قازاقستان ءھام تۇركى الەمى

قازاقستان بيىل شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى، تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمى، ازياداعى ءوزارا ءىس-قيمىل جانە سەنىم شارالارى جونىندەگى كەڭەس، ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك شارتى ۇيىمى، ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى جونىندەگى يسلام ۇيىمى، ارالدى قۇتقارۋ جونىندەگى حالىقارالىق قور سياقتى ءبىرقاتار بەدەلدى حالىقارالىق جانە وڭىرلىك ۇيىمدارعا ءتوراعالىق ەتتى.

بۇل ۇيىمداردىڭ ءبىرازىنىڭ قۇرىلۋىنىڭ باسى-قاسىندا قازاقستان تۇرسا، كەيبىرەۋلەرىنىڭ بەلسەندى باستاماشىسى بولدى.

تۇركى الەمىنە كەلسەك، قازىرگى تاڭدا بەدەلدى حالىقارالىق بىرلەستىككە اينالعان تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنىڭ (ت م ۇ) ءبىزدىڭ ەلدىڭ باستاماسىمەن دۇنيەگە كەلگەنى بارشاعا ءمالىم. وسى ورايدا 2009-جىلى تۇركىتىلدەس مەملەكەتتەردىڭ ىنتىماقتاستىق كەڭەسى (تۇركى كەڭەسى) رەتىندە نەگىزى قالانعان ۇيىمنىڭ ەڭ ءبىرىنشى ءسامميتى 2011-جىلى الماتىدا ۇيىمداستىرىلعانى تەگىن بولماسا كەرەك.

2021-جىلى اتاۋى وزگەرگەن تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنا (حاتشىلىعى ىستانبۇلدا ورنالاسقان) ازەربايجان، قازاقستان، قىرعىزستان، وزبەكستان جانە تۇركيا مۇشە بولسا، تۇرىكمەنستان مەن ماجارستان باقىلاۋشى مارتەبەسىنە يە. سونداي-اق ەلىمىز-تۇركى الەمىنە تيەسىلى وزگە دە قۇرىلىمداردىڭ، اتاپ ايتقاندا، مادەنيەت مينيسترلەرىنىڭ باسىن قوساتىن تۇركسوي (حاتشىلىعى انكارادا)، پارلامەنتارالىق ىنتىماقتاستىقتى دامىتۋىمەن اينالىساتىن تۇركپا (حاتشىلىعى باكۋدا)، ءبىلىم جانە عىلىم سالاسىن قامتيتىن تۇركى اكادەمياسى (حاتشىلىعى استانادا) قۇرىلۋىنىڭ نەگىزگى باستاماشىسى.

بىلتىر قاراشادا استانادا قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ توراعالىمەن تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنىڭ Х ءسامميتى ءوتتى. مەملەكەت باسشىسى «قازاقستان تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىن ودان ءارى دامىتۋعا مۇددەلى. تۇركى ىقپالداستىعىن تەرەڭدەتۋ-ورتاق مۇرات. ءبىز «تۇركى الەمى» اتتى جاڭا برەندتى دارىپتەۋىمىز كەرەك. سوندا عانا تۇركى حالىقتارىنىڭ ىنتىماعى بارىنشا نىعايىپ، الەۋەتى ارتا تۇسەدى»، دەپ مالىمدەدى.

ۇيىمدى نىعايتىپ، الەۋەتىن ارتتىرۋ ءۇشىن قازاقستان ءتوراعالىعى «تۇركى الەمى» دامۋىنىڭ الداعى 10 جىلدىق كەزەڭىن قامتيتىن باسىمدىقتارىن ايقىنداپ بەردى. «Turkтime»، ياعني «تۇركى ءداۋىرى» دەگەن ۇرانمەن وتكەن سامميتتە قاسىم- جومارت كەمەل ۇلى وسى ءسوزدىڭ لاتىنشا نۇسقاسىنىڭ ءار ارپىنەن باستالاتىن تومەندەگىدەي سەگىز باعىتىن كورسەتتى: سالت- ءداستۇر (traditions)، بىرىزدەندىرۋ (unification)، رەفورمالار (reforms)، ءبىلىم (knowledge)، سەنىم (trust)، ينۆەستيتسيا (invesments)، مەدياتسيا (mediation) مەن ەنەرگيا (energy).

بيىلعى قاراشا ايىنىڭ باسىندا بىشكەكتە وتكەن ءسامميتتىڭ اشىلۋىندا (قازاقستان ءتوراعالىعى قىرعىز تاراپىنا تاپسىرىلدى) ءسوز سويلەگەن قاسىم-جومارت توقايەۆ بۇل جيىننىڭ تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنىڭ 15 جىلدىعىمەن تۇسپا- تۇس كەلىپ وتىرعانىنا نازار اۋداردى. «تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمى از عانا ۋاقىت ىشىندە بەدەلدى قۇرىلىمعا اينالدى. ونىڭ الەمدىك مارتەبەسى ارتتى. بۇل - ەڭ الدىمەن، بەرەكەلى بىرلىگىمىزدىڭ، ورتاق كۇش- جىگەرىمىزدىڭ ارقاسى. وسى باسقوسۋ ىرىستى ىنتىماعىمىزدى ودان ءارى نىعايتا تۇسەدى دەپ سەنەمىن»، دەدى پرەزيدەنت.

تۋرا ءبىر جىلعا سوزىلعان قازاقستان ءتوراعالىعىنىڭ بارىسىندا 80 نەن اسا ءىس- شارا ءساتتى جۇزەگە اسىرىلدى. ەڭ ماڭىزدىلارى رەتىندە V دۇنيەجۇزىلىك كوشپەلىلەر ويىندارىنىڭ وتكىزىلگەنىن، ورتاق تۇركى ءالىپبيى ۇلگىسىنىڭ كەلىسىلگەنىن، تۇركى ينۆەستيتسيالىق قورىنىڭ ءوز جۇمىسىن باستاۋىن، «Turan» ارنايى ەكونوميكالىق ايماعىن قۇرۋ بويىنشا ءتيىستى راسىمدەردىڭ اياقتالعانىن اتاپ وتۋگە بولادى.

بۇعان قوسا ەلىمىزدىڭ باستاماسىمەن تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمىنىڭ، سونداي-اق جالپىتۇركىلىك قۇرىلىمداردىڭ (تۇركسوي، تۇركپا، تۇرىك اكادەمياسى، ت. ب.) تۋلارى ۋنيفيكاتسيالاندى. ەلىمىز ءۇشىن ماڭىزدىسى، تۋلاردىڭ ءتۇسى قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك تۋىنىڭ تۇسىنە سايكەستەندىرىلدى. قازاقستان تاراپىنىڭ تاعى ءبىر قوماقتى ۇلەسى رەتىندە تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمى جانىندا مۇشە ەلدەردىڭ تۇراقتى وكىلدەرىن تاعايىنداۋ ەرەجەسى رەتتەلدى. وسى ارقىلى ت م ۇ حاتشىلىعى مەن مۇشە مەملەكەتتەر اراسىندا كوورديناتسيا جاقسارىپ، ۇيىمنىڭ حالىقارالىق بەدەلى ارتاتىنى ءسوزسىز.

اتالعان ءىس- شارالاردىڭ نەگىزگىلەرىنە توقتالساق، استانادا 8-13-قىركۇيەك ارالىعىندا وتكەن V دۇنيەجۇزىلىك كوشپەلىلەر ويىندارى (5th World Nomad Games) تۇركى الەمى عانا ەمەس، دۇنيەجۇزى اۋقىمىنداعى وراسان زور ساياسي ءمانى بار ەتنوسپورتتىق، مادەني- يميجدىك ءىس- شارا بولعانى داۋسىز. تورتكۇل دۇنيەنىڭ - امەريكانىڭ كوۆبويلارىنان باستاپ، اۋستراليانىڭ ابوريگەندەرىن، سكانديناۆيانىڭ ۆيكينگىلەرى مەن افريكانىڭ وكىلدەرىن قامتيتىن 89 ەلدەن 2 مىڭنان اسا سپورتشى قاتىسقان الەمدىك ەتنوسپورت دوداسىن شىن مانىندە وليمپيادالىق ويىندار ىسپەتتەس، ياعني «نوماديادا» دەپ اتاۋعا تۇرارلىقتاي.

ورتاق ءالىپبي ماسەلەسىنە كەلسەك، مەملەكەت باسشىلارىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا تۇركى اكادەمياسىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن مۇشە ەلدەردىڭ ءتىلشى عالىمدارى ارنايى كوميسسيا قۇرىپ، قازاقستان ءتوراعالىعى اياسىندا بىرنەشە رەت باس قوستى. ناتيجەسىندە، ءاربىر تۇركى ءتىلىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى ەسكەرىلگەن، جالپى 34 ارىپتەن تۇراتىن لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن ورتاق ءالىپبيدىڭ ۇلگىسى كەلىسىلدى. بۇل رەتتە ايتا كەتەتىن جايت، كوپشىلىك قاۋىم بۇل اقپاراتتى جاقسى قابىلداپ، ەندى بارلىق تۇركى مەملەكەتى وسى ءالىپبيدى قولدانا باستايدى دەپ ويلاپ ءجۇر. الايدا مامانداردىڭ، سونىڭ ىشىندە تۇركى اكادەمياسى وكىلدەرىنىڭ پايىمداۋىنشا، كوميسسيا مۇشەلەرى بار بولعانى الىپبيگە قاتىستى ءبىر شەشىمگە كەلىپ، كەلىسىلگەن ورتاق نۇسقانى ت م ۇ ەلدەرىنىڭ قاراستىرۋىنا ۇسىنىپ وتىر. مۇنداعى نەگىزگى ماقسات - تۋىسقان تىلدەرىمىزدىڭ الىپبيلەرىن بىرىزدەندىرۋ جانە جۇيەلەندىرۋ. ويتكەنى بۇگىنگى تاڭدا تۇركى تىلدەس ەلدەر لاتىن گرافيكاسىنىڭ ءتۇرلى نۇسقالارىن قولدانىپ جۇرگەندىكتەن، بۇل جاعداي ءبىر- ءبىرىمىزدى تۇسىنۋدە قيىندىق تۋعىزىپ جاتقانى بەلگىلى. ال ۇسىنىلعان ورتاق ءالىپبي نۇسقاسىن قابىلداۋ - ءار ەلدىڭ ءوز ەركىندە.

قازاقستان نەگىزگى باستاماشىلارىنىڭ ءبىرى سانالاتىن تۇركى ينۆەستيتسيالىق قورى - تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ ەكونوميكالىق ىقپالداسۋىنىڭ العاشقى قارجى ينستيتۋتى. جارعىلىق كاپيتالى 1 ميلليارد دوللاردى قۇرايتىن قوردىڭ جۇمىسىندا مۇشە ەلدەردە ماڭىزدى سالالارداعى ورتاق ينفراقۇرىلىمدىق جوبالاردى قارجىلاي قولداۋ ماسەلەسىنە باسا نازار اۋدارىلادى.

ەلىمىزدىڭ ماڭىزدى باستامالارىنىڭ ءبىرى - «Turan» ارنايى ەكونوميكالىق ايماعىن قۇرۋ. 2022 -جىلى ت م ۇ سامارقانداعى ءسامميتىنىڭ شەشىمىمەن تۇركى الەمىنىڭ رۋحاني استاناسى تۇركىستان قالاسىندا قۇرىلعان بۇل ارنايى ايماق ءوز قاتىسۋشىلارىنا، ءبىرىنشى كەزەكتە تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ ينۆەستورلارىنا 2043 -جىلعا دەيىنگى مەرزىم ارالىعىندا سالىقتاردان بوساتۋ، كەدەندىك جەڭىلدىكتەر جانە تەگىن جەر تەلىمدەرىن بەرۋ سياقتى ەرەكشە قۇقىقتىق جاعداي جاسايدى. اتالعان ماڭىزدى جوبانىڭ جۇزەگە اسۋى قازاقستاننىڭ عانا ەمەس، ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ، بۇكىل تۇركى الەمىنىڭ وركەندەپ دامۋىنا سونى سەرپىن بەرەرى ءسوزسىز.

قورىتا كەلگەندە، ەلىمىزدىڭ كوپ ۆەكتورلى ساياساتىندا باۋىرلاس تۇركى مەملەكەتتەرىمەن تىعىز قارىم- قاتىناستاردى ودان ءارى نىعايتۋ - باسىم باعىتتاردىڭ ءبىرى. ۇلان- عايىر ەۋرازيا كەڭىستىگىندە قالىپتاسقان كۇردەلى گەوساياسي جاعدايدا، الەمدىك دەڭگەيدەگى الپاۋىت مەملەكەتتەردىڭ ءوزارا تەكەتىرەسى ۋشىعىپ تۇرعان كەزىندە پرەزيدەنت قاسىم- جومارت توقايەۆتىڭ «ورتا دەرجاۆا» (Middle Power) تۋرالى تۇجىرىمداماسىنان تۋىندايتىنداي، قازاقستاننىڭ سالماقتى جانە مامىلەگەرلىككە بەيىم بەيبىتسۇيگىش ساياساتى ءوز تيىمدىلىگىن كورسەتىپ جاتىر. بۇل رەتتە تۇركى الەمىمەن تۇراقتى بايلانىستى جالعاستىرۋ الەمدىك وزگە كۇش ورتالىقتارىنىڭ ەلىمىزگە ىقتيمال ىقپالىنا ماڭىزدى تەڭگەرىمدى ساقتاۋدىڭ كەپىلى بولماق.

ەرجان مۇقاش، تۇركى مەملەكەتتەرى ۇيىمى باس حاتشىسىنىڭ ەكس- ورىنباسارى

egemen.kz