قازاقستان ارحەلوگياسىندا ءالى اشىلماعان جاڭالىقتار كوپ - ليتۆالىق عالىم

قىزىلوردا - KAZINFORM - ليتۆالىق گيدرە موتۋزايتە ماتۋزيەۆيچيۋتە ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى ەجەلگى ادامداردىڭ تاماقتانۋ راتسيونى جانە اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋى مەن تارالۋى تۋرالى قۇندى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىپ كەلەدى. بۇل باعىتتا قورقىت اتا اتىنداعى قىزىلوردا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا عىلىمي ورتالىعى ماماندارىمەن ارىپتەستىك بايلانىس ورناتقان. Kazinform ءتىلشىسى ليتۆالىق عالىمدى قازاقستان جانە سىر ءوڭىرىنىڭ ارحەولوگياسى جونىندە وي-پىكىرىن بىلمەك ماقساتتا اڭگىمەگە تارتقان ەدى.

- الدىمەن ءوزىڭىزدى تانىستىرا كەتسەڭىز. قانداي وقۋ ورنىندا قىزمەت اتقاراسىز؟ قاي تاقىرىپتا زەرتتەۋ جۇرگىزىپ كەلەسىز؟

- مەن ليتۆا استاناسى ۆيلنيۋس قالاسىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتە ارحەولوگيا كافەدراسىنىڭ پروفەسسورىمىن. 2010 -جىلى كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىندە ارحەولوگيا بويىنشا دوكتور دارەجەسىن الدىم. جوعارى وقۋ ورنىندا «بيوارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر ورتالىعىنىڭ» ديرەكتورى قىزمەتىن اتقارامىن. بىرنەشە عىلىمي ەڭبەكتىڭ اۆتورىمىن، كوپتەگەن ەۋروپالىق عىلىمي جوبالارعا جەتەكشىلىك جاسادىم.

نەگىزگى زەرتتەۋ نىسانىم ورتالىق ازيا، ەۋروپانىڭ باتىس جانە شىعىس ايماقتارىن قامتيدى. ازىق-تۇلىكتىڭ جاھاندانۋىن جانە ورتالىق ازيا ەجەلگى داۋىرىندەگى ءداندى داقىلداردىڭ بەيىمدەلۋ ماسەلەسىنە نازار اۋدارامىن. ورتالىق ازيانىڭ باتىس قالالىق ايماقتارىنداعى ەجەلگى ادامداردىڭ بەيىمدەلۋى مەن شارۋاشىلىعىنا زەرتتەۋ جۇرگىزىپ كەلەمىن.

- ءسىزدىڭ ورتالىق ازيا مەن قازاقستان اۋماعىندا جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەرىڭىز جونىندە عىلىمي ماقالالار رەيتينگى جوعارى شەتەلدىك جۋرنالداردا جاريالانىپ ءجۇر. ءسىزدى بۇل ورايدا قانداي تاقىرىپتار قىزىقتىرادى؟

- مەن ەجەلگى شارۋاشىلىق، ەكولوگيا، ازىق-تۇلىك جۇيەلەرى، حالىقتىڭ قوزعالىسى جانە ونىڭ سەبەبىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن ءپانارالىق ءارتۇرلى ادىستەردى قولدانامىن. سول ءۇشىن ارحەولوگيامەن قاتار ارحەوبوتانيكا، زوولوگيا، بيوحيميا جانە فيزيكا سالاسىندا دا جۇمىس اتقارامىن. كومانداممەن بىرگە ادام مەن جانۋارلار قالدىقتارىنا تۇراقتى يزوتوپتار، ەجەلگى د ن ق، پالەوپروتەوميكا، قىش ىدىستار ماي قالدىقتارىن تالداۋ جانە وزگە دە زەرتتەۋلەر جۇرگىزەمىن. زەرتتەۋ بارىسىندا ليتۆا، چەحيا، ۋكراينا، مولدوۆا، قىرعىزستان، قازاقستان، قىتاي، بۋتان سىندى كوپتەگەن ەلدەردە جۇمىس ىستەۋ باقىتى بۇيىردى.

- ارحەولوگيا كوپتەگەن عىلىمدارمەن تىعىز بايلانىستا دامىپ كەلەدى. سونىڭ ىشىندە ورتالىق ازيا مەن قازاقستان ارحەولوگياسى جايلى قانداي پىكىر ايتاسىز؟

- مەن ارحەولوگيانى وتە قىزىقتى ءپان رەتىندە باعالايمىن. بىرىنشىدەن، بۇل وتە كەڭ حرونولوگيانى الىپ جاتىر. ول ەكى ءجۇز مىڭ جىل بۇرىن Homo sapience پايدا بولعاننان باستاپ ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس قالدىقتارى سياقتى ەڭ سوڭعى وقيعالارعا دەيىنگى كەزەڭدى قامتيدى. ەكىنشىدەن، بۇل - ءادىسنامالىق تۇرعىدان وتە وزگەرمەلى ءپان. ويتكەنى، ول سپۋتنيكپەن تۇسىرىلگەن سۋرەت، قاشىقتان زوندتاۋدان باستاپ بيومولەكۋلالارعا دەيىن وتە كەڭ سالانى قامتيدى.

قازىر ورتالىق ازيا، ونىڭ ىشىندە قازاقستان ارحەولوگياسى ۇلكەن سەرپىلىستە دامۋ ۇستىندە دەپ باعالايمىن. ماسەلەن، ەسكەرتكىشتەردى قازۋ عانا ەمەس ونى جاراتىلىستانۋ عىلىمى ءادىسى، ونىڭ ىشىندە حيميا، بيولوگيا جانە وزگە عىلىم سالالارىمەن بايلانىستىرا وتىرىپ زەرتتەۋدە وڭ جەتىستىك بار. بۇگىندە ەجەلگى قازاق جەرىن مەكەندەگەن حالىقتاردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى ەكونوميكاسى جايلى كوبىرەك اقپارات الۋعا مۇمكىندىك تۋدى.

- قازىرگى تاڭدا قورقىت اتا اتىنداعى قىزىلوردا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا عىلىمي ورتالىعى ماماندارىمەن ارىپتەستىك بايلانىس جاسايتىنىڭىز جايىندا ايتىپ ءوتتىڭىز. وسى جونىندە اڭگىمەلەي كەتكەنىڭىز ارتىق بولماس.

- ءيا، ورتالىق ماماندارىمەن ارىپتەستىك بايلانىسىمىز بار. ورتالىقتىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى، PhD دوكتورانت ءىسلام سەرىك ۇلى قۇرمانيازوۆپەن تىعىز بايلانىستامىن. ەكەۋىمىز ارال ماڭى ارحەولوگياسى تاقىرىبىندا زەرتتەۋ جاساپ كەلەمىز. كوپتەگەن جاڭالىعىمىز بار. سىر وڭىرىندە بىرنەشە وركەنيەتتىڭ ەسكەرتكىشتەرى كەزدەسەدى. ولاردىڭ كوبى ءالى كۇنگە دەيىن سىرىن ىشىنە جاسىرىپ جاتىر. قازىر بۇل ايماقتا ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەردىڭ قارقىن العانى قۋانتادى.

ولاردىڭ اراسىندا ارال ماڭىنىڭ ەجەلگى جانە ورتاعاسىرلىق قالالارى، ونىڭ ىشىندە ءبابىش-موللا، مىڭارال، ورتاعاسىرلىق جانكەنت جانە قىشقالا قالالارىنىڭ تۇرعىن ءۇي جايلارى بويىنشا قازبا جۇمىستارى بار. بۇل ارحەوبوتانيكالىق ۇلگىلەر ۆيلنيۋس ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زەرتحاناسىندا ساراپتامادان ءوتىپ جاتقانىن ايتا كەتەيىن.

ارحەولوگيا عىلىمىنىڭ ارحەوبوتانيكا باعىتى - ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەردەگى وسىمدىكتەردىڭ قالدىقتارىن زەرتتەۋ. مادەني قاباتتاردا كومىلىپ قالعان وسىمدىكتەردىڭ ماكرو جانە ميكرو قالدىقتارىن (جەمىستەرى مەن ۇرىقتارىن، تاڭبالارىن، قالدىقتارىن) لابوراتوريالىق تۇرعىدا زەرتتەيدى. زەرتتەۋ بارىسىندا اتالعان قالالار جانە ارال ماڭىن مەكەندەگەن حالىقتىڭ ەكولوگياسى، ەگىن شارۋاشىلىعى، سول زاماندا ءومىر سۇرگەن ادامداردىڭ ديەتاسى، كۇندەلىكتى تۇتىناتىن تاعامى، كورشىلەس ەلدەرمەن ساۋدا قاتىناستارى تۋرالى اقپاراتتارعا قول جەتكىزۋگە بولادى.

وسى ورايدا قازاق ارحەولوگياسىندا ەلەۋلى ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن جاس مامان، PhD دوكتورانت ىسلام سەرىك ۇلى قۇرمانيازوۆپەن ارىپتەستىك بارىسىندا اۋقىمدى ناتيجەلەرگە قول جەتكىزە الدىق. ول ارحەولوگياداعى عىلىمي زەرتتەۋلەردىڭ قۇندىلىعىن العاشقىلاردىڭ قاتارىندا ءتۇسىندى. وڭتۇستىك- باتىس قازاقستاننان قۇندى ارحەوبوتانيكالىق جانە زووارحەولوگيا ۇلگىلەرىن جينادى.

ونى ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەت زەرتحاناسىندا كەڭىنەن تالداۋ جۇرگىزۋگە جول اشتى، وسى باعىتتا عالىمداردىڭ باسىن بىرىكتىردى.

مۇنداي ەكوفاكتىلەر - قۇندى ارتەفاكت، تاريحي مۇرامىزدىڭ ءبىر بولىگى. ولار ەجەلگى شارۋاشىلىق، كۇنكورىس ستراتەگياسى، جانۋارلاردى باسقارۋ تۋرالى باياندايدى. سونداي-اق، وڭتۇستىك- باتىس قازاقستاننىڭ قۇرعاق وازيسىندە ادامداردىڭ بۇرىن قالاي ءومىر سۇرگەنى تۋرالى حاباردار ەتۋ ءۇشىن زور الەۋەتكە يە. بۇل - قازىرگى كليماتتىڭ وزگەرۋى تۇرعىسىنان وتە ماڭىزدى اقپارات. قازىرگى تاڭدا وسى الىنعان ناتيجەلەردى رەيتينگى جوعارى جۋرنالداردا عىلىمي ماقالا رەتىندە ۇسىنۋ باعىتىندا جۇمىستار جۇرگىزىپ جاتىرمىز.

- الدا قانداي جوسپارىڭىز بار؟ قازاقستان، ونىڭ ىشىندە قىزىلوردا قالاسىنا كەلۋ ويىڭىزدا بار ما؟

- قازاقستان - مەن ءۇشىن ارحەولوگياسى باي ەل عانا ەمەس، وعان قوسا وركەنيەتكە قادام باسقان مەملەكەت رەتىندە قىزىقتىرادى. وندا كاسىبي ارىپتەستەرىم كوپ. سوندىقتان قازاقستانعا بارعىم كەلەدى. الايدا، جۇمىسقا بايلانىستى ۋاقىت تاپشىلىعىنان جول تۇسپەي تۇر.

- جاس عالىمدارعا ستۋدەنت، ماگيسترانت، دوكتارانتتارعا قانداي كەڭەس ايتار ەدىڭىز؟

- ارحەولوگيا - وتكەندى عانا ەمەس، بولاشاعىمىزدى دا تۇسىندىرە الادى. بۇل عىلىمنىڭ اتالعان ساتىسى «ءۇشىنشى عىلىمي رەۆوليۋتسيانى» باستان وتكەرۋدە. 20 جىل بۇرىن عانا عىلىمي فانتاستيكا بولىپ كورىنگەن نارسە قازىر شىندىققا اينالۋدا. ءبىز وتكەندى قالپىنا كەلتىرىپ، ەجەلگى پاپۋلياتسياىنىڭ قالاي قورەكتەنگەنىن جانە قايدان كەلگەنىن ايتا الامىز. بولاشاقتا اتالعان عىلىمنىڭ دامۋى ودان ءارى جەدەلدەيدى. سوندىقتان قازىر ارحەولوگيانى زەرتتەۋگە وتە قولايلى ۋاقىت. مەن جاستارعا كوپ وقۋعا، ىزدەنىمپاز بولۋعا، شەتەلدىك باعدارلامالارى شەڭبەرىندە عىلىمي زەرتتەۋلەر بويىنشا مۇمكىندىگىنشە كوپ ءبىلىم الۋعا شاقىرامىن.

- اڭگىمەڭىزگە راقمەت.

ەسكە سالساق، بۇدان بۇرىن قىزىلوردادا كونە قالالاردان ساق جاۋىنگەرى مەن سىعاناق حانشايىمى تابىلدى.

اۆتور

ءادىلجان ۇمبەت