قازاققا تاڭعالىپ كەتكەن تىڭشى

استانا. قازاقپارات - قازاق جەرىن زەرتتەۋگە نەمەسە ساياحاتتاۋعا كەلگەن پاتشالى رەسەيدىڭ وكىلدەرى بارلىعى وزدەرىنە مىندەتتەلگەن بەلگىلى ءبىر ميسسيا اتقاردى. ەڭ ءبىرىنشىسى - بارلاۋشىلىق، تۋراسىن ايتقاندا تىڭشىلىقپەن اينالىستى.

سول سياقتى ەۋروپالىق تىڭشىلار دا قازاق دالاسىنا كەلىپ، ءبىزدىڭ وسال تۇسىمىزدى ىزدەگەن ەكەن.

الايدا ولاردىڭ ويى ىسكە اسا قويعان جوق. سولاردىڭ بىرىنە توقتالا كەتەيىك.

1863-64-جىلدارى ۆەنگر (ماجار) عالىمى ارميني ۆامبەريدى (1832-1913 ج ج) انگليا جالداپ الادى. ماقساتى - ورتا ازيا جەرىن بارلاۋ، سول ارقىلى ءوزىنىڭ ەكسپانسياسىن جۇرگىزۋ. ال، ورتا ازيانى انگليا جانە رەسەي تاراپى جاۋلاپ العىسى كەلىپ، بولىسكە سالىپ، وزگەرىسكە تۇسىرمەك بولعان.

ءدىنتانۋشى دوساي كەنجەتايدىڭ زەرتتەۋىنشە، انگليا مەملەكەتى ۆامبەريدى ىستامبۋلداعى ۋازىرلىكتە دايىندايدى. تۇرىك ءتىلىن، يسلام قاعيدالارىن ۇيرەتەدى. تۇرىكتەر ونى عالىم، شەيح رەتىندە قابىلدايدى، ءبىراق ول - تىڭشى. ارادا ءۇش جىل وتكەندە نيكولاي 1 پاتشانىڭ ەۋروپاداعى وكىلى تۇركياداعى وسمان يمپەرياسىنىڭ پاتشاسىنا حات جازادى. وندا ارميني ۆامبەري ماجاردىڭ عالىمى، ورتا ازيانى بارلاۋعا دايىنداپ جاتقان اعىلشىنداردىڭ تىڭشىسى ەكەنى ايتىلادى.

ول حات تۇركياعا جەتكىزىلگەنشە، ۆامبەري كەتىپ قالادى. ول حيجازدان ورتا ازياعا كەلە جاتقان ءبىر توپ قاجىلارعا قوسىلادى. تۇركى مۇسىلماندار ۆامبەريدى شەيح، قاجى دەپ قابىلدايدى، شاپان جاۋىپ، جاعدايىن جاسايدى. سول زاماندا تۇركىلەر قاجى اتاۋلىنى قاتتى قۇرمەتتەيتىن.

وسىنداي مۇمكىنشىلىككە يە بولىپ، حات جازىپ وتىرادى، حاتىنىڭ بارلىعىن گرافيكاسىن ارابشا جازعانىمەن، ءىشىن وقىپ قاراساڭ، ءبارى ماجارشا. ۆامبەري الماتى، ءتىپتى تۇركىستانعا دا كەلىپ كەتكەن. مايلىقوجا اقىنمەن دە كەزدەسكەن. سامارقان، بۇقاراداعى ءدىني ءبىلىم بەرۋ قالاي جۇزەگە اسىپ جاتقانىن ءبارىن زەرتتەپ، جازىپ وتىرادى.

وسمان يمپەرياسىنىڭ كۇشتەرى شپيون دەپ تانىماعان ۆامبەريدى بۇقارانىڭ ءامىرى ءبىلىپ قويادى. ول قانشا جەردەن «تۇركىمىن»، «قاجىمىن» دەگەنىمەن، قازاقتىڭ كۇمبىرلەگەن كۇيىن تىڭداعاندا ءوزىنىڭ تىڭشى ەكەنىن ءبىلدىرىپ العان. وقيعا بىلاي بولدى.

ول بۇقارا امىرىنە ءوزىن قاجىلىقتان كەلە جاتقانىن، وسى تۇركى ناسىلىنەن ەكەنىن، ءدارۋىش ەكەنىن ايتادى. ونى قاجى دەپ سىيلاپ ورداسىنا شاقىرىپ اس بەرەدى. اس ۇستىندە ونىڭ قۇرمەتىنە كۇي تارتقىزادى. كۇي تارتىلىپ جاتقان كەزدە الگى «ءدارۋىش» كۇيدىڭ ىرعاعىمەن ءبىر اياعىن جانە قولىنىڭ ساۋساقتارىن قوزعالتىپ وتىرادى. ءامىر ونى بايقاپ قالادى. كۇي بىتكەسىن ءامىر وعان: «سەن مۇسىلمان ەمەسسىڭ»، - دەيدى. ءامىر وعان ونىڭ جانسىز ەكەنىن جانە تۇركى ەمەس ەكەنىن ايتادى. «ءدارۋىش» مويىندامايدى.

سودان اڭ-تاڭ بولعان دارۋىش تۇسىنبەي سەبەبىن سۇرايدى. نەلىكتەن بۇلاي ويلايتىنىن سۇرايدى. سوندا ءامىر:

- تۇركىلەر، مۇسىلماندار اۋەندى جۇرەگىمەن تىڭدايدى. كەۋدە - جۇرەكتىڭ بەسىگى. ال اۋەن بەسىكتى تەربەتەدى. سول كەزدە كەۋدەمىزدى قوزعالتىپ، باسىمىزدى شايقايمىز. ال، سەن مۋزىكا باستالعاندا كەۋدەڭدى دە، باسىڭدى دا قوزعالتقان جوقسىڭ. اياعىڭدى قوزعالتىپ وتىردىڭ. كۇي ىرعاعىنا قوسىلىپ قولدى، اياقتى قيمىلداتۋ ءناپسىنىڭ قالاۋى بولىپ سانالادى. تۇركىلەر مۋزىكا وينالعاندا ءناپسىنىڭ قالاۋىن سالمايدى. سەنىڭ مۇسىلمان ەمەس ەكەنىڭدى سودان ءبىلدىم، - دەيدى.

ال، ارميني ۆامبەري مويىنداماسقا لاجى قالمايدى. ءامىر: «سەن مەنىڭ قوناعىمسىڭ، سوندىقتان دا مەن ساعان تيىسپەيمىن، ءبىراق سەن وسى تۇندە قاراڭدى باتىرىپ، تۇركى دالاسىنان كەتەتىن بول، ەگەر تاعى دا كەزدەسىپ قالسام، سەنى بىردەن ءولىم جازاسىنا كەسەمىن»، - دەيدى. سودان ۆامبەري قاشىپ كەتەدى.

ال، قازىر ونى «ارميني ۆامبەري»، «ۇلى تۇركىتانۋشى» دەپ ءجۇر. سول بۇقارادا امىرىمەن كەزدەسكەننەن كەيىن قاشىپ كەتكەن. بۇعان دەيىن ول ءبىراز نارسەنى جازىپ ۇلگەردى، ساراپتاما جاسادى، كورگەن، بىلگەنىن انىق جازدى. ورتا ازيانى كىمدەر جاۋلاپ الدى، قالاي جاۋلايدى، قانداي نەگىزدەرى بار، جاۋلاپ العاننان كەيىن نە ىستەيدى؟ دەپ ساراپتادى. ورتا ازياداعى تۇركىلەردىڭ دۇنيەتانىمى، پسيحولوگياسىنا دەيىن جازدى. سونداي-اق ول تۇرىك، پارسى، وزبەك، تۇركمەن، تاتار تىلدەرىن مەڭگەردى، مۇسىلماندىق ءداستۇردى كەز-كەلگەن مولدانىڭ وزىنەن ارتىق ءبىلدى دەسەك بولادى.

وسى ساپارىنان كەيىن ارميني لوندونعا باردى. ورتا ازيا جايلى ەڭبەگىن («ورتا ازيا ساپارى» - رەد.) 1864 - جىلى اعىلشىن تىلىندە انگليا باسىپ شىعاردى. 1885 - جىلى نەمىس، ورىس تىلىنە اۋدارىلدى.

ا.ەرمەك

Qaznews.kz