قازاقستانعا قازاق ەكەنىمىزدى دالەلدەۋ قيىن بولىپ تۇر - يران قازاعى
«ءبىز - شەتەل قازاقتارى اش ەمەسپىز. كەدەي ەمەسپىز. «انا جەردە تۇراتىن قازاقتاردىڭ تۇرمىسى ناشار» دەگەن كوزقاراستان ارىلۋ كەرەك. ءبىز ءتىپتى دە ونداي ەمەسپىز. ءبىز جاعدايىمىزدى جاقسارتقىمىز كەلگەننەن ەمەس، اتاجۇرتقا اڭسارىمىز اۋىپ تۇراتىندىقتان، جۇرەگىمىزدىڭ ءبىر بولشەگى جەتىسپەيتىندىكتەن كوشكىمىز كەلەدى».
تاەف بەگەي - «يران قازاقتارى كەڭەسىنىڭ» ءتوراعاسى. قازاق كوپ تۇراتىن گورگان قالاسىندا تۋىپ- وسكەن ونىڭ ايتۋىنشا، سوڭعى وتىز جىلدا يران جەرىن مەكەن ەتكەن قازاقتاردىڭ بار ويى اتاجۇرتقا كوشۋ بولعان. بۇعان دەيىن ەلگە ۇزاعىنان كەلىپ، قازاق ەكەندەرىن انىقتاما ارقىلى دالەلدەپ جۇرگەن يران قازاقتارى كەيىنگى ەكى جىلدا بۇل مۇمكىندىكتەن ايىرىلعان سوڭ اتاجۇرتقا بۇل ماسەلەنى شەشىپ كەل، ءبىر جاقتى قىل دەپ تاەفتى ارنايى جىبەرسە كەرەك.
«ءبىز اش ەمەسپىز. ءبىز كەدەي ەمەسپىز. ءبىز - وقىعان ادامدارمىز. ءبىزدىڭ قازاقستانعا پايدامىز تيەدى» دەپ اعىنان جارىلعان تاەف «يراندا نەمەسە باسقا جاقتا تۋىپ-وسكەن قازاقتاردىڭ جاعدايى مۇشكىل» دەگەن ستەرەوتيپتەن ارىلۋ كەرەك ەكەنىن ايتادى. استانادان اقتاۋعا، ارى گورگانعا قايتقالى وتىرعان تاەفكە حابارلاسىپ، سۇحباتتاسقان ەدىك.
- «وتانداستار» فورۋمىندا سىزبەن جولىققان كەزدە الدەنەگە الاڭداپ، كوڭىل-كۇيىڭىز بولماي جۇرگەنىن بايقادىم. سەبەبىن سۇراعانىمدا بۇل بەس مينۋتتىڭ اڭگىمەسى ەمەس، كوپ ۋاقىت الاتىنىن ايتقان ەدىڭىز. ءسىزدى تولعاندىرعان نە ماسەلە؟ نەگە الاڭداپ ءجۇرسىز؟
- ولاي كوڭىلسىز جۇرۋىمە ۇلكەن سەبەپ بار. يران قازاقتارىنا ۇزاق مەرزىمگە ۆيزا بەرمەي جۇرگەنىنە ەكى جىل بولدى. ودان بولەك، قازاق ەكەنىمىز جازىلعان انىقتاما دا بەرىلمەيتىن بولدى. ءبىزدىڭ قۇجاتتارىمىزدا ۇلتىمىزدىڭ قازاق ەكەنى جازىلماعان. يراندا ۇلت جوق قوي. بىزدە قازاقستانداعىداي ۇلتىڭنىڭ كىم ەكەنى جازىلمايدى. يراندا تۇراتىن بارلىق ۇلت «يراني»، ياعني يراندىقتار بولىپ جازىلادى. قازاقتاردىڭ يران جەرىن مەكەن ەتكەنىنە ءبىر عاسىر بولدى. ۇلتىمىز تۋرالى مالىمەت ەش جەردە جازىلماعان. ءبىراق ءبىزدىڭ قولىمىزدا اتا-بابامىز ماڭعىشلاقتا، ياعني قازىرگى ماڭعىستاۋ وبلىسىندا تۋعانىن راستايتىن قۇجات بار.
اتامىزدىڭ اكەسى 1929-جىلى اداي كوتەرىلىسى كەزىندە يرانعا كەلىپ تۇراقتاعان. ءوزىڭىز بىلەسىز، قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن العان سوڭ كوشتى باستاعان العاشقىلاردىڭ ءبىرى - يران قازاقتارى. سودان بەرى اتامەكەنگە كوشىپ، ەلگە بارىپ ءسىڭىسىپ كەتكەندەرى قانشاما. الايدا بۇل كوش 2020 -جىلى توقتادى. ەڭ سوڭعى كوشكەن يران قازاقتارى سولتۇستىك قازاقستان، پەتروپاۆل ايماعىنا كوشىپ باردى. شامامەن ەلۋ ءۇي ءتۇتىنىن تۇتەتىپ، سوندا ورنىقتى. ودان كەيىن بىزگە بەلگىسىز سەبەپتەرمەن ۆيزا بەرۋدى توقتاتتى.
بۇرىن ءبىز يران قازاقتارى كەڭەسىنەن نەمەسە مەشىتتەن قازاق ەكەنىمىز جازىلعان قاعازدى قازاقستان ەلشىلىگىنە نەمەسە كونسۋلدىعىنا اپاراتىنبىز. ولار وسى قاعازدىڭ نەگىزىندە بىزگە انىقتاما ازىرلەپ بەرەتىن. وسىلايشا، ازاماتتىق الۋ وڭاي شارۋا ەدى. ال قازىر ول انىقتامانى بەرۋدى دە توقتاتتى. كونسۋلدىققا، ەلشىلىككە بارساق، «الدىمەن قازاق ەكەنىڭىزدى دالەلدەڭىزدەر» دەپ شىعارىپ سالادى. بىزدە قازاق ەكەنىمىز جازىلعان قۇجات جوق. قالاي دالەلدەيمىز؟ يران جەرىندە ميلليونداعان قازاق جوق. جەتپىس پايىزى وسى وتىز جىل ىشىندە اتامەكەنگە كوشىپ كەتتى. قازىر مۇندا شامامەن 4-5 مىڭ قازاق قالدى. ولاردىڭ كوبى اتاجۇرتقا كوشۋگە قامدانىپ جاتىر. ولاردىڭ ەلدە اعايىن-تۋىسى بار، مەن سەكىلدى ءىنى-باۋىرلارى تۇرادى. تۋعان-تۋىسى كوبىنە باتىس وڭىرىنە تۇراقتاعان ولار «س ق و، پاۆلودار، قوستاناي بولسا بولا بەرسىن. قاي جەر بولسا دا مەيلى. باستىسى، اتاجۇرتىمىز. كوشىپ بارامىز» دەپ دايىندالىپ ءجۇر. الايدا ۆيزا ماسەلەسى كەدەرگى بولىپ تۇر. بۇرىن بىزگە ءۇش جىلعا ۆيزا بەرىلەتىن. سول ۋاقىت ارالاعىندا ازاماتتىق الۋ ءىسىن دە رەتتەپ، ءۇي، جۇمىس تابۋ ماسەلەسىن دە شەشەتىن ەدىك. ال قازىر تەك ەكى اپتاعا بەرىلەتىن بولدى. ەكى اپتادا ءتىپتى اعايىندى ارالاپ ۇلگەرمەيسىڭ. ءبىرىنىڭ تويى بولادى، ەكىنشىسى ساداقاعا شاقىرادى. ءبىز بىرنەشە رەت ارىز جازدىق. پرەزيدەنتكە، سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە، تاعى باسقا جاۋاپتى ورگاندارعا حات دا جولدادىق. كوپشىلىگى «كۇتە تۇرىڭىز» دەپ جاۋاپ بەرەدى. كۇتىپ وتىرعانىمىزعا ەكى جىل بولدى.
- فورۋمعا كەلگەندە كوشى-قون ىسىنە جاۋاپتى ماماندارمەن سويلەسە الدىڭىز با؟
- وسى ەكى كۇن ىشىندە بىرنەشە جۋرناليسپەن، ءبىر-ەكى دەپۋتاتپەن سويلەستىم. ولار «اسىقپا» دەيدى. مەن اسىقپايمىن. تەك ارعى بەتتە مەنى وسىندا جىبەرگەن تۇتاس ءبىر ۇلت مەنىڭ جاۋابىمدى كۇتىپ وتىر. ولار مەنەن «نە بولدى؟ نە ءبىلدىڭ؟» دەپ سۇراپ جاتىر. مەن وسىندا جولىققان ادامدارعا بىلاي دەدىم.
«قاراڭىز، ول جاقتاعى قازاقتاردىڭ ەش پروبلەماسى جوق. قانداستار كەلسە، ءوز اقشاسىنا كەلەدى. قازاقستان تاراپىنان ءبىر تيىن دا جۇمسالمايدى. يران قازاقتارى ءوز اقشاسىمەن ۇشىپ كەلەدى، ءوز اقشاسىمەن ءۇي الادى. قازاقشانى جەتىك بىلەتىن وزدەرى وزدىگىمەن جۇمىس تابا الادى. قازاقستاننان شىعىن بولمايدى». ەسەپتەپ قاراسام، يراندا ءبىر ازاماتتى وقىتىپ-توقىتۋعا ءبىر ميلليون دوللار قاراجات جۇمسالادى ەكەن. يراندا ءوسىپ-ءونىپ، جەتىلگەن ماماندار قازاقستان ءۇشىن پىسكەن جەمىس سەكىلدى عوي. قازىر جاستاردىڭ كۇش-قۋاتى تاسىپ، جالىنداپ تۇرعان كەزى. جاستايىنان قازاق ەكەنىن ساناسىنا ءسىڭىرىپ وسكەن ولاردىڭ قازاقستانعا پايداسى تيەرى انىق قوي!
- يران قازاقتارى دەگەندە گورگان قالاسى قاتار ايتىلادى. ءارى ول جاقتاعى قازاقتاردىڭ قازاقشاسى جەتىك ءارى سالت-ءداستۇردى بەرىك ۇستاناتىنىن بايقايمىز. يراندا قازاق كوپ شوعىرلانعان قالا سول قالا ما؟ ءسىز دە سول قالانىڭ تۋماسى بولارسىز؟
- قازاقتار گورگاندا عانا ەمەس، تۇرىكمەن جانە كۇمبەت قالالارىندا دا كوپ شوعىرلانعان. ءيا، مەن گۇلستان وبلىسىنىڭ ورتالىعى سانالاتىن گورگان قالاسىندا دۇنيەگە كەلدىم. اكەم دە سول جەردىڭ تۋماسى. اپام اقتوبەنىڭ بايعانين دەگەن جەرىندە دۇنيەگە كەلگەن. اداي كوتەرىلىسى كەزىندە باس ساۋعالاپ وسىندا كوشىپ كەلگەن. تاريحتان بىلەتىن بولارسىز، اقتوبە، ماڭعىستاۋ شارۋالارى ون بەس جاستان كىشى بالالاردى ايەلدەرمەن قاۋىپسىز ايماققا جىبەرىپ، وزدەرى اتىس-شابىسقا قاتىسقان. سول كەزدە باس ساۋعالاعان ايەلدەر تۇرىكمەنستان جەرىنە تابانى ءتيىپ، ارى قاراي يرانعا بەت العان. ول كەزدە رەسمي شەكارا جوق.
تۇرىكمەننىڭ جەرى مە، يراننىڭ جەرى مە، ولار مۇنى بىلمەگەن. مەن سوندا تۇراقتاپ، ءوسىپ- ونگەن قازاقتىڭ ۇرپاعىمىن. گورگان ۋنيۆەرسيتەتىندە ەسەپشى ماماندىعى بويىنشا ءبىلىم الدىم. سوسىن ەل استاناسى تەگەرانعا بارىپ، ماگيستراتۋرانى اياقتادىم. ودان كەيىن دوكتورانتۋرادا ءبىلىمىمدى جەتىلدىردىم. ون جىلداي ۇكىمەتتىڭ مەكەمەسىندە جۇمىس ىستەدىم. سودان سوڭ كوپ جىل قاتارىنان ۋنيۆەرسيتەتتە ساباق بەردىم. ءوز ماماندىعىم تۋرالى ءتورت كىتاپ، بىرنەشە ماقالا جازدىم. ودان بولەك، «يران قازاقتارىنىڭ تاريحى» اتتى كىتاپ جازدىم. قازىر جەكە كاسىپپەن اينالىسامىن. قۇرىلىس ماتەريالدارىن ءوندىرۋ، IT سالاسىمەن اينالىساتىن ءۇش كومپانيام بار.
- اڭگىمە اراسىندا اقتاۋدان ءۇي مەن دۇكەن ساتىپ العانىڭىزدى ايتىپ قالدىڭىز. يراندا باستاعان جەكە كاسىبىڭىزدى وسىندا دوڭگەلەتكىڭىز كەلە مە؟ قازىر دە قازاقستانداعى كاسىپكەرلەرمەن ساۋدا- ساتتىق بايلانىس ورناتقان بولارسىز؟
- ءيا، جۋىردا اقتاۋدان ءۇي مەن دۇكەن ساتىپ الدىم. قازاقستانعا تاۋار يمپورتتايمىز، ەكسپورتىمىز دا بار. قازاقستاننان بيداي، تاۋ-كەننەن شىعاتىن قورعاسىن، تەمىردىڭ قيقىمدارىن الامىز. الداعى ۋاقىتتا ەلگە تۇراقتاعان سوڭ، كىشكەنە زاۋىت اشىپ، كاسىبىمدى دامىتقىم كەلەدى. بوتەن جەر ەمەس، ءوز اتاجۇرتىم. شامام جەتىپ تۇرسا، ونىڭ گۇلدەنىپ، كوكتەۋىنە نەگە اتسالىسپاسقا؟ مەن يران تەحنولوگيا پاركىنىڭ، سونىمەن قاتار يران ساۋدا پالاتاسىنىڭ مۇشەسىمىن. ودان وزگە، يران- قازاقستان بىرلەسكەن پالاتاسىنا مۇشەلىك ەتەمىن. يراندا العان ءبىلىمىمىز بەن جيناعان تاجىريبەمىزدىڭ ءبىر پايداسى ءتيسىن دەيمىن.
كەشە جينالىستا شەتتە 7 ميلليونعا جۋىق قازاق جۇرگەنىن ايتتى. ءبىز ماقالا جازۋ نەمەسە زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ءۇشىن سينگاپۋر، قىتاي ەلىنە ءجيى بارامىز. سول كەزدە قىتايدىڭ قالاي دامىعانىن زەردەلەپ قاراسام، شەتەلدەگى قىتايلىقتار اتاجۇرتىنا ورالىپ، ينۆەستور بولعانى تۋرالى مالىمەتتى كوپ وقىدىم. ولار ءوز ءبىلىمى جانە قاراجاتىمەن قىتايدى «كوتەرگەن». اسىرەسە، ولار شانحاي، گۋاڭجوۋ، نانچيڭ سەكىلدى قالالاردىڭ الەۋەتىن كوتەرۋگە كومەكتەسكەن. سينگاپۋر مەن مالايزيادا ءدال سولاي.
سوندىقتان ءبىزدى دە سولاي شاقىرسا، قولدا بارىمىزدى اياماي، بارىنشا كومەكتەسەر ەدىك. جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمدەي، يران قازاقتارى قاشان بولماسىن، كوشۋگە دايىن وتىر. الايدا ءبىز الدىمەن ەلگە كەلىپ، ءۇي الىپ، كاسىپ نەمەسە جۇمىس قاراپ، ءبارىن دايىنداپ كەتۋىمىز كەرەك. بىردەن كوشىپ كەلە المايمىز.
قازاق «وزگە ەلدە سۇلتان بولعانشا، ءوز ەلىڭدە ۇلتان بول» دەپ بەكەر ايتپاسا كەرەك. شەتەلدە قانشا دامىساق تا، اياعىمىز اتاجۇرتقا تارتىپ تۇرادى. ويىمىز سوندا. تامىرىمىز سوندا. ءتۇرىمىز، ءتىلىمىز باسقا بولسا دا، 95 ميلليون حالىقتىڭ اراسىندا ءجۇز جىل بويى تاتۋ تۇرىپ، قازاقيلىعىمىزدان اجىرامادىق. يراندا قازاقشا مەكتەپ جوق، بۇرىنعىداي قازاق ءتىلدى باسىلىم دا تاراتىلمايدى. ۇيدە تەك قازاقشا سويلەسىپ، وزگە قازاقتارمەن ارالاسىپ، قازاقشامىزدى ساقتاپ قالدىق.
ءبىر-بىرىمىزدەن قىز الىسىپ، قىز بەرىسىپ، سالت-ءداستۇرىمىزدى ۇمىت قىلماي جۇرگەن جايىمىز بار. الايدا بولاشاق ۇرپاق سول قۇندىلىقتاردى ءبىز سەكىلدى ساقتاي الا ما؟ سول جاعى ۋايىمداتادى. بۇرىن اقپاراتتى كىتاپ پەن گازەت ارقىلى وقيتىن ەدىك. قازىر اقپاراتتى ءبىر سەكۋند ىشىندە جەتكىزەتىن زاماندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. اداستىراتىنى بار، اجىراتاتىنى بار، ءبارىن وقيمىز. ال مۇنداي ورتادا ادام ءوز بولمىسىن لەزدە جوعالتىپ الا الادى. ەسەيىپ، ۋنيۆەرسيتەتكە تۇسكەندە وزگە ۇلتتىڭ قىزدارىمەن ارالاسىپ جۇرگەنىمىزدى بايقاعان اكە-شەشەمىز داستارقان باسىندا «قازاقتان قىز ال. ايتپەسە ءتىلىڭدى، سالت-ءداستۇرىڭدى ۇمىتىپ كەتەسىڭ. اتا-بابامىز ءتىل، ءدىن، نامىس ءۇشىن جانىن قۇربان ەتىپ، سەنىڭ وسى كۇيدە ءجۇرۋىڭدى ارمانداپ كەتتى.
سونى زايا قىلماي قازاقتان قىز ال» دەپ ۇنەمى ايتىپ وتىراتىن. قازىر ءبىز جاستارعا وسىلاي ايتساق، تىڭداماي ما دەپ قورقامىن. قازىر ولارعا الىستا تۇراتىن بىرەۋمەن دوس بولۋعا ءبىر عانا سەكۋند جەتكىلىكتى. بۇرىن ءبىز قىزدىڭ اتا-اناسىنا بارىپ، قولىن سۇرايتىن ەدىك. جەتى اتا ءداستۇرىن ساقتاپ، تۋعان- تۋىستىڭ بالا-شاعاسىن قورعاشتاپ، باس- كوز بولىپ جۇرەتىن ەدىك. داستۇرگە بەرىك ەدىك. قازىر جاستار ءبىز جالعاعان جولدى ءىلىپ اكەتە الا ما، جوق پا دەپ الاڭدايمىز. سول جاستار ءۇشىن اتاجۇرتقا ورالعىمىز كەلەدى. قازاقشا سويلەيتىن قازاقتىڭ ورتاسىندا ءوسىپ-ءونىپ، تامىرىمىزدى جايعىمىز كەلەدى. دەگەنمەن قازاقستانعا قازاقشاعا سۋساپ بارعاندا ءبارى ءبىز ويلاعانداي بولا بەرمەيتىنى ءبىزدى قىنجىلتادى.
وڭتۇستىك، باتىستان باسقا ايماقتا كوپشىلىگى ورىسشا شۇلدىرلەيدى. قازاقستانعا تاۋار جىبەرۋ ءۇشىن كوپ قازاقپەن بايلانىس ورناتامىن. سول كەزدە كوپشىلىگى مەنىڭ تۇسىنىكتى تىلمەن ايتقان ءسوزىمدى تۇسىنبەيدى. بىردە الماتىدا جەكە كاسىپپەن اينالىساتىن ءبىر قازاققا «بىزگە يرانعا قورعاسىن كەرەك بولىپ تۇر» دەسەم، «قورعاسىن دەگەن نە؟» دەيدى. «تاۋ-كەننەن شىعاتىن قورعاسىن شە؟» دەسەم، «ال تاۋ-كەن دەگەن نە؟» دەيدى. قازاقشا انىقتاماسىن ايتىپ، ارتىنشا اعىلشىنشا دا ايتتىم. سودان سوڭ سوزدىكتەن ورىسشاسىن تاۋىپ ايتسام، بىردەن تۇسىنە قويدى. قازاقستانعا جىلىنا ءبىر رەت كەلەتىن بىزبەن وزگە ۇلتتار ورىسشا سويلەسە مەيلى، ال ءبىراق ءوز قازاعىڭ سەنىڭ قازاقشاڭدى تۇسىنبەي تۇرسا، ءبىرتۇرلى بولادى ەكەنسىڭ. جۇرەگىمە جاقىن قابىلداپ، اشۋعا بۋلىقتىم.
- ەۋروپادا قازاق مادەنيەتىن ناسيحاتتايتىن وتىزعا جۋىق ورتالىق بار. قىتاي مەن رەسەيدە ودان كوپ. ال ءبىراق 100 جىلعا جۋىق يران ەلىندە تۇرىپ جاتقان سىزدەر جاقتا قازاقتاردىڭ باسىن قوساتىن جالعىز ۇيىم - «يران قازاقتارى كەڭەسىنىڭ» اشىلعانىنا نەبارى ەكى-اق جىل بولعان ەكەن. بۇل قالاي بولعانى؟
- كەڭەس كەزىندە اتالارىمىز «يرانعا كوشىپ كەلگەنىمىزبەن، جۇرەگىمىز قازاقستاندا قالعان. ءبىز مۇندا قيىن كەزەڭدە كەلدىك، دەگەنمەن ءبىز ءتۇپتىڭ تۇبىندە كەرى قايتامىز» دەگەندى ءجيى ايتاتىن. ولار سول جىلدارى قازاقستاندا بولعان وقيعالارعا ەلەڭ ەتىپ، ۋايىمداپ وتىراتىن. 1986 -جىلى جەلتوقسان وقيعاسى بولعان كەزدە يرانداعى كوپ قازاق بالالارىنىڭ ەسىمىن قوناي دەپ قويدى. كەڭەس وداعىنىڭ ەلشىسىنە بارىپ، «مەنىڭ اتىم قوجا، «قان مەن تەر»، «قىز جىبەك» فيلمىنىڭ تاسپاسىن سۇراپ الاتىن. سول جىلدارى بىزگە «ءبىزدىڭ وتان»، «شالقار» دەگەن گازەتتەر كەلەتىن ەدى.
1991 -جىلى قازاقستان تاۋەلسىزدىك الدى دەپ يرانداعى قازاقتار ءبىر-ءبىرىن قۇتتىقتاپ، اتاپ ءوتتى. 100 قوي سويىلدى. سول كەزدە ولاردىڭ بار ويى قايتسە دە ەلگە ورالۋ بولعان. كەڭەس، ۇيىم قۇرۋ ءتىپتى دە ويىندا بولماعان. شىنىمەن دە اتاجۇرتىمىز ەگەمەندىگىن العان سوڭ، سەڭ قوزعالىپ، كوبى ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى ۇدەرە كوشتى. ەڭ كوبى 1993 -جىلى كوشتى. ودان كەيىنگى ەكى جىلدا دا كوش توقتامادى. 1997 -جىلى جەتى جۇزگە جۋىق قازاق اتامەكەنگە ورالدى. ول كەزدە اۋە رەيسى جوق. كەمەمەن اقتاۋعا كوشىپ، كوبى سوندا تۇراقتاعان.
قىتاي قازاقتارى مەكەندەگەن جەر بۇرىننان قازاقتىڭ جەرى بولعاندىقتان ونداعى باۋىرلارىمىزدىڭ مادەني ۇيىم قۇرىپ، باستاما كوتەرۋى زاڭدىلىق. وزبەكستان مەن رەسەيدەگى قانداستار دا ءدال سولاي. ومبى، ورىنبوردى مەكەن ەتكەندەردىڭ ءوز جەرىندە ءتول مادەنيەتىن ناسيحاتتاۋى - ازاماتتىق بورىش. ال بىزدە جاعداي باسقاشا. ءبىز قازاقيلىعىمىزدى ساقتاي بىلدىك. قازاق ءتىلىن ۇمىتپادىق. ءبىر ۇلت ءبىر جەرگە شوعىرلانعان گەتتو اۋداندار بار عوي. سونداي گەتتو اۋدانداردا تۇرعان ءبىزدىڭ قازاقتار وزدەرى از بولعاسىن پارسى، تۇرىكمەندەرمەن ارالاسپاي، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاعان. سوڭعى وتىز جىلدا بار ويى كوشۋ بولعاندىقتان، ۇيىم نە كەڭەس قۇرۋ تۋرالى ويىنا دا كىرىپ شىقپاعان.
سوسىن ەكى جىل بۇرىن مەشىتتە جينالىس اشىپ، بۇلاي بولمايتىنىن، ءبارىمىزدىڭ ءبىر شاڭىراق استىنا بىرىكتىرەتىن ۇيىم كەرەك ەكەنىن ايتىپ، «يران قازاقتارىنىڭ كەڭەسىن» اشتىق. ۇكىمەتتەن رەسمي قاعاز الدىق. مەشىتتە جينالعان قازاقتار الدىمەن بەلسەندى ون قازاقتى ىرىكتەپ الدى. سوسىن سول وننىڭ ىشىنەن مەنى كەڭەستىڭ ءتوراعاسى ەتىپ تاعايىندادى.
يراندا ءبىر قازاق الدەبىر قيىندىققا تاپ بولسا، ونداعى جاۋاپتى ورگاندار، قازاقستاننىڭ كونسۋلدىعى، ەلشىلىگى ورتاق مامىلەگە كەلۋ ءۇشىن ءبىرىنشى مەنى شاقىرادى. جالپى، ماعان بۇل ءىس ۇنايدى. قازاق ءۇشىن قايدا بولسا دا شاپقىلاۋعا دايىنمىن. قازىر يراننان ەلگە كەلۋ دە وڭاي ەمەس. يراننان اقتاۋعا، اقتاۋدان الماتىعا، ودان استاناعا كەلۋىڭ كەرەك. تىكەلەي رەيس جوق.
مەن بۇل ماسەلەنىڭ نەمەن اياقتالارىن الاڭداپ وتىرعان كوپشىلىككە «دۇرىسى، مەن ەلگە بارىپ كەلەيىن. بۇل ءىستىڭ ناتيجەسىن شەشىپ كەلەيىن» دەپ ايتتىم. ولار «بەس- التى رەت ارىز جازىپ، ءجوندى جاۋاپ كەلمەگەن سوڭ، ءوزىڭىز بارىپ كەلگەنىڭىز دۇرىس بولار» دەپ ماعان سەنىم ارتىپ جىبەردى.
- ۆيزا ماسەلەسى شەشىلسە، ءسىز سەكىلدى مىقتى كاسىپكەر مەن بىلىكتى ماماندى اقتاۋدان باسقا ءىرى قالالاردا دا قۇشاق جايا قارسى الاتىنى ءسوزسىز.
- وكىنىشتىسى سول، اتاجۇرتتا ءسىز سەكىلدى ويلامايتىندار دا بار. استانا مەن الماتىدا جۇرگەندە «وزىمىزدە ءۇي جوق، جۇمىس جوق. سەندەر كەلىپ ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزدى تارتىپ الماقشىسىڭدار»، «قانداستاردان قۇتىلا الماي جۇرگەندە...» دەگەندى ەستىدىم. كوڭىلىمە المادىم دەي المايمىن. مەن سىزگە شىندىقتى ايتايىن. مەنىڭ جۇبايىم دا عىلىم جولىن قۋعان مامان. اعىلشىن ءتىلىن جەتىك بىلەدى. ەكەۋىمىزدى گەرمانياعا ۇستازدىق ەتۋگە شاقىرعان. ءبىز ول ۇسىنىستان باس تارتتىق. بارساق، تەك قازاقستانىمىزعا بارامىز دەپ شەشتىك.
ماقتانبايمىن، مەن - ۇلتشىل ازاماتپىن. يراندا جيعان-تەرگەن قاراجاتىم بار. ءبىر جىلدا ءبىر ميلليون دوللاردىڭ ءونىمىن جىبەرىپ وتىرمىن. يراندا ءتورت ءۇيىم، كولىگىم، جايلى جۇمىسىم بار. الايدا بۇل ماعان قىزىق ەمەس. مەنىڭ قىزىعۋشىلىعىم - تاريحي وتانىم. ءبىز - شەتەل قازاقتارى اش ەمەسپىز. كەدەي ەمەسپىز.
«انا جەردە تۇراتىن قازاقتاردىڭ تۇرمىسى ناشار» دەگەن كوزقاراستان ارىلۋ كەرەك. ءبىز ءتىپتى دە ونداي ەمەسپىز. ءبىز جاعدايىمىزدى جاقسارتقىمىز كەلگەننەن ەمەس، اتاجۇرتقا اڭسارىمىز اۋىپ تۇراتىندىقتان، جۇرەگىمىزدىڭ ءبىر بولشەگى جەتىسپەيتىندىكتەن كوشكىمىز كەلەدى. راسىمەن بىردەڭە جەتىسپەي تۇرعانداي، ۇنەمى ەلەڭدەپ جۇرەمىز. جۇرەگىم تىنشىمايدى.
يراندا «سەن - قازاقسىڭ»، «سەن - بوتەنسىڭ» دەپ ءبىزدى ەشكىم شەتتەتكەن جوق. تىپ-تىنىش، تاتۋ-ءتاتتى تۇرىپ جاتىرمىز. تۇرمىسىمىز وتە جاقسى. ۇيدە گاز تەگىن. ايتسام سەنبەسسىز، مۇندا بەنزين وتىز تەڭگە تۇرادى. ءبىز وسىنىڭ ءبارىن تاستاپ، تاريحي وتاندى بەت الماقپىز. وسىنى تۇسىنەتىن، ءبىزدىڭ ورنىمىزعا ءوزىن قويىپ كورەتىن ادام تابىلسا دەيمىن. تاعى قايتالاپ ايتامىن، ءبىز اش ەمەسپىز، كەدەي ەمەسپىز. ءبىز - وقىعان ادامدارمىز. قازاقشانى قوسپاعاندا اعىلشىن، پارسى، اراب، تۇرىك تىلدەرىن جەتىك بىلەمىز. ارامىزدا يران حالقىن مويىنداتقان مىقتى ماماندار جەتەرلىك. ولار قازاقستان دەسە، ايانىپ قالمايتىنى ايدان انىق.
- سپورتتا ءتىپتى يران اتىنان شىعىپ، اتويلاپ جۇرگەن بىرنەشە قانداستار بار ەكەنىن جاقسى بىلەمىز. بوكستان يران ۇلتتىق قۇراماسىنداعى قازاق، ءوز سالماق دارەجەسىندە قارسىلاس شاق كەلتىرمەي جۇرگەن ابدۋلحاكيم بەكتۇرمەن سۇحباتتاسقاندا قازاقستان اتىنان سىنعا تۇسكىسى كەلەتىنىن، الايدا قۇجات ماسەلەسى رەتتەلمەگەندىكتەن ەلگە كەلىپ تۇرىپ، كەرى قايتقانىن ايتقان ەدى.
- ايتىپ تۇرمىن عوي. سانىمىز از بولعانىمەن، 96 ميلليون حالقى بار يراننىڭ باستى كوماندالارىنا ىرىكتەلگەن قانداستار جەتەرلىك. جيىرماعا جۋىق قانداس يراننىڭ بوكس، فۋتبول، كيكبوكسينگ قۇراماسىنا شاقىرۋ العان. سانسىزباي بەگەي، ايۋپ بەرىش سەكىلدى مىقتىلار كوپ جىل قاتارىنان قۇرامادا وينادى. ءسىز ايتىپ تۇرعان ابدۋلحاكيم دە - ءوزىن مويىنداتقان مىقتى بىلعارى قولعاپ شەبەرى. يحسان ادايگۇل فيليپپين ەلىنە بارىپ، ۇلتتىق قۇراما قاتارىنا شاقىرىلعان. فارۋح بەگەي دەگەن تاعى ءبىر مىقتىمىز دا باس كوماندادا ونەر كورسەتتى. يران جۇرتشىلىعى قازاقتاردى مىقتى بوكسشى رەتىندە تانيدى.
- ازاماتتىق الۋ، ۆيزا ماسەلەسىن شەشۋگە باعىتتالعان الدەبىر ۇسىنىستارىڭىز بار ما؟
- مەن ەلدەگىلەردە قازاق ەكەنىمىزدى دالەلدەۋ ءۇشىن ارنايى ءبىر كوميسسيا قۇرايىق دەدىم. يران قازاقتارىنان بەس ادام، مينيسترلىكتەر مەن كوشى-قون كوميتەتىنەن بەس ادام ءبىر دوڭگەلەك ۇستەل باسىنا جينالسىن دەپ ۇسىنىس ايتتىم. جينالۋ ۇلكەن پروبلەما ەمەس قوي.
قازىر يزرايل اتا-باباسى ءۇش مىڭ جىل بۇرىن سوندا تۇرعان قارا ناسىلدىلەردىڭ وزدەرىن ەۆرەي دەپ وزدەرىنە شاقىرىپ جاتىر. ودان بولەك، مىڭ جىل بۇرىن كوشىپ كەتكەن پولشاداعى، ماجارستانداعى يەۆرەيلەردى دە شاقىرىپ جاتقان جايى بار. ال ءبىزدىڭ اتا-بابامىزدىڭ ەلدەن جىراق كەتكەنىنە مىڭ ەمەس، ءجۇز جىل عانا بولدى. ءبىز قازاق ءتىلىن جەتىك مەڭگەرگەنبىز. ال وزگەلەر ءوز انا تىلدەرىن بىلمەيدى. سوندىقتان ءبىز اتاجۇرتىم دەپ اڭساپ كەلگەندە بارلىعى وڭاي بولسا ەكەن دەگەن ءوتىنىشىمىز بار. سودان سوڭ بىزگە بەرىلگەن ەكى اپتانىڭ ىشىندە ازاماتتىق ماسەلەسىن شەشە المايتىنىمىز حاق. سوندىقتان ەلدە بولۋ مەرزىمىن ۇزارتىپ بەرسە ەكەن دەيمىن. تاعى ءبىر ماسەلە، مەن باس-اياعى جيىرما ءتورت جىلىمدى عىلىمعا ارنادىم. وسىنشاما جىل ىزدەنىس ۇستىندە ءجۇردىم. ەلگە بارعاندا سول ديپلومدارىم كادەگە جاراماي قالا ما دەپ ۋايىمدايمىن. وسى ماسەلە دە شەشىمىن تاپسا ەكەن دەيمىن.
- ويلاعانىڭىز ىسكە اسسىن! اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
سۇحباتتاسقان
ءاليا تىلەۋجان قىزى
«تۇركىستان» گازەتى
