قازاقستاندا ا ە س كونسورتسيۋم ارقىلى سالىنۋى مۇمكىن بە

كەيىنگى كەزدەرى قازاقستاندا اتوم ەلەكتر ستانتسياسى قۇرىلىسىنا قاتىستى ماسەلە قوعامدا قىزۋ تالقىعا ءتۇستى.

بۇل تۇرعىدا وتاندىق ءارى شەتەل ساراپشىلارى مەن ماماندارىنىڭ پىكىرى دە ءارتۇرلى بولىپ جاتتى. وسى ماسەلەگە نۇكتە قويۋ ءۇشىن بيىلعى جولداۋدا مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆ ا ە س سالۋعا قاتىستى شەشىمدى حالىقتىڭ ءوزى شەشۋى كەرەك ەكەنىن ناقتىلاپ بەردى.

«ءبىز ماڭىزدى ستراتەگيالىق ماسەلەلەرگە قاتىستى تۇپكى شەشىمدى رەفەرەندۋم ارقىلى قابىلداۋىمىز قاجەت. بۇل - 2019-جىلى سايلاۋ الدىندا مەنىڭ حالىققا بەرگەن ۋادەم. اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن سالۋ نەمەسە سالماۋ ماسەلەسى - ەلىمىزدىڭ بولاشاعىنا قاتىستى اسا ماڭىزدى ماسەلە. سوندىقتان ونى جالپىۇلتتىق رەفەرەندۋم ارقىلى شەشكەن ءجون دەپ سانايمىن. ناقتى مەرزىمىن كەيىن انىقتايمىز»، - دەدى پرەزيدەنت.

جالپى، اتوم ەلەكتر ستانتسياسىنىڭ قۇرىلىسى بويىنشا رەفەرەندۋم وتكىزۋ جاۋاپتى ءارى ماڭىزدى قادام بولماق. اتاپ ايتقاندا، كەيىنگى جىلدارى بىزدە ەنەرگيا تاپشىلىعى بايقالدى. ال قانداي دا ءبىر ءونىم شىعارۋ ءۇشىن ەلەكتر ەنەرگياسى كەرەك. ەگەر قوسىمشا ەنەرگيا بولسا، وندا ەكونوميكانىڭ دامۋىنا قوسىمشا مۇمكىندىك جاسالادى. ا ە س سالىناتىن جاعدايدا، ءبىرىنشى كەزەڭدە قاۋىپسىزدىككە ەرەكشە ءمان بەرگەن ءجون. بۇل رەتتە، قانداي دا ءبىر جاڭا تەحنولوگيالار كەرەك. سونىمەن قاتار، مىندەتتى تۇردە قازاقستان كادرلارىن دايارلاۋعا ەكپىن قويىلۋى ءتيىس.

ەنەرگەتيكا مينيسترلىگى ا ە س سالۋ ماسەلەسى جونىندە وتەتىن رەفەرەندۋمنىڭ اسپەكتىلەرىن پىسىقتاۋعا كىرىستى. نەگىزى، رەفەرەندۋمنىڭ ناقتى قاي كۇنى وتەتىنى ءالى بەلگىسىز. پرەزيدەنت ءوز جولداۋىندا رەفەرەندۋم وتكىزۋ مەرزىمدەرى كەيىنىرەك بەلگىلەنەتىنىن اتاپ ءوتتى. رەفەرەندۋم وتكىزۋ ءتارتىبى 1995-جىلعى 2- قاراشاداعى «رەسپۋبليكالىق رەفەرەندۋم تۋرالى» ق ر كونستيتۋتسيالىق زاڭىمەن رەگلامەنتتەلگەن. ياعني، رەفەرەندۋمنىڭ داتاسى بەلگىلەنۋى ءۇشىن ساياسي شەشىم كەرەك. بۇل تۇرعىدا ءتيىستى ءىس-شارالاردى ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن جاۋاپتى ورگاندار پرەزيدەنت جارلىعىن كۇتىپ وتىر.

ايتا كەتەيىك، جولداۋدان كەيىن ق ر ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى شاۆحات وتەمىسوۆ ا ە س قۇرىلىسىنا قاتىستى رەفەرەندۋمعا دايىندىق جۇمىستارى جونىندە تۇسىنىك بەرگەن ەدى.

«رەفەرەندۋم وتەتىنى جايىندا جاريالاندى. ونى وتكىزۋ مەرزىمى كەيىنىرەك ءمالىم بولادى. جالپى، ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسى بۇل جۇمىستارعا دايىن. ياعني، سايلاۋشىلار ءتىزىمىن قۇرۋ، اۋماقتىق سايلاۋ كوميسسيالارىنا قاتىستى جۇمىستار ەسكەرىلگەن. ەگەر بيىل ۇيىمداستىرۋ تۋرالى شەشىم جاسالسا، ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسى دايىن بولادى»، - دەدى ش. وتەمىسوۆ.

ا ە س قۇرىلىسىندا كونسورتسيۋم جۇيەسى پىسىقتالىپ جاتىر

«قازاقستاندىق اتوم ەلەكتر ستانتسيالارى» ج ش س اتوم ەنەرگەتيكاسى ءبولىمىنىڭ جەتەكشى ينجەنەرى اسۋان سيابەكوۆتىڭ پايىمىنشا، ەلىمىزدە ا ە س قۇرىلىسىن ىسكە اسىرۋ پروتسەسىنە 10 جىلدان استام ۋاقىت كەرەك.

«ا ە س قۇرىلىسى نە ءۇشىن كەرەك؟ قازاقستاندا قازىر ەلەكتر ەنەرگياسى گەنەراتسياسىندا جابدىقتاردىڭ توزۋى 70 پايىز شاماسىندا. وسى ماسەلە قوعامدا كەڭىنەن تالقىلانىپ جاتقانى دا بەلگىلى. الەم ەلدەرى مەن ەۋروپا وداعىندا، ورتالىق ازيا وڭىرىندە «جاسىل ەنەرگەتيكانى» قولداۋ ماقساتىندا كومىرتەكتىڭ اۋاعا تارالۋىن ازايتۋعا ەكپىن قويىلىپ وتىر. اتاپ ايتقاندا، ەلىمىزدە ا ە س سالۋ بارلىق ساناتتاعى تۇتىنۋشىلاردى، ونىڭ ىشىندە ونەركاسىپتەردى، حالىقتى تۇراقتى ەلەكتر ەنەرگياسىمەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن وڭتايلى شەشىم بولماق. سەبەبى بىزگە بازالىق ەنەرگيا كوزى كەرەك. ال بازالىق ەنەرگيانى اتوم ەلەكتر جانە جىلۋ ەلەكتر ستانتسيالارىنان عانا الۋعا بولادى. بۇل نىساندار ەنەرگيانى ۇزدىكسىز ءارى تۇراقتى قامتامسىز ەتە الادى. ال بالامالى ەنەرگيا كوزىنەن، ياعني جەل ءارى كۇن ەنەرگياسىن بەرەتىن نىساندارىنان بازالىق اۋقىمدا قامتاماسىز ەتە المايمىز. ولاردا تابيعي وزگەرىستەرگە بايلانىستى ەنەرگيا بەرۋ قۋاتى قۇبىلىپ تۇرادى»، - دەدى ا. سيابەكوۆ.

سونىمەن قاتار ول اتوم ەلەكتر ستانتسياسى ەكولوگيالىق جاعىنان تازا بولاتىنىن ايتتى. ەۋروپا وداعى ەلدەرىندە ا ە س- ءتى «جاسىل ەنەرگياعا» تەڭەگەن بولاتىن. ماسەلەن، كومىر جاعاتىن جىلۋ ەلەكتر ستانتسيالارى اۋاعا زياندى گازداردى شىعارادى. ال ا ە س ەسەبىنەن ەلىمىزدە جىلىنا 8 ميلليون تونناعا دەيىن كومىرتەكتى زياندى زاتتاردى ازايتۋعا بولادى.

«جالپى، بىزدە قۋاتى 1,2-1,4 مىڭ مۆت ەكى ەنەرگوبلوكتى سالۋ ۇسىنىلىپ وتىر. ەگەر ۆەندوردى (ا ە س سالاتىن تەحنولوگيانى قامتاماسىز ەتەتىن كومپانيا) 2023-جىلى تاڭداساق، كەلەر ەكى جىلدا (2024-2025-جىلدارى) جوبانىڭ تەحنيكالىق-ەكونوميكالىق نەگىزدەمەسى دايىندالۋى مۇمكىن. وسىنىڭ ءبارى ساراپتامادان وتەدى. جوبالاۋ- سمەتالىق قۇجاتتامانى ازىرلەۋگە دە 2 جىلداي ۋاقىت كەرەك. ماسەلەن، 2029-جىلى قۇرىلىس جۇمىستارىن باستاساق، شامامەن 2034-جىلى ءبىرىنشى بلوكتى جانە 2035-جىلى ەكىنشىسىن ىسكە قوسۋ مۇمكىن بولادى»، - دەپ ءتۇسىندىردى مامان.

ونىڭ ايتۋىنشا، ا ە س قۇرىلىسىن قارجىلاندىرۋعا ءتۇرلى تەتىكتەردى پايدالانۋعا بولادى. ءبىراز ەلدەردە وسىنداي نىسانداردى سالۋ كەزىندە قاراجاتتىڭ 20 پايىزىن مەملەكەت شىعارسا، قالعان 80 پايىزىن ۆەندوردىڭ ءوزى قامتاماسىز ەتەدى. سونداي-اق، ا ە س قۇرىلىسىن تولىقتاي ۆەندوردىڭ ەسەبىنەن قارجىلاندىرۋ شارتىن دا قاراستىرۋعا بولادى. بۇل رەتتە، ءبىراز جىلدان سوڭ كومپانيا ءوزىنىڭ شىعىنىن اقتاعاننان كەيىن، رەاكتورلاردى ەلىمىزگە تاپسىرادى.

«قازىر ءبىرقاتار قارجىلاندىرۋ تەتىكتەرىن پىسىقتاپ جاتىرمىز. الدىن الا ەسەپتەۋلەر بويىنشا ەكى رەاكتوردىڭ قۇرىلىسىنا 10-12 ميلليارد ا ق ش دوللارى جۇمسالادى. بۇدان بولەك، قازىر ءوزىنىڭ تەحنولوگياسىمەن كەلە الاتىن 4 مەملەكەتتى قاراستىرىپ جاتىرمىز. ولاردىڭ اراسىندا رەسەي، قىتاي، وڭتۇستىك كورەيا، فرانتسيا كومپانيالارى زەرتتەلدى. بۇل ەلدەردە زاماناۋي رەاكتورلار قۇراستىرىلىپ جاتىر، تەحنولوگيالارى ايتارلىقتاي جەتىلدىرىلگەن. بۇلاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بار. ءدال قازىر ناقتى ءبىر ەلدىڭ كومپانياسى ءتيىمدى دەپ ايتۋ قيىن، ولاردىڭ بارلىعىن ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەپ شىعۋ ماڭىزدى. مۇنىمەن قوسا، ءار ەلدىڭ تەحنولوگياسىن بىرىكتىرىپ ىسكە اسىرۋ تەوريا جۇزىندە ابدەن مۇمكىن. ماسەلەن، ءبىر ەلدىڭ كومپانياسىنان يادرولىق جابدىقتى، ەكىنشى مەملەكەتتەن تۋربينانى، ءۇشىنشى جاقتان اۆتوماتيكانى الىپ، ا ە س سالۋعا بولادى. ءبىزدىڭ مەكەمە وسى مەحانيزمدى دە پىسىقتاپ جاتىر. اتاپ ايتقاندا، ناقتى ءبىر جالعىز كومپانيانى تاڭداۋدىڭ نەمەسە كونسورتسيۋم ارقىلى ىسكە اسىرۋدىڭ تيىمدىلىگىن جان-جاقتى زەرتتەۋ ماڭىزدى»، - دەدى ينجەنەر.

ەكولوگ پىكىرى: زاماناۋي تەحنولوگيا كەرەك

ل. ن. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۇۋ پروفەسسورى، ەكولوگ رايحان بەيسەنوۆا قازاقستانعا اتوم ەلەكتر ستانتسياسى كەرەك ەكەنىن العا تارتىپ وتىر. ءبىراق سوڭعى بۋىندى تەحنولوگيالارعا ەرەكشە ءمان بەرگەن ءجون.

«بىرىنشىدەن، ەلىمىزدە ا ە س- كە قاجەت شيكىزات — ۋران قورى جەتكىلىكتى. ياعني، وزىمىزدە ءوندىرىلىپ جاتقان وتىندى پايدالانۋ كەرەك. ەلىمىزدە كومىر جاعاتىن جىلۋ ەلەكتر ستانتسيالارى اۋانى لاستاپ جاتقانىن بىلەمىز. وسى زياندى زاتتار ادام دەنساۋلىعىنا كەرى اسەر ەتىپ جاتىر. ال ا ە س ارقىلى زياندى زاتتاردى ازايتۋعا بولادى»، - دەدى ر. بەيسەنوۆا.

ەكولوگتىڭ پايىمىنشا، قوعامدا اتوم ەلەكتر ستانتسياسىنا قاتىستى تىڭعىلىقتى اقپارات بەرۋ ماڭىزدى. ياعني، ونىڭ ەلىمىزدەگى ەلەكتر ەنەرگياسى مەن ەكولوگيا ماسەلەسىن شەشۋدەگى وڭتايلى تۇستارىن تۇسىندىرگەن ءجون.

«كەي كەزدەرى بۇل باعىتتا جالعان، شىندىققا جاناسپايتىن اقپارات كوپ تاراپ جاتادى. سوندىقتان حالىققا سالا ماماندارىنىڭ جان- جاقتى زەردەلەنگەن پىكىرى كەرەك. بۇعان دەيىن چەرنوبىلدەگى، فۋكۋسيماداعى اپاتتاردان كەيىن ادامداردا ۇرەي بار. ماسەلەن، جاپونيادا تابيعي اپاتتار ا ە س- كە ءقاۋىپ ءتوندىردى. ال بىزدە سونشالىقتى تابيعي اپاتتاردان ءقاۋىپ جوق دەسەك بولادى. ەڭ باستىسى، بىزدە ادامي فاكتورلاردى بولدىرماۋعا نازار اۋدارۋ كەرەك. ءقازىر زاماناۋي ا ە س رەاكتورلارىندا قاۋىپسىزدىك ەگجەي-تەگجەيلى قامتاماسىز ەتىلگەنىن بىلەمىز. ءبىراز مەملەكەتتە وسىنداي ستانتسيالار سالىنىپ جاتىر. سوندىقتان قوعامدا وسىنىڭ ءبارىن ءتۇسىندىرۋ قاجەت»، - دەدى پروفەسسور.

عالىمنىڭ سوزىنە قاراعاندا، ا ە س سالۋ ءۇشىن جەكە ءبىر جاساندى سۋ قويماسىن دايىنداۋ كەرەك. ياعني بۇل جوبانى وسىنداي جاساندى سۋ قويماسىنىڭ ماڭىندا جۇزەگە اسىرۋ مۇمكىندىگىن پىسىقتاۋ ماڭىزدى. وسى ورايدا اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن كەز كەلگەن جەردە، ونىڭ ىشىندە شولەيتتى اۋماقتا سالۋ مۇمكىندىگى بولادى. اتاپ ايتقاندا، مۇنداي جوبا (Palo Verde) كەزىندە ا ق ش- تىڭ اريزونا شتاتىندا سالىنعان ەدى.

4 ەلدىڭ يادرولىق تەحنولوگياسى زەرتتەلىپ جاتىر

ەنەرگەتيكا مينيسترلىگى اتوم ەنەرگەتيكاسى جانە ونەركاسىبى دەپارتامەنتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى عاني ءالي ۇلىنىڭ ايتۋىنشا، ا ە س سالۋعا قانشا قاراجات قاجەت بولاتىنى ءتيىستى تەحنولوگيانى تاڭداعاننان كەيىن ناقتى انىقتالادى

«قازىر ەنەرگيا قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ەلىمىزدە باستى مىندەتتەردىڭ ءبىرى سانالادى. ەلىمىزدە ەلەكتر ەنەرگياسىنا سۇرانىستىڭ ارتۋى، كومىرتەگى بەيتاراپتىعىنا كوشۋدى ەسكەرە وتىرىپ، بىزگە ەكولوگيالىق تازا ەنەرگيا كوزى كەرەك. ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىكتى گاز، جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزى ارقىلى قامتاماسىز ەتۋگە بولادى، ءبىراق ا ە س سالۋ ماسەلەسى دە قاراستىرىلىپ جاتىر. اتوم ەلەكتر ستانتسياسى ءبىراز ۋاقىت بويى تۇراقتى ەنەرگيا بەرۋگە قاۋقارلى»، - دەدى ع. ءالي ۇلى.

وسى ورايدا ول اتوم ەنەرگياسى «جاسىل ەنەرگياعا» جاتاتىنىن ەسكە سالدى. قۋاتى 1 مىڭ مۆت ەلەكتر ستانتسياسىنىڭ ءبىر بلوگى ەلىمىزدە جىلىنا 4 ميلليون تونناعا دەيىن كومىرتەكتى زياندى زاتتاردى ازايتۋعا ىقپال ەتە الادى.

«ەلىمىزدە گاز رەسۋرستارىنىڭ شەكتەۋلى بولۋىنا بايلانىستى ەلەكتر ەنەرگياسىن گاز گەنەراتسياسىمەن تولىق قامتاماسىز ەتە المايمىز. جاڭارتىلعان ەنەرگيا كوزدەرى دە ەكولوگيا جاعىنان تازا بولۋىنا قاراماستان، تابيعي-كليماتتىق فاكتورعا تاۋەلدى. ياعني تۇراقتى ەنەرگيا كوزى بولا المايدى. اتاپ ايتقاندا، اتوم ەنەرگەتيكاسى ەلىمىزدە عىلىمنىڭ دامۋىنا ىقپال ەتەدى دەپ سانايمىن. سوندىقتان ا ە س سالۋ - ەلىمىزدەگى توزىعى جەتكەن ءداستۇرلى ەنەرگيا كوزدەرىن الماستىرۋعا باعىتتالعان پەرسپەكتيۆالى شەشىم»، - دەدى دەپارتامەنت وكىلى.

ونىڭ ايتۋىنشا، ا ە س سالۋعا قاتىستى ەلىمىزدە ءتيىستى شەشىم جاسالسا، وندا ەكى بلوكتان تۇراتىن نىساننىڭ قۇرىلىسىنا شامامەن 10-12 جىل ۋاقىت كەرەك.

«الەمدەگى تاجىريبەگە قاراساق، ەكى ەنەرگيا بلوگىنان تۇراتىن ستانتسيا سالۋعا شامامەن 12 ملرد اقش دوللارى كەرەك. جالپى، بۇل باعىتتاعى شىعىندار ءتيىستى تەحنولوگيانى تاڭداپ، جوبالاۋ- سمەتالىق قۇجاتتاردى ازىرلەگەننەن كەيىن ناقتى انىقتالادى»، - دەدى عاني ءالي ۇلى.

ەنەرگەتيكا مينيسترلىگى سالالىق ۇيىمدارمەن بىرلەسە 4 ەلدىڭ يادرولىق تەحنولوگيالارىن زەرتتەۋگە كىرىستى. وسى ورايدا سالالىق كومپانيالارمەن كەلىسسوزدەر جالعاسىپ جاتىر.

«بۇل تۇرعىدا ءار ەلدىڭ وزىق تەحنولوگيالارىن تاڭداۋ ارقىلى كونسورتسيۋم ماسەلەسىن دە پىسىقتاپ جاتىرمىز»، - دەدى مامان.

اۆتور رۋسلان عابباسوۆ