكەت باسشىسىنىڭ قولداۋىمەن سوڭعى جىلدارى عىلىم سالاسىندا ەلەۋلى وزگەرىستەر بولدى. سالانى دامىتۋ باعىتىندا ۇلتتىق باعدارلامالار بەكىتىلىپ، قاجەتتى رەسۋرستار ءبولىندى. نەگىزگى مىندەتتەر انىقتالدى.
سوڭعى مالىمەتتەر بويىنشا، بۇگىندە ەلدە عىلىمي- زەرتتەۋ جانە تاجىريبەلىك-كونسترۋكتورلىق جۇمىستاردى ورىندايتىن 438 ۇيىم بار. ولاردىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك سەكتورعا جاتاتىندار سانى – 101، جوعارى كاسىپتىك ءبىلىم بەرۋ سالاسىنا – 95، كاسىپكەرلىككە – 202، كوممەرتسيالىق ەمەس سەكتورعا جاتاتىنى - 40. ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ مالىمەتى بويىنشا، اتالعان ۇيىمداردا 21617 عالىم جۇمىس ىستەيدى. زەرتتەۋشىلەردىڭ 35 پايىزى عىلىمي نەمەسە اكادەميالىق دارەجەگە يە. جوعارى بىلىكتى عالىمداردى دايارلاۋ كادرلىق الەۋەتتى دامىتۋدا ماڭىزدى ءرول اتقارادى. قازاقستاندا جىل سايىن ورتا ەسەپپەن 905 دوكتورانت جانە 20 مىڭعا جۋىق ماگيسترانت شىعارىلادى.
«مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسىنا سايكەس سايلاۋالدى باعدارلامادا عىلىمدى قارجىلاندىرۋدى كەزەڭ-كەزەڭىمەن ۇلعايتۋ بويىنشا ماقساتتى جۇمىس كوزدەلگەن. سوڭعى ءۇش جىلدا عىلىمدى قارجىلاندىرۋ بىرنەشە ەسە ءوستى. بۇل قارقىن 2021-جىلدان بەرى بەلگىلەنىپ كەلەدى جانە ءبىز ونى قولداۋدى جالعاستىرامىز. 2020-جىلى قارجىلاندىرۋ 80,2 ميلليارد تەڭگەنى قۇراسا، بيىل 172,8 ميلليارد تەڭگە قاراستىرىلعان»، - دەدى مينيستر ساياسات نۇربەك ماجىلىستەگى ۇكىمەت ساعاتىندا.
مينيسترلىكتىڭ جوسپارىندا- قارجىلاندىرۋ كولەمىن ودان ءارى ۇلعايتۋ. وسىلايشا، 2024-جىلى 247 ميلليارد تەڭگە، 2025-جىلى 243 ميلليارد تەڭگە ءبولىندى.
جاس عالىمداردى قولداۋ
بىلتىر عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگى 2023-2025-جىلدارعا ارنالعان عىلىمي جانە (نەمەسە) عىلىمي-تەحنيكالىق جوبالار بويىنشا گرانتتىق قارجىلاندىرۋعا كونكۋرس وتكىزەتىنىن جاريالادى. ول «جاس عالىم» ۇلتتىق جوباسى اياسىندا جاس مامانداردى قولداۋعا باعىتتالعان، وعان 86 ميلليارد تەڭگە ءبولىندى.
سونىمەن قاتار «تسيفرلاندىرۋ، عىلىم جانە يننوۆاتسيا ەسەبىنەن تەحنولوگيالىق سەرپىلىس» ۇلتتىق جوباسى مەن قر عىلىمىن دامىتۋ تۇجىرىمداماسىندا عالىمدار سانىن 50 پايىزعا ارتتىرۋ مىندەتى قويىلدى. بۇل كەزەڭدە جاس عالىمداردى قولداۋعا جانە تالانتتى جاستاردى عىلىمعا تارتۋعا باسىمدىق بەرىلۋى كەرەك. پوستدوكتورانتتاردى قولداۋ ماقساتىندا «جاس عالىم» جوباسى شەڭبەرىندە مىڭ گرانت بولۋگە كونكۋرس وتكىزىلەتىن بولادى.
پوستدوكتورانت ءوز تاڭداۋى بويىنشا كەز كەلگەن عىلىمي ۇيىم نەمەسە جوو بازاسىندا عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن اينالىسادى. ونىڭ ءۇش جىلداعى ايلىق جالاقىسى شامامەن 500 مىڭ تەڭگەنى قۇرايدى. وسى گرانت اياسىندا دوكتورلىق باعدارلامانى يگەرگەن، ءبىراق ونى ۋاقىتىندا قورعاي الماعان زەرتتەۋشىلەر ديسسەرتاتسيانى ءبىر جىل بويى قورعاۋعا مۇمكىندىك الادى.
جالپى اتالعان شارالاردىڭ بارلىعى قازاقستاندىق عىلىمدى جان-جاقتى دامىتۋعا، ونىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىگىن ارتتىرۋعا جانە ەلدىڭ ورنىقتى الەۋمەتتىك- ەكونوميكالىق پروگرەسىنە قوسقان ۇلەسىن ارتتىرۋعا باعىتتالعان. كەشەندى قولداۋ مەن بارلىق قابىلدانعان شارالاردىڭ ناتيجەسىندە 2025-جىلعا قاراي جاس عالىمداردىڭ ۇلەسى كەم دەگەندە 50 پايىزعا ءوسۋى كەرەك دەپ بولجانىپ وتىر.
كونكۋرسقا قاتىسۋ ءۇشىن عىلىم كانديداتى عىلىمي دارەجەسى، عىلىم سالاسىنداعى جاريالانىمدار بولۋى جانە جاسى 40 تان اسپاۋى قاجەت. عىلىمي جوبالاردى قارجىلاندىرۋ جىل باسىنان باستالادى. بۇل عالىمدارعا ۋاقىتىلى جالاقى الۋعا جانە عىلىمي جۇمىستارىن تولىق ورىنداۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
1990-2000-جىلدارى ەلدەگى عىلىمي-تەحنيكالىق سالانىڭ داعدارىسىنا كوپتەگەن تاجىريبەلىك-وندىرىستىك جانە جوبالاۋ ينستيتۋتتارىنىڭ جوعالۋى، كادرلاردىڭ كەتۋى، عىلىمي-زەرتتەۋ جانە تاجىريبەلىك-كونسترۋكتورلىق جۇمىستاردى قارجىلاندىرۋدىڭ جەتكىلىكسىز كولەمى سياقتى پروبلەمالار اسەر ەتتى، بۇل ءوز كەزەگىندە رەسپۋبليكانىڭ زياتكەرلىك الەۋەتىنىڭ تومەندەۋىنە اكەلدى. ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە، بۇل ۇزاق مەرزىمدى عىلىمي-تەحنيكالىق دامۋدى ءتيىمسىز جوسپارلاۋدىڭ سالدارى.
عالىمداردىڭ كادرلىق جانە عىلىمي الەۋەتى
2022-جىلى 25 جاسقا دەيىنگى زەرتتەۋشى مامانداردىڭ سانى 5 پايىزعا قىسقاردى.
ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ مالىمەتىنشە، قازاقستاندا 2022-جىلى 813 جاس عالىم بولسا، 2021-جىلى 856 جاس عالىم بولعان. سونىمەن قاتار قالعان جاس ساناتتارى بويىنشا زەرتتەۋشىلەر سانى ءوستى.
2022-جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا 25 جاستان 34 جاسقا دەيىن قازاقستاندا 4,5 مىڭ مامان (2021-جىلمەن سالىستىرعاندا1,5+ پايىز)، 35 تەن 44 كە دەيىن - 5,3 مىڭ (10,4+ پايىز)، 45 تەن 54 كە دەيىن3,2- مىڭ (7,9+ پايىز)، 55 تەن 64 كە دەيىن2,6- مىڭ (4,2+ پايىز)، 65 جانە ودان جوعارى 1,6- مىڭ (3,8+ پايىز).
قازاقستاندا 2022-جىلى بارلىعى 18 مىڭ عالىم بولعان. مامانداردىڭ كوپشىلىگى جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىندا (جۇمىسشىلاردىڭ 31,1 پايىز)، ينجەنەرلىك ازىرلەمەلەر مەن تەحنولوگيالاردا (23,7 پايىز) جانە گۋمانيتارلىق عىلىمداردا (17,2 پايىز) جۇمىس ىستەيدى.
عىلىم مينيسترلىگىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستاندىق ستۋدەنتتەردىڭ 90 پايىزدان استامى باكالاۆردا، 8-9 پايىزى ماگيستراتۋرادا جانە 1 پايىزى عانا دوكتورانتۋرادا وقيدى. وتاندىق جوعارى وقۋ ورىندارىندا الەۋەتتى عالىمداردىڭ رەزەرۆى وتە شەكتەۋلى. سوندىقتان الداعى جىلدارى ستۋدەنتتەردى عىلىمعا تارتۋعا جانە ونى جاستار ءۇشىن تارتىمدى ءارى پەرسپەكتيۆالى ەتۋگە باسىمدىق بەرىلەتىن بولادى.
جالاقىعا كەلەتىن بولساق، 2020-جىلى ول ورتاشا ەسەپپەن 152 مىڭ تەڭگەنى قۇرادى، ال 2022-جىلى ەڭ تومەنى 257 مىڭ تەڭگە بولدى. عالىمداردى ىنتالاندىرۋ ماقساتىندا 2021-جىلدان باستاپ جىل سايىن 50 عالىمعا 6 ميلليون تەڭگە كولەمىندە «ۇزدىك عىلىمي قىزمەتكەر» سىيلىعى بەرىلەدى. سونىمەن قاتار دوكتورانتۋراعا ءتۇسۋ ءۇشىن گرانتتار سانى ۇلعايدى، دوكتورانتتاردىڭ ستيپەندياسى 82 مىڭنان 195 مىڭ تەڭگەگە دەيىن ءوستى.
عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگى مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا «قازاقستان حالقىنا» قورىمەن بەلسەندى ىنتىماقتاستىق ورناتقانىن اتاپ ءوتۋ قاجەت. بۇل رەتتە ۆەدومستۆو ينستيتۋتسيونالدىق ينۆەستورلار مەن ەنداۋمەنت-قورلاردى (كوممەرتسيالىق ەمەس ماقساتتاردا، ادەتتە، ءبىلىم بەرۋ، مەديتسينا، مادەنيەت ۇيىمدارىن قارجىلاندىرۋ ءۇشىن پايدالانۋعا ارنالعان نىسانالى قور) تارتۋ بويىنشا بەلسەندى جۇمىس ىستەيدى. ەنداۋمەنت نەگىزىنەن قايىرىمدىلىق كومەك ارقىلى تولتىرىلادى.
سونىمەن قاتار ا ق ش، سينگاپۋر، رەسەي جانە باسقا ەلدەردىڭ تاجىريبەسى بويىنشا جوعارى وقۋ ورىندارىنداعى عىلىم مەن يننوۆاتسيانى تۇراقتى نەگىزدە قارجىلاندىراتىن «نىسانالى كاپيتال قورلارى» تۋرالى جەكە زاڭدى ازىرلەۋ ماسەلەسى پىسىقتالىپ جاتىر.
سونداي-اق مينيسترلىكتە ءبىرقاتار نەگىزگى مىندەتتەر بار، ولاردىڭ ءبىرى - عىلىمدى ەلدىڭ يندۋستريالىق قاجەتتىلىكتەرىنە قولدانۋ. ماقسات - عىلىمدى قاجەت ەتەتىن ەكونوميكاعا كوشۋ. يننوۆاتسيالىق ءونىمدى نارىققا شىعارۋ يدەيالاردى قالىپتاستىرۋدان، ىرگەلى زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋدەن يننوۆاتسيالىق بيزنەستى قۇرۋعا جانە دايىن ءونىمدى نارىققا تۇپكىلىكتى تۇتىنۋشىعا دەيىن جەتكىزۋدىڭ وتە كۇردەلى جولىن بولجايدى.
نەلىكتەن قازاقستانداعى عىلىم مەملەكەتكە دە، بيزنەسكە دە، قوعامعا دا قىزىق ەمەس؟
وسىدان جەتى جىل بۇرىن Silence Coalition-50 دەن استام جەتەكشى امەريكاندىق ۋنيۆەرسيتەتتەردەن تۇراتىن قاۋىمداستىق (سونىڭ ىشىندە گارۆارد، پرينستون، ستەنفورد جانە باسقالارى) ا ق ش كونگرەسىنە حات جولداپ، وندا مەملەكەتكە عىلىمدى نەگە قارجىلاندىرۋ كەرەك ەكەنىن ءتۇسىندىردى.
«امەريكا يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيالار سالاسىنداعى كوشباسشىلىقتى ساقتاعىسى كەلسە، تولىق جۇمىس ورىندارىن قۇرۋ جانە ەكونوميكالىق ءوسۋدى قولداۋ ءۇشىن ءبىز عىلىمي زەرتتەۋلەردى قارجىلاندىرۋدى ۇلتتىق باسىمدىققا اينالدىرۋعا مىندەتتىمىز»، - دەپ جازدى عالىمدار.
قازاقستان يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيالار سالاسىنداعى كوشباسشىلىقپەن ماقتانا المايدى، ءبىراق بۇل مالىمدەمە ءبىزدىڭ ەلىمىز ءۇشىن دە، كەز كەلگەن مەملەكەت ءۇشىن دە ادىلەتتى. عىلىمنىڭ دامۋ دەڭگەيى، وعان مەملەكەتتىك جانە جەكە ينۆەستيتسيالار مەن ەلدىڭ دامۋى اراسىندا تىكەلەي بايلانىس بار.
عىلىمعا ينۆەستيتسيا قۇيۋ جانە وعان قازاقستاندىقتاردىڭ كوزقاراسى تۋرالى ەكى ماسەلەنى قوزعاعىمىز كەلەدى.
نەلىكتەن عىلىم كاسىپكەرلەردى قىزىقتىرمايدى؟
قازاقستاندا ع ز ت ك ج (عىلىمي-زەرتتەۋ جانە تاجىريبەلىك-كونسترۋكتورلىق جۇمىستار) شىعىندارى سوڭعى جىلدارى ج ءى ءو- ءنىڭ 0.13 پايىز دەڭگەيىندە ساقتالىپ وتىر جانە ب ۇ ۇ ەۋروپالىق ەكونوميكالىق كوميسسياسىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا بۇل كورسەتكىش بويىنشا قازاقستان الەم ەلدەرى اراسىندا سوڭعى ورىنداردىڭ ءبىرىن الادى. بۇل رەتتە ع ز ت ك ج- عا مەملەكەتتىك ينۆەستيتسيالاردىڭ ۇلەسى ورتا ەسەپپەن 50 پايىزدان اسادى. يۋنەسكو ستاتيستيكا ينستيتۋتىنىڭ ساراپشىلارى جاساعان ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، مەملەكەتتىك قارجىلاندىرۋدىڭ ۇلعايۋى، بىرىنشىدەن، رەسۋرستاردى ءتيىمسىز پايدالانۋعا اكەلەدى دەپ بولجايدى، ەكىنشىدەن، ع ز ت ك ج سالاسىنداعى ستراتەگيالىق ماقساتتار كاسىپكەرلەر ءۇشىن ماڭىزدى ەمەس نەمەسە تارتىمسىز بولىپ وتىر.
جەكە ينۆەستيتسيالار ءۇشىن ع ز ت ك ج- نىڭ تومەن تارتىمدىلىعى سونىمەن قاتار جاڭا ماتەريالداردى، ونىمدەردى، پروتسەستەردى، قۇرىلعىلاردى، قىزمەتتەردى، جۇيەلەردى نەمەسە ادىستەردى جاساۋعا جانە ولاردى ودان ءارى جەتىلدىرۋگە باعىتتالعان تاجىريبەلىك-كونسترۋكتورلىق ازىرلەمەلەرگە بارلىق شىعىنداردىڭ تەك 14 پايىزى جۇمسالاتىندىعىنا بايلانىستى. وسى زەرتتەۋگە سايكەس، عىلىمي جەتىستىكتەردى پراكتيكالىق پايدالانۋ مۇمكىندىگى بولماعان كەزدە كاسىپكەرلەردى عىلىمعا ينۆەستيتسيالاردىڭ قاجەتتىلىگى مەن پايدالىلىعىنا سەندىرۋ وتە قيىن.
قازاقستاندىق عىلىمنىڭ ساپاسىنا كادرلاردىڭ جوعارى اينالىمى تەرىس اسەر ەتەدى. ماسەلەن 2022-جىلى عىلىمي پەرسونالدىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگى جاڭارتىلدى، بۇل رەتتە عىلىمي-زەرتتەۋ پەرسونالىنىڭ سانى بويىنشا قازاقستان دامىعان ەلدەردەن تومەن. 2022-جىلى ەكونوميكادا جۇمىس ىستەيتىن 10 مىڭ ادامعا 20.1 زەرتتەۋشى مامان كەلدى. سالىستىرۋ ءۇشىن: يۋنەسكو ستاتيستيكا ينستيتۋتىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا گەرمانيادا بۇل كورسەتكىش ورتاشا ەسەپپەن 233 ادامدى، جاپونيادا - 180 ادامدى، قىتايدا - ەل ەكونوميكاسىندا جۇمىس ىستەيتىن 10 مىڭ ادامعا 81 ادامدى قۇرايدى.
جاھاندىق يننوۆاتسيالىق يندەكستە قازاقستان 132 ەلدىڭ ىشىندە 81-ورىندا تۇرعانى تاڭقالارلىق ەمەس.
قازاقستاندىقتار عىلىمعا قالاي قارايدى؟
قازاقستاندىقتاردىڭ عىلىمعا دەگەن كوزقاراسى ەكىۇشتى. ءبىر جاعىنان، قازاقستاندىقتار عىلىمنىڭ دامۋى ءبىزدىڭ ءومىرىمىزدى ساۋ، جەڭىل جانە جايلى ەتەدى دەپ سانايدى.
سوندىقتان بولاشاق ودان دا كۇشتى تەحنولوگياعا تاۋەلدى بولاتىنىنا وڭ كوزقاراسپەن قارايدى.
ەكىنشى جاعىنان، قازاقستاندىقتاردىڭ ەداۋىر بولىگى عىلىم مەن ءدىن ءبىر-بىرىنە قايشى كەلسە، ءدىن ءارقاشان دۇرىس دەپ سانايدى.
ءبىر قىزىعى، عىلىمعا دەگەن جوعارى ءۇمىت پەن ءدىننىڭ عىلىمعا قايشى كەلۋىنە باسىمدىق بەرۋ ليۆيا نەمەسە ەفيوپيا سياقتى عىلىمى دامىماعان ەلدەرگە ءتان. ا ق ش نەمەسە گەرمانيا سياقتى عىلىمى دامىعان ەلدەردە جاعداي الدەقايدا قالىپتى جانە قاراما-قايشى جاعدايلاردا عىلىمعا ارتىقشىلىق بەرىلەدى.
ەل ازاماتتارى عىلىمنان ءومىرىمىزدى جاقسارتاتىن عاجايىپتى كۇتكەنىمەن، ءبىراق ءدىندى عاجايىپتىڭ سەنىمدى كوزى دەپ سانايدى. قازاقستاندىقتاردىڭ عىلىمعا دەگەن مۇنداي كوزقاراسى ونىڭ ءالسىز دامۋىن ايقىندايتىن باستى فاكتور دەي المايمىز، ءبىراق ول دا ءوزىنىڭ تەرىس ۇلەسىن قوسادى.
عىلىم مەن تەحنيكا ءبىزدىڭ ءومىرىمىزدى ساۋ، جەڭىل جانە جايلى ەتەدى.
دۇنيەجۇزىلىك ۇيىمنىڭ قۇندىلىقتارعا قاتىستى جاساعان زەرتتەۋىنىڭ ناتيجەسى بويىنشا قىزىلوردا وبلىسىندا ءدىندى دۇرىس قابىلدايتىن رەسپوندەنتتەردىڭ كوپشىلىگى تۇرادى. ال عىلىمعا باسىمدىق بەرگەن رەسپوندەنتتەردىڭ كوبى استانالىقتار.
دۇنيەجۇزىلىك قۇندىلىقتارعا شولۋ جوباسىندا جوعارى ءبىلىمى بار ادامداردىڭ عىلىمعا ەمەس، سەنىمگە كوبىرەك تاۋەلدى بولۋدى قالايتىنى بايقالعان.
باقىتجان بايماحان قىزى
inbusiness.kz
