قازاق ەتنوگرافيا مەكتەبىنىڭ نەگىزىن سالۋشى حالەل ارعىنبايەۆقا 100 جىل
پاۆلودار. KAZINFORM - بيىل ەتنوگرافتاردىڭ قازاقستاندىق مەكتەبىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى حالەل ارعىنبايەۆتىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولىپ وتىر. عالىمنىڭ ەڭبەگى جايىندا ارنايى ماتەريالدى ۇسىنامىز.
حالەل ارعىنبايەۆ الاش ارداقتىسى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ ەلى - اۋليەلى قىزىلتاۋدا دۇنيەگە كەلگەن. تىرىسىندە تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور اتاعىن يەلەنىپ، سوڭىنا ەلەۋلى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىن قالدىردى. 1973 -جىلى عالىمنىڭ «قازاق حالقىنداعى سەميا مەن نەكە» (تاريحي- ەتنوگرافيالىق شولۋ) اتتى كۇردەلى مونوگرافياسى جارىق كوردى. ول 1996 -جىلى «قاينار» باسپاسىنان «قازاق وتباسى» دەگەن اتاۋمەن ەكىنشى رەت كىتاپ رەتىندە باسىلىپ شىقتى.
بۇل - اۆتوردىڭ شيرەك عاسىر بويى ەل اراسىنان، ەتنوگرافيالىق ەكسپەديتسيالاردان، مۇراعاتتاردان جانە بۇرىن- سوڭدى باسپا ءجۇزىن كورگەن ادەبي مۇرالاردان جيناعان قىرۋار ەتنوگرافيالىق زەرتتەۋ ەڭبەگى. وندا قازاق وتباسىنىڭ وتكەنى مەن بۇگىنى، حالقىمىزدىڭ وعان بايلانىستى باي سالت-داستۇرلەرى مەن ادەت-عۇرىپتارى تەرەڭ قامتىلعان. كىتاپتا حالىقتىڭ ۇمىتىلىپ بارا جاتقان وزىق ادەت-داستۇرلەرىن كەڭىنەن ناسيحاتتاۋ، ودان عيبرات الۋعا ۇندەۋ ماقسات ەتىلگەن. بۇل ەڭبەكتەن باسقا «قازاق حالقىنىڭ قولونەرى»، «حوزيايستۆو كازاحوۆ»، «قازاق شەجىرەسى حاقىندا»، «كازاحي. يستوريكو- ەتنوگرافيچەسكوە يسسلەدوۆانيە» جانە ت. ب. ماڭىزدى دۇنيەلەردى جارىققا شىعاردى.
بەلگىلى عالىم جامبىل ارتىقبايەۆ بىلاي دەپ جازادى: «قازاق ەتنوگرافيا عىلىمى حالەكەڭنەن باستالادى. حالەكەڭ ۇلكەن كىتاپ تۇگىلى، ءار ماقالاسىنا بارىنشا جاۋاپتى قارايتىن، عىلىمداعى اسىعىستىققا قارسى ادام ەدى. ول جاعىنان حالەكەڭدى عىلىمداعى اكادەميالىق ءداستۇردىڭ وكىلى دەپ تولىعىمەن اتاۋعا بولادى. ءبىز كانديداتتىق ديسسەرتاتسيامىزدى وتىزعا جەتەر-جەتپەستە اسىعىپ قورعاپ جاتقانىمىزدا، ول كىسى ءوزىنىڭ 36 جاسىندا العاشقى عىلىمي اتاعىن قورعاعانىن ايتاتىن. 1960 -جىلى ماسكەۋدە ح. ارعىنبايەۆ كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن قورعادى. بۇل ديسسەرتاتسيادا ⅩⅨعاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى تاريحي-ەتنوگرافيالىق دەرەكتەر نەگىزىندە جانە ءوزىنىڭ شەكارالىق القاپتا ەرىنبەي-تالماي جاياۋلاپ ءجۇرىپ جيناعان ماتەريالدارىنىڭ نەگىزىندە ەرتىس بويىنداعى قازاق-ورىس قارىم-قاتىناستارىنىڭ ءارتۇرلى سالالارىن قاراستىرعان. ەرتىس بويى قازاقتارىنىڭ وزگە ۇلت وكىلدەرىنە اسەرى كۇشتى بولعانىن سول جەردىڭ تۋماسى گ. پوتانين دە كەزىندە جازعان ەدى. حالەكەڭدى بۇل جاعىنان ش. ءۋاليحانوۆتىڭ، ونىڭ دوسى ن. پوتانيننىڭ جولىن جالعاستىرۋشى دەپ تە اتاۋعا بولادى».
قازاقتىڭ تۋىسقاندىق جۇيەسىن، حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ ەرەكشەلىگىن، قازاق قولونەرىنىڭ بىرەگەيلىگىن زەرتتەپ، ونىسىن ۇنەمى ەكى تىلدە جاريالاپ وتىرعان عالىم 1960-1970 -جىلدارى عالىمداردىڭ الەمدىك باسقوسۋلارىنا ءجيى قاتىسىپ، عىلىمي باياندامالار جاساعان. قازاق ەتنوگرافياسىنىڭ جەتىستىكتەرىن جاريالاپ، رەسەي، وزبەكستان، تۇركىمەنستان ەتنوگرافتارىمەن قارىم-قاتىناستا جۇمىس جۇرگىزدى.
ح. ارعىنبايەۆ قازاقتىڭ ات ابزەلدەرىنە العاش رەت عىلىمي تۇرعىدان باعا بەرىپ، ونداعى ءاربىر دەتال مەن ويۋ-ورنەكتى تالداپ، ولاردىڭ قولدانىسى جايىندا كەڭىرەك سيپاتتاعان. قامشىنى «ءمۇيىز ساپتى قامشى»، «توبىلعى ساپتى سارالا قامشى»، «ىرعاي ساپتى قامشى»، «ءۇش ءورىمدى قامشى»، «سابى ەلىك سيراعىنان جاسالعان قامشى»، «ورمە ساپتى قامشى»، «قامشى ءورىمىن وزىنەن ءورۋ ءۇشىن جاسالعان قامشى» دەپ جەتەۋگە بولگەن. بۇعان قوسا قۇيىسقان، ومىلدىرىك جانە تارتپا تۇرلەرىن دە جىكتەپ بەرگەن. جەرلەسىمىز كەزىندە سۋرەتشىلىگىمەن دە اتى شىققان ەكەن. ءوزى زەرتتەگەن كەز كەلگەن ەتنوگرافيالىق بۇيىمدى اينا-قاتەسىز سۋرەتكە ءتۇسىرىپ، باسپاحانالاردان تۇزەتۋسىز شىعارعان. كوكشەتاۋداعى مۋزەيدەن 1956-جىلى سۋرەتىن سالعان قازاق ساداعىنىڭ ەرەكشە ءتۇرى دە تاڭقالدىرادى.
«ح. ارعىنبايەۆتىڭ عىلىمدا ءونىمدى جۇمىس ىستەگەن ۋاقىتى 1960-1980-جىلدار. سول كەزەڭدە عالىم 30-عا جۋىق عىلىمي ەكسپەديتسيانىڭ جەتەكشىسى بولىپ، قازاقستاننىڭ بارلىق اۋماعىن ارالاپ شىققان. كەيىن جازعان قۇندى ماتەريالدارىن عىلىمي جيناقتار مەن جۋرنالداردا، شەتەل باسىلىمدارىندا جاريالايدى. تاعى ءبىر ءىرى مونوگرافياسى «قازاق حالقىنىڭ قولونەرى» دەپ اتالادى. قازىرگى ەتنوگرافتار مەن قولونەرشىلەر ءۇشىن بۇل تاپتىرمايتىن ەڭبەك»، - دەيدى پاۆلودارداعى گ. پوتانين اتىنداعى تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيى ەتنوگرافيا ءبولىمىنىڭ باسشىسى جەڭىسبەك قادىر ۇلى.
بۇل مۋزەيدە عالىمعا ارنالعان بۇرىش اشىلعان. وندا تۇلعانىڭ قولجازبالارى مەن ەڭبەكتەرى، فوتوسۋرەتتەرى مەن جەكە زاتتارى قويىلدى. جادىگەرلەردى قىزى ماقپال ارعىنبايەۆا ارنايى اكەپ تاپسىرىپتى. ەتنوگراف عالىمنىڭ سوڭىنا قالدىرعان مۇرالارىن مۋزەيگە كەلۋشىلەر قىزىعا تاماشالاپ، ۇلتتىق سالت-ءداستۇر، قولونەرشىلىكتىڭ قىر-سىرى جايىندا كەڭىرەك ماعلۇمات الادى.
اتاپ وتەرلىگى، بيىل ەتنوگراف عالىمنىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولادى. وڭىرىمىزدە ايگىلى جەرلەسىمىزدىڭ ەسىمىن جاس ۇرپاققا ناسيحاتتاۋ، ەستە قالدىرۋ شارالارى جونىمەن ۇيىمداستىرىلىپ، باياندى ىستەر اتقارىلادى دەپ سەنەمىز.
اۆتور
مۇرات اياعان
