قازاقستان، ازەربايجان جانە وزبەكستان: «جاسىل» كەلىسىمنىڭ ءتيىمدى تۇستارى
دۇنيەجۇزىلىك كليماتتىق سامميت اياسىندا قازاقستان، ازەربايجان جانە وزبەكستان پرەزيدەنتتەرى ءۇش ەلدىڭ ەنەرگەتيكالىق جۇيەسىن ينتەگراتسيالاۋ جونىندەگى ستراتەگيالىق كەلىسىمگە قول قويعانى بەلگىلى. وسىعان وراي Kazinform ءتىلشىسى ورتالىق ازيا ەلدەرى ءۇشىن جاڭا جوبانىڭ قانداي ارتىقشىلىعى بولاتىنىن بولجاپ كوردى.
كەيىنگى جىلدارى قازاقستان كومىردەن وندىرىلەتىن ەنەرگيادان باس تارتىپ، جاسىل ەنەرگەتيكا كوزدەرىنە باسىمدىق بەرىپ جاتقانىن بىلەمىز. مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ ايتۋىنشا، كەلىسىم ورنىقتى دامۋعا ۇمتىلۋ تاريحىنداعى جاڭا باعىتتى بىلدىرەدى. بۇدان باسقا، بۇل ورتالىق ازيا مەن وڭتۇستىك كاۆكاز وڭىرلەرىن دامىتۋداعى ءۇشجاقتى ىنتىماقتاستىقتىڭ ماڭىزدى كەزەڭى سانالماق.
- ستراتەگيالىق سەرىكتەستىك تۋرالى كەلىسىمگە قول قويۋ - ورتالىق ازيا مەن وڭتۇستىك كاۆكاز وڭىرلەرىنىڭ ءۇشجاقتى ىنتىماقتاستىعىن دامىتۋداعى ماڭىزدى كەزەڭ. قۇجات ەلدەرىمىزدىڭ ەنەرگەتيكالىق جۇيەلەرىن ينتەگراتسيالاۋ، سونداي-اق ەۋروپا ەلدەرى مەن باسقا دا نارىقتارعا ەكولوگيالىق تازا ەنەرگيانى جەتكىزەتىن سەنىمدى دالىزدەردى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن جاڭا مۇمكىندىكتەرگە جول اشادى. مۇندا قازاقستان ءىرى ترانزيت اۋماعى رەتىندە ۇلكەن ءرول اتقارادى. اتالعان كەلىسىمنىڭ ناقتى ناتيجەلەرى ءۇش ەلدىڭ ەكونوميكالارىن بىرىكتىرىپ، ورتا ءدالىزدى «جاسىل كوپىر» رەتىندە دامىتۋعا ىقپال ەتەدى. بۇل ماڭىزدى سالاداعى تىعىز ىنتىماقتاستىق مەملەكەتتەر اراسىنداعى تاجىريبە مەن وزىق تەحنولوگيالاردى الماسۋعا سەرپىن بەرەدى، سونداي-اق ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىگىمىزدى نىعايتۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى، - دەدى پرەزيدەنت.
قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ ايتۋىنشا، كومىرتەگى بەيتاراپتىعىنا جەتۋدى كوزدەيتىن قازاقستان ءۇشىن جاسىل ەنەرگەتيكا ماڭىزدى باعىت سانالادى. ەلىمىز قازبا بايلىقتارعا تاۋەلدىلىكتى ازايتۋعا بەلسەندى تۇردە كىرىستى. تەحنولوگيالىق يننوۆاتسيالاردى دامىتىپ، ەكولوگيالىق ورنىقتى وركەندەۋگە دەمەۋ بولاتىن ينفراقۇرىلىم قۇرۋعا بەت بۇرۋدا. قازاقستان شەتەلدىك سەرىكتەستەرمەن جالپى قۋاتى 43 گۆت بولاتىن «جاسىل» جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋ جونىندە ۋاعدالاستىققا قول جەتكىزدى.
قازاقستان ج ە-گە قانشا ينۆەستيسيا سالدى
كەيىنگى مالىمەتتەرگە سايكەس، قازاقستاندا بەلگىلەنگەن قۋاتى 2,9 مىڭ م ۆت بولاتىن 148 جەك نىسانى جۇمىس ىستەيدى. ونىڭ ىشىندە 59 نىسان - جەل ەلەكتر ستانسياسى، 46 - كۇن ەلەكتر ستانسياسى، 39 - سۋ ەلەكتر ستانسياسى، 3 - بيوگاز ەلەكتر ستانسياسى. 2023 -جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا، جاڭارتىلاتىن ەنەرگەتيكا وبەكتىلەرى وندىرگەن ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ كولەمى 6,675 ميلليارد ك ۆت/ساع بولعان. بۇل - ەلدەگى جالپى ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىرۋدىڭ 5,92 پايىزىن قۇرايدى.
بۇل سەكتوردا General Electric ،Eni ،Total ،Hevel Solar ،HydroChina ءتارىزدى كومپانيالار تابىستى جۇمىس ىستەۋدە. وتكەن جىلى جالپى بەلگىلەنگەن قۋاتى 495,57 م ۆت بولاتىن 16 جاڭا جەك نىسانى پايدالانۋعا بەرىلىپتى.
ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسىنىڭ مالىمەتىنشە، 2023 -جىلى «جاسىل» ەكونوميكاعا باعىتتالعان ينۆەستيسيالار 201 ميلليارد تەڭگەگە جەتتى، بۇل 2022 -جىلمەن سالىستىرعاندا 3,8 ەسە كوپ. ال جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرى سالاسىنا ينۆەستيسيالار 199,8 ميلليارد تەڭگەنى قۇرادى: پارنيكتىك گازدار ەميسسياسىن ازايتۋ سەگمەنتىنە - 1 ميلليارد تەڭگە، ەنەرگيا ۇنەمدەۋ تەحنولوگيالارى جانە ەنەرگيا تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ سالاسىنا - 186 ميلليون تەڭگە جۇمسالعان.
2024 -جىلدىڭ قاڭتار- ماۋسىمىندا جەك نىساندارىنىڭ ەلەكتر ەنەرگياسىن ءوندىرۋى 3,9 ميلليارد ك ۆت/ساع جەتتى، 2023 -جىلدىڭ سايكەس كەزەڭىمەن سالىستىرعاندا 16,3 پايىزعا ارتىق.
2030 -جىلعا قاراي ج ە ك-تىڭ 7 گ ۆت-تىق جاڭا قۋاتىن پايدالانۋعا بەرۋ جوسپارلانىپ وتىر. وسىلايشا، ەلدىڭ ەنەرگيا تەڭگەرىمىندەگى جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىنىڭ ۇلەسىن 15 پايىزعا دەيىن ۇلعايتۋعا سەرپىلىس جاسالماق.
جاسىل ءدالىز
«جاسىل ەنەرگەتيكالىق ءدالىز» جوباسى - جاڭارتىلاتىن ەنەرگيانى ورتالىق ازيادان ەۋروپاعا ەكسپورتتاۋعا باعىتتالعان باستاما. جوباعا ءۇش ەل - قازاقستان، ازەربايجان جانە وزبەكستان تارتىلدى. ولاردىڭ كۇش-جىگەرىن بىرىكتىرۋ ءۇشىن ەۋروپالىق نارىققا تازا ەلەكتر ەنەرگياسىن بەرۋ بويىنشا ءتيىمدى ينفراقۇرىلىم جاسالماق.
ازەربايجاندىق ساراپشى، Turan اقپارات اگەنتتىگىنىڭ ديرەكتورى مەحمان اليەۆ بۇل ۇدەرىستىڭ ءىس جۇزىندە قالاي بولاتىنىن ايتىپ بەردى.
- كەلىسىمگە قول قويىلعاننان كەيىن كونسالتينگتىك كومپانيالاردى تارتا وتىرىپ، جوبانىڭ تەحنيكالىق- ەكونوميكالىق نەگىزدەمەسىن دايىنداۋ بويىنشا جۇمىس جۇرگىزىلەتىن بولادى. بۇل كەزەڭ ءبىر جىلعا جۋىق ۋاقىتتى الادى. قاجەتتىلىكتەردى، مۇمكىندىكتەر مەن تاۋەكەلدەردى تالداۋدى قامتيدى. ەلەكتر ەنەرگياسىن بەرۋ ءۇشىن ورتالىق ازيا مەن ەۋروپانىڭ ەنەرگەتيكالىق جۇيەلەرىن قوساتىن سۋ استى كابەلدەرىن قوسىپ، جوعارى ۆولتتى جەلىلەر جەلىسى سالىناتىن بولادى. جوعارى ۆولتتى تۇراقتى توق (HVDC) تەحنولوگياسى ەلەكتر ەنەرگياسىن الىس جەرلەرگە ءتيىمدى جەتكىزۋ ءۇشىن پايدالانىلماق، - دەدى ساراپشى.
ورتالىق ازيادان ەۋروپاعا جاسىل ەنەرگيا بەرۋ جونىندەگى جوبانى ءىس جۇزىندە ىسكە اسىرۋ بىرلەسكەن كاسىپورىن قۇرۋدى، ينفراقۇرىلىم سالۋدى جانە ەنەرگەتيكالىق جۇيەلەردى ينتەگراتسيالاۋدى قوسا العاندا، بىرنەشە كەزەڭ ارقىلى جۇرگىزىلمەك. ءۇش مەملەكەت اراسىندا جاسالعان جاڭا كەلىسىم كۇش-جىگەردى ۇيلەستىرۋ جانە ءاربىر قاتىسۋشى ەل اراسىندا جاۋاپكەرشىلىكتى ءبولۋ ءۇشىن نەگىز بولادى.
سونداي-اق، مەحمان اليەۆ ءۇش ەلدىڭ ەنەرگەتيكالىق جۇيەلەرى ينتەگراتسيالاناتىنىن، بۇل جاسىل ەنەرگيا ساۋداسىن وڭتايلاندىرۋعا جانە ەۋروپاعا سەنىمدى جەتكىزۋدى قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىك بەرەتىنىن اتاپ ءوتتى.
جالپى، قاتىسۋشى ەلدەر كۇن جانە جەل ەنەرگياسىن ءوندىرۋ بويىنشا ءوز مۇمكىندىكتەرىن دامىتاتىن بولادى. مىسالى، وزبەكستان 2030 -جىلعا قاراي جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىنىڭ ۇلەسىن 40 پايىزعا دەيىن ارتتىرۋدى جوسپارلاپ وتىر.
ازەربايجاندىق ساراپشىنىڭ ايتۋىنشا، قاجەتتى ينفراقۇرىلىمدى سالۋ تەحنيكالىق-ەكونوميكالىق نەگىزدەمەنى دايىنداۋ اياقتالعاننان كەيىن شامامەن 3-4 جىلعا سوزىلادى. قۇرىلىستى قارجىلاندىرۋ جانە ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ حالىقارالىق قارجى ينستيتۋتتارىن تارتۋدى كوزدەيدى. بۇل ازيا دامۋ بانكى سياقتى ۇيىمداردان نەسيە مەن ينۆەستيتسيالار الۋدى قامتۋى مۇمكىن.
ورتالىق ازيا مەن ەۋروپاعا قانداي پايدا تيەدى؟
ءۇش ەلدىڭ وراسان زور الەۋەتىن ەسكەرە وتىرىپ، قازاقستان، وزبەكستان جانە ازەربايجان بىرلەسكەن كۇش- جىگەرىمەن قۇرلىقتى تازا، سەنىمدى جانە قولجەتىمدى ەنەرگيامەن قامتاماسىز ەتپەك. وسىلايشا، ەۋروپانىڭ ەنەرگەتيكالىق وتكەلىنىڭ لوكوموتيۆىنە اينالۋى مۇمكىن. بۇگىندە ءۇش ەل دە حالىقارالىق ينۆەستيتسيالاردى تارتىپ، جاسىل ەنەرگەتيكانى بەلسەندى دامىتىپ، كۇن جانە جەل قۋاتتارىن ەنگىزۋدە.
ساراپشى مەحمان اليەۆتىڭ پىكىرىنشە، جوباعا قاتىسۋ ورتالىق ازيا ەلدەرىنە كليماتتىڭ وزگەرۋىمەن كۇرەس بويىنشا جاھاندىق كۇش-جىگەرگە ۇلەس قوسۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بۇنىڭ ءبارى پاريج كەلىسىمىنىڭ ماقساتتارىنا جانە باسقا دا حالىقارالىق ەكولوگيالىق مىندەتتەمەلەرگە سايكەس.
سونىمەن قاتار، بۇگىندە حالىقارالىق قارجى ينستيتۋتتارى جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىنە بايلانىستى جوبالارعا ينۆەستيتسيا سالۋعا دايىن. بۇل ورتالىق ازيا ەلدەرى ءۇشىن وزدەرىنىڭ ەنەرگەتيكالىق جۇيەلەرى مەن ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋ ءۇشىن كاپيتال تارتۋ بويىنشا مۇمكىندىكتەر اشادى.
- ەۋروپالىق وداق قازبا ەنەرگيا كوزدەرىنە تاۋەلدىلىكتى ازايتۋعا جانە ءوزىنىڭ ەنەرگەتيكالىق تەڭگەرىمىندەگى جاڭارتىلاتىن كوزدەردىڭ ۇلەسىن ۇلعايتۋعا بەلسەندى تۇردە ۇمتىلادى. بۇل ورتالىق ازيا ەلدەرى ۇسىنا الاتىن تازا ەنەرگياعا دەگەن جوعارى سۇرانىستى تۋدىرماق، - دەپ تۇيىندەدى ساراپشى.
Report اگەنتتىگى باس رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى يلاح مامەدليدىڭ ايتۋىنشا، تەك كاسپي تەڭىزىندە جەل ەنەرگياسىن ءوندىرۋ ءۇشىن ۇلكەن الەۋەت بار، شامامەن 157 گ ۆت بولادى. بۇل ازەربايجاندا سۇرانىسقا يە، ءبىراق ونىڭ قاجەتتىلىگىنەن الدەقايدا اسىپ تۇسەتىن ۇلكەن كولەم.
ازەربايجاننىڭ جاڭارتىلاتىن ەنەرگەتيكاداعى ەكونوميكالىق الەۋەتى 27 گ ۆت، ونىڭ ىشىندە جەل ەنەرگياسى - 3 مىڭ م ۆت، كۇن ەنەرگياسى - 23 مىڭ م ۆت قۇرايدى. ۇكىمەت ءوزىنىڭ ەنەرگيا تەڭگەرىمىندەگى ج ە ك ۇلەسىن 24 پايىزعا دەيىن، ال 2028 -جىلعا قاراي 30 پايىزعا جەتكىزۋدى كوزدەپ وتىر.
وزبەكستاننىڭ ەكونوميكالىق زەرتتەۋلەر جانە رەفورمالار ورتالىعىنىڭ جۇرتشىلىقپەن بايلانىس سەكتورىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى ەدۆارد رومانوۆ تۇسىندىرگەندەي، ەۋروپالىق نارىق «جاسىل» ەنەرگەتيكانى قابىلداۋشى باسىم باعىت.
- ورتالىق ازيا ەلدەرى ءۇشىن بۇل شەتەلدىك ينۆەستيسيالار مەن تەحنولوگيالاردى تارتۋدى، سونداي-اق «جاسىل» ەنەرگەتيكا سالاسىندا جۇمىس ورىندارىن قۇرۋدى قوسا العاندا، جاڭا ەكونوميكالىق مۇمكىندىكتەر اشادى. بۇدان باسقا، ەۋروپالىق نارىقتارمەن ينتەگراتسيا ورتالىق ازيا ەلدەرىنە ەنەرگەتيكالىق جۇيەلەردىڭ تۇراقتىلىعىن ارتتىرۋعا كومەكتەسەدى، - دەيدى ساراپشى.
ول اتالعان جوبانى ساپالى ءارى جۇيەلى جۇزەگە اسىرۋ قازاقستان، وزبەكستان جانە ازەربايجاننىڭ ۇيلەستىرىلگەن كۇش-جىگەرىن تالاپ ەتەتىنىن اتاپ ءوتتى.
- وزبەكستان جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىن قۇرۋ بويىنشا 28 جوبا بويىنشا بەلسەندى جۇمىس ىستەۋدە، بۇل 2030 -جىلعا قاراي ەنەرگەتيكالىق تەڭگەرىمدەگى «جاسىل» ەنەرگيانىڭ ۇلەسىن 40 پايىزعا ارتتىرادى. سونداي-اق ەلدەر اراسىنداعى راسىمدەر مەن ءوزارا ءىس-قيمىلدى وڭالتۋ ءۇشىن قۇقىقتىق جانە ينستيتۋتسيونالدىق تەتىكتەر ازىرلەۋ قاجەت بولادى. جوبانى تابىستى ىسكە اسىرۋ قاجەتتى ينفراقۇرىلىمدىق وبەكتىلەردى قۇرۋعا بايلانىستى. «جاسىل» ەنەرگەتيكا سالاسىندا ءبىلىم مەن تاجىريبە الماسۋدى جالعاستىرا بەرۋ ماڭىزدى، - دەپ تۇيىندەدى رومانوۆ.
ق ر ەنەرگەتيكا مينيسترلىگى جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرى دەپارتامەنتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى رۇستەم قىدىربەكوۆ جوبانى ىسكە اسىرۋ الدىندا كەلىسىمدى راتيفيكاتسيالاۋ راسىمىنەن ءوتۋ قاجەتتىگىن ءتۇسىندىردى.
- كەلىسىم جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىنەن ەلەكتر ەنەرگياسىن وندىرۋدە نەگىزگى ءرولدى ارتتىرۋعا باعىتتالعان. ەكسپورتتاۋ ماقساتىندا ورتالىق ازيا مەن ازەربايجاننىڭ ەنەرگيا جۇيەلەرىنىڭ ءوزارا بايلانىسىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىنىڭ قازىرگى الەۋەتىن ءتيىمدى پايدالانۋعا مۇددەلىمىز. ءۇش ەلدىڭ جوباسى ەۋروپا جانە باسقا دا وڭىرلەر اراسىندا ەكولوگيالىق تازا ەلەكتر ەنەرگياسى ساۋداسىن دامىتۋعا باعىتتالعان، - دەدى سپيكەر.
ونىڭ ايتۋىنشا، بارلىق قاتىسۋشىلار قولدانىستاعى ىشكى ينفراقۇرىلىمدى كەڭەيتۋگە جانە ساۋدا اۋقىمىن ۇلعايتۋعا ۋاعدالاسىپ، ەكولوگيالىق تازا ەنەرگيا كوزدەرىنەن ەۋروپاعا ەلەكتر ەنەرگياسىن بەرۋ ءۇشىن جاڭا بايلانىس جەلىلەرىن دامىتۋعا كەلىستى. بۇدان باسقا، ەۋروپالىق ەلدەر «قارا تەڭىز سۋ استى ەلەكتر تاراتۋ جەلىسى» جوباسىنا قوسىلۋعا بايلانىستى تەحنيكالىق جانە قارجىلىق ماسەلەلەردى زەردەلەۋ بويىنشا بىرلەسكەن جۇمىستارعا قىزىعۋشىلىق تانىتتى.
جوبانىڭ ەگجەي-تەگجەيى الدىن الا تەحنيكالىق- ەكونوميكالىق نەگىزدەمەدە كورسەتىلەتىن بولادى. ساراپشىلاردىڭ ايتۋىنشا، الدىن الا تەحنيكالىق-ەكونوميكالىق نەگىزدەمەنى ازىرلەۋ ءۇشىن «CESI» حالىقارالىق كونسالتينگتىك كومپانياسىن جۇمىسقا تارتىپ جاتىر.
قازاقستاننىڭ، ازەربايجاننىڭ جانە وزبەكستاننىڭ ەنەرگيا جۇيەلەرى قازىر جاڭا سىن-قاتەرلەرگە بەيىمدەلۋگە، ورنىقتى دامۋعا باعىتتالعان جاڭعىرۋ پروتسەسىندە. كەلىسىم اياسىندا ەلدەر ينفراقۇرىلىمدى بىرلەسىپ دامىتۋدى كۇشەيتۋدى جوسپارلاپ وتىر، بۇل جاسىل ەنەرگيانىڭ ەكسپورتى مەن ترانزيتى ءۇشىن سەنىمدى ارنالار تابۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
وسىلايشا، بۇل كەلىسىم ەۋروپانىڭ ەنەرگيا كوزدەرىن ءارتاراپتاندىرىپ قانا قويماي، قاتىسۋشى ەلدەر اراسىنداعى ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىقتى جاقسارتادى.
بيىل 1-مامىردا تاشكەنتتە وتكەن كەزدەسۋدە قازاقستان، وزبەكستان جانە ازەربايجاننىڭ ەنەرگەتيكا مينيسترلەرى ىنتىماقتاستىق ورناتىپ، ەۋروپاعا ماگيسترالدىق ەنەرگەتيكا ءدالىزىن تارتۋ تۋرالى كەلىسىمگە كەلگەن ەدى.
اۆتور
ماديار تولەۋوۆ
