قازاقستان حالقىنىڭ ەتنيكالىق قۇرامى قانداي؟

استانا. KAZINFORM - ەلىمىزدىڭ مىقتىلىعى – كوپ ۇلتتىلىعىندا. بۇل جەردە ءارتۇرلى مادەنيەت پەن سالت-داستۇرلەر ۇشتاستىعىن كورۋگە بولادى.

El.kz اقپاراتتىق اگەنتتىگىنىڭ ءتىلشىسى قازاقستاننىڭ قالاي جۇزدەگەن حالىقتىڭ مەكەنىنە اينالىپ، حالىق سانىنا قانداي فاكترلار اسەر ەتەتىنى جايلى زەرتتەۋ جۇرگىزدى.

ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ مالىمەتىنە سەنسەك، قازاقستانداعى حالىق سانى 20 ميلليون ادامنان اسىپ جىعىلادى. ال ەتنوس وكىلدەرىنىڭ سانى - 122.

حالىقتىڭ ەتنوستىق قۇرامىندا ەڭ كوبى - قازاقتار. ولار 14220289 ادامدى قۇرايدى. بۇل، ءوز كەزەگىندە، 70,4 پايىز قۇرادى. ودان كەيىن ورىستار - 2983344 (15,5 پايىز). ءۇشىنشى ورىنعا وزبەكتەر جايعاستى. ولار - 660585 (3,2 پايىز) ادامدى قامتيدى.

دەموگرافتاردىڭ ايتۋىنشا، حالىق سانىنىڭ وزگەرىپ وتىرۋىنا باستى سەبەپ - ميگراتسيا مەن بالا تۋۋ كورسەتكىشىنىڭ جوعارىلاۋى.

2022-2023-جىلدارداعى ناتيجەلەرگە سايكەس، قازاقتار، وزبەكتەر، دۇنعاندار، ۇيعىرلار مەن وزگە دە ازياتتىق ەتنوس وكىلدەرىنىڭ سانى ارتىپ بارادى.

قازاقستان - ەتنوسارالىق تاتۋلىق پەن كەلىسىمدى باستى قۇندىلىق رەتىندە باعالايتىن مەملەكەت. ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ ورتالىعىندا ورنالاسقان ەلىمىزدە سان الۋان ۇلت پەن ۇلىستىڭ وكىلدەرى عاسىرلار بويى بەيبىتشىلىك پەن دوستىقتا ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. قازاقستاننىڭ كوپ ۇلتتىلىعى ونىڭ تاريحىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى مەن گەوگرافيالىق ورنىنا بايلانىستى قالىپتاسقان.

قازاقستاننىڭ ەتنوستىق قۇرىلىمى: تاريحي قالىپتاسۋ جولى

بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدە 122 ەتنوس وكىلى ءومىر سۇرەدى. مۇنداي الۋان تۇرلىلىك كەزدەيسوق قالىپتاسقان جوق. تاريحتىڭ ءار كەزەڭىندە قازاق جەرى ءتۇرلى ەتنوستار ءۇشىن قاۋىپسىز باسپانا بولدى. اسىرەسە، ⅩⅩ عاسىرداعى تاريحي وقيعالار پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قونىس اۋدارۋ ساياساتى، كەڭەس داۋىرىندەگى كۇشتەپ قونىس اۋدارۋ جانە تىڭ يگەرۋ ناۋقاندارى ەلدىڭ ەتنوستىق قۇرىلىمىنا ايتارلىقتاي اسەر ەتتى.

پاتشا ۇكىمەتى كەزەڭىندە قازاقستانعا رەسەيدەن، ۋكراينادان، بەلارۋستەن شارۋالار مەن جۇمىسشىلار كوپتەپ قونىس اۋداردى. بۇل ءۇردىس ⅩⅨ عاسىردا قارقىندى ءجۇردى. كەڭەس وداعىنىڭ كەزەڭىندە ۇجىمداستىرۋ، يندۋستريالاندىرۋ جانە تىڭ يگەرۋ ناۋقاندارى كەزىندە قازاقستانعا باسقا دا ەتنوستاردىڭ وكىلدەرى كەلدى. مىسالى، 1930-40-جىلدارى كۇشتەپ قونىس اۋدارىلعان حالىقتار قاتارىندا كارىستەر، نەمىستەر، شەشەندەر، ينگۋشتەر، قاراشايلار، بولگارلار، پولياكتار، گرەكتەر جانە باسقا دا ۇلتتار بولدى.

بۇل ەتنوستاردىڭ قازاقستاندا تۇراقتى مەكەن ەتۋى ەلدىڭ كوپۇلتتى قوعامعا اينالۋىنا سەپ بولدى. كسرو ىدىراعاننان كەيىن دە، كوپتەگەن ەتنوس قازاقستاندى وزدەرىنىڭ تۇراقتى وتانى رەتىندە قابىلداپ، ەلدە قالدى.

قازىرگى ەتنوستىق قۇرىلىم

بۇگىندە قازاقستان حالقىنىڭ سانى 20 ميلليوننان اسادى. ونىڭ ىشىندە قازاقتار ەڭ ۇلكەن ەتنوستىق توپ بولىپ تابىلادى. 2021-جىلعى ساناق مالىمەتتەرى بويىنشا، قازاقستان حالقىنىڭ 70 پايىزدان استامى قازاقتاردان تۇرادى. ەكىنشى ءىرى ەتنوس - ورىستار، ولاردىڭ ۇلەسى شامامەن 15 پايىزدى قۇرايدى. ودان كەيىنگى ورىندى وزبەكتەر، ۋكرايندار، ۇيعىرلار، تاتارلار جانە نەمىستەر الىپ وتىر. سونىمەن قاتار، كارىستەر، تۇرىكتەر، دۇنگەندەر، كۇردتەر جانە باسقا دا ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ وكىلدەرى بار.

قازاقستانداعى ەتنوستار سان جاعىنان عانا ەمەس، ساپا جاعىنان دا ەرەكشەلەنەدى. ءار ەتنوس ءوزىنىڭ مادەنيەتى، ءتىلى، سالت-داستۇرىمەن قازاقستاننىڭ مادەني بايلىعىن قۇرايدى. ەتنوستاردىڭ اراسىنداعى ءوزارا قۇرمەت پەن تۇسىنىستىك ەلىمىزدىڭ تۇراقتىلىعىن نىعايتادى.

ەتنوسارالىق كەلىسىم مەن تاتۋلىقتىڭ ۇلگىسى

قازاقستاننىڭ ەتنوسارالىق ساياساتى - الەمدە بىرەگەي. 1995-جىلى قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى قۇرىلعان ەدى. بۇل ينستيتۋت قازاقستانداعى ەتنوسارالىق قارىم-قاتىناستاردى نىعايتۋعا جانە بارلىق ۇلت وكىلدەرىنىڭ مۇددەلەرىن قورعاۋعا باعىتتالدى. اسسامبلەيا ەلىمىزدەگى ءاربىر ەتنوستىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتىن ساقتاۋعا، دامىتۋعا ءالى دە جاعداي جاساپ كەلەدى. ماسەلەن، ەتنيكالىق مەكتەپتەر، مادەني ورتالىقتار جانە ءتىل كۋرستارى اشىلدى. سونداي-اق، ءار ەتنوستىڭ ۇلتتىق مەرەكەلەرىن اتاپ ءوتۋ مۇمكىندىگى بار.

اسسامبلەيانىڭ باستى ماقساتى - قازاقستانداعى ەتنوستار اراسىنداعى تاتۋلىق پەن كەلىسىمدى ساقتاۋ، ولاردىڭ بىرلىك پەن ىنتىماقتاستىقتا ءومىر ءسۇرۋىن قامتاماسىز ەتۋ. اسسامبلەيا جۇمىسىنىڭ ناتيجەسىندە ەلىمىزدە ەتنوسارالىق قاقتىعىستاردىڭ بولماي، ۇلتتىق كەلىسىم ورنادى.

ەتنوسارالىق ديالوگ: مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ نەگىزگى باعىتى

قازاقستانداعى ەتنوستاردىڭ ۇيلەسىمدى ءومىر ءسۇرۋى مەملەكەت جۇرگىزىپ وتىرعان ەتنوسارالىق ساياساتتىڭ ارقاسىندا مۇمكىن بولدى. قازاقستان كونستيتۋتسياسىندا بارلىق ازاماتتاردىڭ تەڭدىگى مەن قۇقىقتارى بەكىتىلگەن. ەلدىڭ كەز كەلگەن ازاماتى ۇلتىنا، دىنىنە، تىلدىك ەرەكشەلىكتەرىنە قاراماستان، بىردەي قۇقىقتار مەن مۇمكىندىكتەرگە بەرىلگەن. قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى ەتنوسارالىق ديالوگتى دامىتۋدا ماڭىزدى ءرول اتقارادى.

مەملەكەتتىك ساياسات ەتنوستاردىڭ مادەنيەتىن ساقتاپ، دامىتۋعا ەرەكشە كوڭىل بولەدى. ماسەلەن، ەتنيكالىق مەكتەپتەردە بالالار انا تىلدەرىندە ءبىلىم الىپ، وزدەرىنىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاي الادى. بۇل قازاقستاننىڭ مادەني كوپتۇرلىلىگىن ارتتىرىپ، ءار ەتنوستىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن قورعاۋعا ىقپال ەتەدى.

سونداي-اق، ەلىمىزدە جىل سايىن 1-مامىردا قازاقستان حالقىنىڭ بىرلىگى كۇنى تويلانادى. بۇل مەرەكە ەلىمىزدەگى ەتنوسارالىق تاتۋلىق پەن دوستىقتى بەينەلەيدى. وسى كۇنى ءار ەتنوس ءوز مادەنيەتىن، ونەرىن، ۇلتتىق كيىمدەرىن كورسەتىپ، حالىقتىڭ ءبىرتۇتاستىعىن نىعايتۋعا ۇلەس قوسادى.

ەتنوستاردىڭ ءرولى مەن ىقپالى

قازاقستانداعى ەتنوستاردىڭ ءرولى قاي كەزدە دە ماڭىزدىلىعىن جويمايدى. بۇگىندە ەل دامۋىنا ءاربىر ەتنوس ءوزىنىڭ ۇلەسىن قوسىپ كەلەدى. ەكونوميكادا، مادەنيەتتە، ساياساتتا جانە باسقا دا سالالاردا ەتنوستاردىڭ ىقپالى ارتۋدا. مىسالى، قازاقتارمەن قاتار ورىس، وزبەك، ۇيعىر، كارىس جانە باسقا دا ەتنوستاردىڭ وكىلدەرى ەلىمىزدىڭ ءار ءتۇرلى سالالارىندا قىزمەت ەتىپ، ەلدىڭ دامۋىنا بەلسەندى اتسالىسۋدا.

قازاقستاننىڭ ەتنوسارالىق تاتۋلىق ۇلگىسى حالىقارالىق ارەنادا جوعارى باعالانىپ كەلەدى. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى، ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمى (ە ق ى ۇ) جانە باسقا دا حالىقارالىق ۇيىمدار قازاقستاننىڭ ەتنوسارالىق كەلىسىمى تۋرالى ەرەكشە ايتىپ وتۋدە. مۇنداي جاعداي قازاقستاننىڭ تۇراقتى دامۋىن قامتاماسىز ەتىپ، ونىڭ الەمدىك ارەنادا بەدەلىن ارتتىراتىنى ءسوزسىز.

قازاقستانداعى ەتنوستاردىڭ الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق ومىرگە ىقپالى

قازاقستاندا تۇراتىن ءار ەتنوس وزدەرىنىڭ قوعامداعى ءرولىن نىعايتۋعا تىرىسىپ باعادى. ءارتۇرلى ەتنوستاردىڭ وكىلدەرى ەل ەكونوميكاسى مەن الەۋمەتتىك ومىرىنە بەلسەندى تۇردە ارالاسىپ، كوپتەگەن سالادا وزدەرىن كورسەتۋگە ۇمتىلادى. ولاردىڭ اراسىنان ءىرى بيزنەسمەندەر، ساياساتكەرلەر، عالىمدار مەن مادەنيەت قايراتكەرلەرى دە شىققان. ماسەلەن، نەمىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرى قازاقستاندا اۋىل شارۋاشىلىعى، ءوندىرىس جانە عىلىم سالالارىندا ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتكەن. نەمىستەردىڭ ەڭبەكسۇيگىشتىگى مەن ۇيىمشىلدىعى ولاردى قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق دامۋىنا بەلسەندى تۇردە قاتىسۋعا ىنتالاندىردى. كارىستەر نەگىزىنەن اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىندا بەلسەندىلىك تانىتىپ، كوكونىس ءوسىرۋ مەن كۇرىش شارۋاشىلىعىندا ۇلكەن تاجىريبە جيناقتادى. سونداي-اق، كارىستەردىڭ ءبىلىم مەن عىلىم سالاسىنا قوسقان ۇلەسى زور. ۇيعىرلار ساۋدا-ساتتىققا، شاعىن جانە ورتا بيزنەس سالالارىندا بەلسەندى. ولار ەلىمىزدەگى ساۋدا قاتىناستارىن دامىتۋعا ۇلەس قوسىپ، ساۋدا ورتالىقتارىنىڭ جۇمىسىن جانداندىرىپ كەلەدى. ورىستار ءبىلىم-عىلىم، ءوندىرىس جانە مادەنيەت سالالارىندا ەرەكشە ءرول اتقارىپ كەلەدى. ورىس حالقىنىڭ وكىلدەرى ەلىمىزدىڭ ونەركاسىپتىك دامۋىنا، تەحنيكالىق جانە ينجەنەرلىك جەتىستىكتەرىنە مول ۇلەس قوستى. قازاقستانداعى ءاربىر ەتنوس مەملەكەتتىڭ تۇراقتى دامۋىنا ىقپال ەتۋدە. ولاردىڭ اراسىنداعى ءوزارا قارىم- قاتىناس، مادەني جانە تىلدىك الماسۋلار قوعامدى بىرىكتىرىپ، ورتاق ماقساتتارعا قول جەتكىزۋگە جاعداي جاسايدى.

ەتنوستاردىڭ مادەني ەرەكشەلىكتەرى جانە ولاردىڭ ساقتالۋى

قازاقستانداعى ەتنوستاردىڭ مادەني كوپتۇرلىلىگى ەلدىڭ مادەني بايلىعىن ارتتىرادى. ءار ەتنوستىڭ وزىنە ءتان سالت-داستۇرلەرى، مەرەكەلەرى مەن ۇلتتىق كيىمدەرى بار. بۇل ەرەكشەلىكتەر ەلدەگى مادەني ءومىردىڭ ارتۇرلىلىگىن كورسەتىپ، قازاقستاننىڭ كوپۇلتتى مادەنيەتىن قالىپتاستىرادى. نەمىس مادەنيەتى قازاقستانداعى نەمىس ەتنوسىنىڭ باي مادەني مۇراسى رەتىندە ساقتالعان. نەمىستەردىڭ تىلدىك جانە مادەني ەرەكشەلىكتەرى نەمىس مەكتەپتەرى مەن مادەني ورتالىقتار ارقىلى ۇلىقتالىپ كەلەدى. ولار گەرمانيامەن مادەني جانە ەكونوميكالىق بايلانىستى ساقتاپ، ءوزارا قارىم-قاتىناستارىن نىعايتۋدا. كارىس مادەنيەتى قازاقستاندا جاقسى دامىعان. كارىستەردىڭ ۇلتتىق تاعامدارى، سالت-داستۇرلەرى جانە مەرەكەلەرى ۇمىتىلماي، جاس بۋىن اراسىندا اسقان تانىمالدىلىققا يە. ۇيعىر مادەنيەتى ەرەكشە ۇلتتىق مەرەكەلەر مەن سالت- داستۇرلەرگە باي. ۇيعىرلار ۇلتتىق ءبيى مەن اندەرىن ساقتاپ، مەرەكەلىك شارالاردا كورسەتەدى. ۇيعىرلاردىڭ ۇلتتىق اسحاناسى دا قازاقستاندىقتار اراسىندا كەڭىنەن تانىمال. مەملەكەت ەتنوستاردىڭ مادەنيەتىن ساقتاۋعا ەرەكشە كوڭىل بولەدى. ماسەلەن، ەتنيكالىق تەاترلار، مادەني ورتالىقتار جانە ۇلتتىق مەرەكەلەردى اتاپ ءوتۋ سياقتى ءىس-شارالار ەتنوستاردىڭ مادەني مۇراسىن ساقتاۋعا باعىتتالىپ وتىر. قازاقستانداعى كوپۇلتتى مادەنيەت ەلدەگى ءاربىر ەتنوس وكىلىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاپ، دامىتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

ەتنوستار اراسىنداعى ءوزارا قارىم-قاتىناس جانە تولەرانتتىلىق

قازاقستانداعى ەتنوستاردىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناس تولەرانتتىلىق پەن ءوزارا قۇرمەتكە نەگىزدەلگەن. بۇل ەلدىڭ كوپۇلتتى قوعامىندا تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋدىڭ ماڭىزدى فاكتورى بولىپ تابىلادى. قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى بۇل باعىتتا ۇلكەن ءرول اتقارىپ، ەتنوستار اراسىندا ديالوگ پەن ءوزارا تۇسىنىستىكتى نىعايتۋعا باعىتتالعان ءىس-شارالار ۇيىمداستىرىپ كەلەدى.

ەتنوس اراسىنداعى تولەرانتتىلىق رەسمي دەڭگەيدە عانا ەمەس، كۇندەلىكتى ومىردە دە كورىنىس تابادى. قازاقستاننىڭ ءاربىر ازاماتى قوعامنىڭ ءتۇرلى ەتنوستاردان تۇراتىنىن ءتۇسىنىپ، ولاردىڭ مادەنيەتىنە قۇرمەتپەن قارايدى. ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە دە ەتنوستاردىڭ اراسىنداعى ءوزارا تۇسىنىستىكتى ارتتىرۋعا ارنالعان ارنايى باعدارلامالار بار.

بولاشاق ۇرپاق كوپۇلتتى قوعامنىڭ ەرەكشەلىگىن ءتۇسىنىپ، ونى ءارى قاراي دامىتۋعا اتسالىسۋى قاجەت. ەلدىڭ تۇراقتىلىعى مەن دامۋى ەتنوستار اراسىنداعى بىرلىك پەن تاتۋلىققا نەگىزدەلگەنىن ۇمىتپاعان ءجون.

ەتنوستاردىڭ بولاشاعى

قازاقستانداعى ەتنوستاردىڭ بولاشاعى مەملەكەتتىڭ تۇراقتىلىعى مەن دامۋىنا تىكەلەي بايلانىستى. قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ ءرولى الداعى ۋاقىتتا دا ماڭىزىن جويمايدى. سەبەبى ول ەتنوستار اراسىنداعى تاتۋلىقتى نىعايتۋعا باعىتتالعان شارالاردى جالعاستىرادى. سونداي-اق، قازاقستاننىڭ دامىعان ەكونوميكاسى، ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى جانە الەۋمەتتىك ينفراقۇرىلىمى ەتنوستارعا وزدەرىنىڭ مادەنيەتى مەن ءتىلىن ساقتاي وتىرىپ، ەلدىڭ وركەندەۋىنە ۇلەس قوسۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

قازاقستاننىڭ ەتنوستىق قۇرىلىمى ونىڭ تاريحي دامۋ جولىمەن تىعىز بايلانىستى. ەلدەگى 120 دان استام ەتنوس وكىلى ءبىر شاڭىراق استىندا بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىمدە ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. مەملەكەت جۇرگىزىپ وتىرعان ەتنوسارالىق ساياسات تاتۋلىق پەن بىرلىكتى ساقتاۋعا باعىتتالىپ وتىر. بۇل قازاقستاننىڭ الەمدەگى بىرەگەي ەتنوسارالىق تاتۋلىق مودەلىن قالىپتاستىرۋداعى باستى جەتىستىگى بولىپ تابىلادى.