قازاق تۇرمىسىنان جوعالىپ كەتكەن مۋزىكالىق داستۇرلەر

استانا. قازاقپارات - قازاقتىڭ ءداستۇرلى تۇرمىسىندا مۋزىكا تەك ونەر رەتىندە ەمەس، ادامداردىڭ كۇندەلىكتى قارىم-قاتىناسى مەن مىنەز-قۇلىق نورمالارىنا تىكەلەي ىقپال ەتكەن الەۋمەتتىك قۇبىلىس بولدى. ءان ارقىلى حابار بەرىلدى، كوڭىل كۇي جەتكىزىلدى، قاۋىم ىشىندەگى بايلانىس نىعايدى. ءار جاعدايدا ايتىلاتىن اۋەننىڭ ءوز ورنى، ءوز قىزمەتى بار ەدى. سول سەبەپتى مۋزىكا قازاق قوعامىنىڭ ىشكى ءومىرىن تۇسىندىرەتىن ماڭىزدى مادەني اينا.

ⅩⅩ عاسىردا كوشپەلى تۇرمىستىڭ وزگەرۋىمەن بىرگە وسى مۋزىكالىق ادەتتەردىڭ كوبى ومىردەن كەتە باستادى. ولار بۇگىن كۇندەلىكتى تىرشىلىكتەن عايىپ بولعانىمەن، ەتنوگرافتاردىڭ دەرەكتەرى ارقىلى بىزگە جەتىپ وتىر. بۇل ماقالا سول دەرەكتەردىڭ ءبىرى ب. ەرزاكوۆيچتىڭ 1987 -جىلى جارىق كورگەن «قازاق تۇرمىسىنان جوعالىپ كەتكەن مۋزىكالىق داستۇرلەر» ەڭبەگىنە نەگىزدەلىپ جازىلدى.

قازاقتىڭ ءداستۇرلى تۇرمىسىندا جولاۋشىنىڭ اۋىلعا جاقىنداعاندا ءان ايتۋى كەڭ تاراعان، قالىپتى ادەتتەردىڭ ءبىرى بولعان. بۇل ارەكەت جاي عانا كوڭىل كوتەرۋ نەمەسە ەرمەك ەمەس، ناقتى الەۋمەتتىك قىزمەت اتقارعان. كەڭ دالادا اتپەن كەلە جاتقان ادامنىڭ داۋىسى الىسقا جەتكەندىكتەن، ءان ارقىلى اۋىل ادامدارىنا ءوزىنىڭ كەلە جاتقانىن الدىن الا بىلدىرگەن. وسىلايشا ءان حابار جەتكىزۋدىڭ، ءوزىن تانىتۋدىڭ جانە اماندىق ءبىلدىرۋدىڭ تابيعي ادىسىنە اينالعان.

ەرزاكوۆيچ كەلتىرگەن دەرەكتەردە بۇل ءداستۇردىڭ كەڭىنەن تاراعانى كورسەتىلەدى. ماسەلەن، زەرتتەۋشىلەردىڭ جازبالارىندا جولاۋشىنىڭ جالعىز كەلە جاتىپ، داۋسىن كۇشەيتىپ ءان سالاتىنى، ءتىپتى كەيدە قولىن اۋزىنا توسىپ، بىرنەشە ادام كەلە جاتقانداي اسەر قالدىرۋعا تىرىساتىنى ايتىلادى. مۇنىڭ ءوزى اۋىلعا قۇر الاقان ەمەس، سالتاناتپەن كەلۋ، ءوزىن تانىتا ءبىلۋ سياقتى الەۋمەتتىك پسيحولوگيامەن بايلانىستى بولعان. ءاننىڭ بۇل جەردە كوركەمدىك قىرىمەن قاتار، قاتىناس قۇرالى رەتىندەگى قىزمەتى ايقىن كورىنەدى.

بۇل ءداستۇردىڭ استارىندا دالا مادەنيەتىمەن بىتە قايناسقان ءومىر سالتى جاتىر. دالادا دىبىس ەركىن، سول سەبەپتى جولاۋشىنىڭ ءانى - ونىڭ تەك كەلۋى ەمەس، ىشكى كوڭىل كۇيى، ساپارداعى جاعدايى تۋرالى دا يشارا بەرەتىن بەلگى بولعان. كەيدە بۇل ءان قۋانىشتى سالەم رەتىندە ايتىلسا، كەيدە ساعىنىش پەن قامىعۋ سارىنىندا ورىندالعان.

قوعامدىق وزگەرىستەرمەن بىرگە بۇل ءداستۇر دە بىرتىندەپ جويىلدى دەيدەرزاكوۆيچ. ادامدار اتپەن ەمەس، كولىكپەن قاتىناي باستادى، اۋىلدار ءىرى ەلدى مەكەندەرگە اينالدى، ال حابار جەتكىزۋدىڭ باسقا جولدارى پايدا بولدى. وسىلايشا جولاۋشىنىڭ الىستان ءان سالىپ كەلۋى كۇندەلىكتى ومىردەن جوعالدى. الايدا بۇل ءداستۇر قازاقتىڭ مۋزىكالىق ويلاۋ جۇيەسىنىڭ، كەڭ دالاعا بەيىمدەلگەن تۇرمىستىق مادەنيەتىنىڭ ايقىن كورىنىسى رەتىندە تاريحي جادىمىزدا عانا ساقتالدى.

اۋىلعا جاقىنداعاندا ايتىلاتىن جولاۋشى اندەرى تەك حابار جەتكىزۋ قۇرالى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ەرەكشە پوەتيكالىق ءداستۇردىڭ كورىنىسى بولدى. بۇل اندەردە جولاۋشىنىڭ ىشكى كۇيى، تۋعان جەرگە دەگەن ساعىنىشى، جول ازابى مەن ءۇمىتى قاتار ءورىلىپ وتىرعان. ەرزاكوۆيچ اتاپ كورسەتكەندەي، مۇنداي اندەر كوبىنە باياۋ، ويلانىپ ايتىلاتىن. جولاۋشى ءوز ءۇنىن كەڭ دالاعا جايىپ، ءوزىنىڭ دە، ساپارىنىڭ دا كۇيىن سول ارقىلى بىلدىرگەن.

وسى اندەردىڭ ىشىندەگى ەڭ ءماندى ۇلگىلەردىڭ ءبىرى - «ماڭماڭگەر». بۇل شىعارما تۇپكى مانىندە تەك جىلقى تۋرالى ءان ەمەس. وندا جولاۋشىنىڭ سەرىگى بولعان تۇلپار وبرازى ارقىلى ادامنىڭ جالعىزدىعى، جول ۇستىندەگى ويى، ىشكى تولعانىسى بەرىلەدى.

ەرزاكوۆيچ اتاپ وتكەندەي، ءان ماتىنىندە جىلقى، سۇيىكتى جار جانە تۋعان جەر وبرازدارى قاتار ورىلەدى. وسى ءۇش بەينە ءبىر-بىرىمەن قاباتتاسىپ، جولاۋشىنىڭ بۇكىل رۋحاني الەمىن كورسەتەدى. تۇلپارى - جول سەرىگى، جار - ساعىنىشى، تۋعان جەرى - ءۇمىت پەن تىرەگى.

جالپى ءان جايلى زەرتتەۋلەردى وقىساق، «ماڭماڭگەر» سەكىلدى اندەردە قازاقتىڭ پوەتيكالىق ويلاۋىنا ءتان پاراللەليزم ايقىن بايقالادى. تابيعات قۇبىلىستارى، جانۋار وبرازى جانە ادامنىڭ ىشكى سەزىمى ءبىر دەڭگەيدە بەرىلەدى. بۇل - قازاق دۇنيەتانىمىنداعى ادام مەن تابيعاتتىڭ اجىراماس بىرلىگىن اڭعارتاتىن كوركەمدىك ءتاسىل. مۇندا جىلقى جاي كولىك ەمەس، ادامنىڭ كوڭىل كۇيىن بولىسەتىن تىرشىلىكتىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە قابىلدانادى. سوندىقتان «مانمانگەر» سەكىلدى تۋىندىلار - تەك مۋزىكالىق مۇرا ەمەس، كوشپەلى ءومىردىڭ پوەتيكالىق كۋاسى. 

عالىم جازعان تاعى ەكى ماسەلە جايلى از توقتالىپ وتەيىك. قازاق تۇرمىسىندا قالىپتاسقان جولاۋشىنىڭ ءان سالىپ كەلۋ ءداستۇرى كۇندەلىكتى ءومىر شەڭبەرىنەن شىعىپ، كاسىبي ساحنالىق ونەردە كوركەم بەينە رەتىندە ساقتالعان قۇبىلىسقا اينالدى. بۇل قۇبىلىستىڭ ساحنالىق ونەرگە، سونىڭ ىشىندە وپەرا مەن مۋزىكالىق دراماتۋرگياعا اۋىسقانىن ەرزاكوۆيچ ارنايى اتاپ وتەدى.

سونىڭ ايقىن ۇلگىسى رەتىندە «ءبىرجان - سارا» وپەراسىنداعى جولاۋشىنىڭ انمەن كەلۋ كورىنىسىن اتاۋعا بولادى.

مۇندا ءان تەك اۋەزدىك اشەكەي ەمەس، وقيعانىڭ دامۋىن العا جەتەلەيتىن نەگىزگى دراماتۋرگيالىق قۇرال قىزمەتىن اتقارادى. بۇل كورىنىستىڭ ومىرشەڭدىگى ونىڭ ويدان قۇراستىرىلماعان، حالىق تۇرمىسىندا شىنايى بولعان مۋزىكالىق مىنەز-قۇلىققا نەگىزدەلۋىندە. ساحنا تىلىندە جولاۋشى ءانى باستاپقى حابار جەتكىزۋ قىزمەتىنەن اجىراپ، كەيىپكەردىڭ ىشكى كۇيىن، ساعىنىشى مەن ءۇمىتىن جەتكىزەتىن كوركەم ەموتسيالىق قۇرالعا اينالادى. وسىلايشا تۇرمىستىق ءداستۇر ءوز تابيعي ورتاسىنان كەتسە دە، كاسىبي ونەر اياسىندا مادەني بەلگى رەتىندە ساقتالىپ، جاڭا مازمۇنعا يە بولادى.

جەسىر ايەلدەردىڭ جوقتاۋ-ءان ايتۋ ءداستۇرى دە قازاق مۋزىكالىق مادەنيەتىنىڭ تەرەڭ ەموتسيونالدىق قاباتىن كورسەتەتىن ەرەكشە قۇبىلىستاردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى.

بۇل اندەر كوبىنە ءتۇن مەزگىلىندە، اۋىل شەتىندە، جالعىز ورىندالعان جانە ادامنىڭ ىشكە سىيماعان قايعىسىن سىرتقا شىعاراتىن ىشكى مۇڭنىڭ ءۇنى رەتىندە قابىلدانعان. ەرزاكوۆيچ سيپاتتاعان «زار»، «مۇڭ» سياقتى ۇلگىلەردە سوزدەن گورى اۋەننىڭ ءرولى باسىم بولىپ، كەي جاعدايدا قايعى تەك سوزىلىڭقى ءۇن ارقىلى جەتكىزىلگەن. اۋەننىڭ باياۋلىعى، تومەن رەگيستردە ورىندالۋى، تۇراقسىز ءارى ەركىن قۇرىلىمى ورىنداۋشىنىڭ جان كۇيزەلىسىن ءدال بەينەلەيدى. قوعامدىق وزگەرىستەر بۇل ءداستۇردىڭ سيرەۋىنە اكەلسە دە، جەسىردىڭ جوقتاۋ اندەرى ارقىلى قازاق قوعامىندا قايعىنىڭ دا وزىندىك رۋحاني فورماسى بولعانىن كورۋگە بولادى. مۇندا جەكە ادامنىڭ زارى بۇكىل قاۋىمنىڭ ورتاق مۇڭىمەن استاسىپ، سيمۆولدىق ماعىناعا يە بولعان.

قورىتا ايتقاندا، ب. ەرزاكوۆيچ سيپاتتاعان مۋزىكالىق داستۇرلەر قازاقتىڭ ءداستۇرلى ومىرىندە مۋزىكانىڭ تەك ونەر ەمەس، كۇندەلىكتى تىرشىلىكتىڭ تىرەك قۇرالى بولعانىن ايقىن كورسەتەدى. ءان ارقىلى حابار جەتكىزىلدى، بويداعى ناز سويلەدى، قايعى مەن ساعىنىش العا شىقتى، ال تۇلپار، جول، تۋعان جەر سياقتى ۇعىمدار مۋزىكالىق بەينەگە اينالدى.

ⅩⅩ عاسىرداعى تۇرمىس وزگەرىستەرى بۇل داستۇرلەردى كۇندەلىكتى ومىردەن ىعىستىرسا دا، ولاردىڭ مادەني ماڭىزى جويىلعان جوق. ەرزاكوۆيچتىڭ 1987 -جىلعى ەڭبەگى وسى جوعالىپ كەتكەن مۋزىكالىق مىنەز-قۇلىقتى تاريحي جادتا ساقتاپ قالۋعا مۇمكىندىك بەرگەن اسا قۇندى دەرەك كوزى بولىپ تابىلادى. بۇل داستۇرلەردى تانۋ قازاق مۋزىكاسىن عانا ەمەس، قازاق قوعامىنىڭ وتكەندەگى ىشكى رۋحاني بولمىسىن ءتۇسىنۋدىڭ دە ماڭىزدى كىلتى دەپ ەسەپتەۋگە بولادى