قازاق قىزدارىنان شىققان تۇڭعىش گەنەرال-مايور قادۋان حانىم
استانا. KAZINFORM - قادۋان اپامىز - ۇرىمجىدەگى ولكەلىك ۇكىمەتتىڭ قالالىق جانە وبلىستىق جينالىستارىندا قازاق ينتەلليگەنتسياسىمەن بىرلەسە وتىرىپ، كەزىندە قيىن-قىستاۋ زاماندا گانسۋ، چينحاي، تيبەت اسىپ كەتكەن قازاقتاردى قايتادان ەلگە ورالتۋ ماسەلەسىن رەتتەي بىلگەن ادام.
قازاق قىزدارىنان شىققان تۇڭعىش گەنەرال-مايور سانالاتىن قاديشا (قادۋان) مامىربەك قىزى 1900 -جىلى قىتايدىڭ تولى اۋدانىنا قاراستى تارباعاتاي مايلى-جايىردا دۇنيەگە كەلگەن. ارعى تەگى - تورە تۇقىمىنان. جاستايىنان ءبىلىم الىپ، قىتاي، ۇيعىر جانە ورىس تىلدەرىندە ەركىن سويلەي بىلگەن. قادۋان مامىربەك قىزى بۇرىنعى ءۇرىمجى ايماعىنىڭ ءۋاليى بولعان العاشقى ايەل سانالادى. ول كەزدەرى ءۇرىمجى ايماعىنىڭ قۇرامىنا ماناس، قۇتىبي، سانجى، ميچۋان، بوكەن، جەمسارى، شونجى، موري قاتارلى سەگىز قازاق اۋدانى جانە تۇرپان، ءپىشان، توقسىن قاتارلى ءۇش ۇيعىر اۋدانى كىرگەن.
باس-اياعى 12 اۋداندا قادۋان مامىربەك قىزى ءۋالي بولىپ تۇرعاندا ۇزىن-سانى 100 مىڭداي قازاق تۇرعان.
قادۋان انامىز سول ءۇرىمجى ايماعىنىڭ ون ەكى اۋدانىن باسقاراتىن وبلىس ءۋاليى بولۋىمەن قاتار ءوڭىر قورعانىسىنا جاۋاپتى ءبولىم ءتورايىمى بولىپ، ەكى بىردەي قىزمەتتى قاتار اتقارادى. كەيبىر دەرەككوزدەر قادۋان مامىربەك قىزىنىڭ وتە ادۋىندى، وجەت كىسى بولعانىن ايتادى. زەرتتەۋشىلەر ونىڭ ءۋالي بولىپ تۇرعان كەزەڭىندە ءۇرىمجى قالاسى عانا ەمەس، جالپى التاي وڭىرىندە قازاق زيالىلارىنىڭ جاڭا بۋىنى قالىپتاسىپ جاتقان كەزگە تاپ كەلگەن. قادۋان مامىربەك قىزى قازاق بالالارىن وقىتۋ ماسەلەسىنە دە كوپ كوڭىل بولگەنىمەن ەل ەسىندە قالعان.
«قادۋان مامىربەك قىزىمەن تۇسپا-تۇس قازاقتاردان جانىمقان قاجى ولكەلىك ۇكىمەتتىڭ قارجى ءمينيستىرى، زاكاريا اشەن ۇلى ولكەلىك قورعانىس ءمينيسترى، ءسالىس امىرە ۇلى ولكەلىك ۇكىمەتتىڭ حاتشىسى قاتارلى ماڭىزدى ورىندارعا جاڭا قازاقتىڭ ساياسي ينتەلليگەنسياسى كەلىپ جاتقان-دى. سونداي-اق «ءۇش ايماق» ۇكىمەتىمەن شەكارالاس ماناستان تارتىپ موري، باركولگە دەيىنگى توعىز اۋداننىڭ اكىمى قازاقتاردان سايلاندى»، - دەپ جازادى تاريحشى ەلدوس وردا.
قادۋان اپامىز - ۇرىمجىدەگى ولكەلىك ۇكىمەتتىڭ قالالىق جانە وبلىستىق جينالىستارىندا قازاق ينتەلليگەنتسياسىمەن بىرلەسە وتىرىپ، كەزىندە قيىن- قىستاۋ زاماندا گانسۋ، چينحاي، تيبەت اسىپ كەتكەن قازاقتاردى قايتادان ەلگە ورالتۋ ماسەلەسىن رەتتەي بىلگەن ادام.
سونداي-اق باركول، اراتۇرىك جانە قۇمىلداعى قازاق بالالارىنىڭ كوزىن اشىپ، ۇرىمجىگە اكەلىپ قالاداعى قازاقتىڭ پەداگوگيكالىق مەكتەپتەرى مەن قىتايدىڭ جوعارى دەڭگەيلى اسكەري مەكتەپتەرى مەن جوعارى ساياسي وقۋ ورىندارىنا وقۋىنا مۇمكىندىك جاساعان.
«شىڭجاڭ قازاقتارىنىڭ ساياسي ساۋاتى مەن ساياسي قۇبىلىستارعا بولعان ازاماتتىق پوزيتسسياسى جاقسى ەدى. گازەت، جۋرنالداردا ساياسي ءاجۋالار مەن كاريكاتۋرا ءبىرشاما دامىعان ەدى. سونىڭ ارقاسىندا جۇرت «ايرانىن ۇرتتاپ، قويىن قۇرتتاپ» جۇرسە دە الىستاعى امەريكا، ەۋروپا مەن جاپون تۋرالى پىكىرتالاس جاساي الاتىن دەڭگەيگە جەتكەن ەدى. ءبارىن گازەت-جۋرنالدان وقىپ بىلەتىن. كەيىن «ءۇش-ش-ش، ۇندەمە، وندايدى ايتپا، باسىڭا پالە تاباسىڭ» دەيتىن قورعانشاق ءحال مەن زامانعا تاپ كەلدى. سونىڭ كەسىرىنەن قادۋان مامىربەك قىزى ىسپەتتى ساياسي ەليتانىڭ تۇلعالارىن دا ۇمىتا باستادى»، - دەيدى ەلدەس وردا.
ءيا، قادۋان انامىز بورداي بوزىپ، قۋعىن-سۇرگىننەن ابدەن قالجىراعان قازاقتىڭ قورعانى بولىپ، قولدان كەلگەنشە كومەك جاسايدى. قىتاي ۇلىقتارى ەبىن تاۋىپ، قازاق پەن ۇيعىر بالالارىن وقىتپاۋعا، ساۋاتىن اشپاۋعا تىرىسىپ كەلگەن ەدى.
مامىربەك قىزى بۇلاردىڭ جولىن جاۋىپ، قولدان كەلگەنشە امال جاسايدى.
«1945 -جىلى گومينداڭ «ۆەيسين» اس ونىمدەر كومپانياسىن قايتا قۇرعاندا، قاديشا حانىم ديرەكتورلار كەڭەسىنىڭ مۇشەلىگىنە بەلگىلەنىپ، ارتىنان ديرەكتورلار كەڭەسىنىڭ ورىنباسارى، باس القالىعىنا تاعايىندالادى. 1946 -جىلى گومينداننىڭ شىڭجاڭ ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ بيۋرو مۇشەلىگىنە سايلانادى. 1946 -جىلى 8-ماۋسىمدا گوميندان ۇكىمەتى ءۇرىمجى ايماعىنىڭ باسشىسى، قوسىمشا باس شتابقا قولباسشى بولىپ تاعايىندالادى.
1946-جىلى شىلدەدە شىڭجاڭ ولكەلىك كواليتسيالىق ۇكىمەت قۇرىلعاننان كەيىن، قاراشا ايىندا نانكيندە وتكەن گوميندان ۇكىمەتىنىڭ ۇلى قۇرىلتايىنا شاقىرتۋ الىپ، شىڭجاڭ وكىلى رەتىندە ەلدىڭ جاڭا كونستيتۋتسياسىن تالقىلاۋعا قاتىسادى.
باس-اياعى 40 كۇنگە سوزىلعان قۇرىلتايدا ەل پرەزيدەنتى چان كايشي (جياڭ جيەشى) مەن ايەلى سۋڭ ميليڭ قازاق قىزى قاديشانى (قادۋاندى) ەكى رەت قابىلدايدى. سونىمەن قاتار قاديشا سۋڭ ميليڭ باسقاراتىن ايەلدەر ماسەلەسى جونىندەگى كونفەرەنتسيادا شىڭجاڭ ايەلدەرى اتىنان بايانداما جاسايدى. سوعان سايكەس قاديشانىڭ جاۋلارى دا از ەمەس ەدى. 1947 -جىلى اقپاندا كەيبىر توپ مۇشەلەرى ۇرىمجىدە ارنايى ءماجىلىس شاقىرىپ، قاديشانى باسشىلىقتان الىپ تاستاۋدى تالاپ ەتەدى.
ءبىراق 1948 -جىلى ۇرىمجىدە وتكەن حالىقتىق سايلاۋدا قاديشا ايماق باسشىسى جانە ايماقتى قورعاۋ گارنيزونىنىڭ باس قولباسشىسى بولىپ تاعايىندالادى. گەنەرال-مايور شەنىن الادى. وسىلايشا 1951 -جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن ءۇرىمجى ايماعىنىڭ باسشىسى قىزمەتىندە بولادى. كەيىن شىنجاڭ ولكەلىك وكىمەتتىڭ كەڭەسشىسى قىزمەتىنە تاعايىندالادى. قاديشا مامىربەك قىزى 1963 -جىلى 66 جاسىندا ۇرىمجىدە جۇرەك تالماسىنان قايتىس بولادى.
سول ۋاقىتتىڭ سالتى بويىنشا، قاديشا شامامەن 10-13 جاسىندا (كەي دەرەكتەردە 1897 -جىلى ومىرگە كەلدى دەلىنەدى) شىڭجاڭ قازاقتارىنىڭ، سونىڭ ىشىندە التاي قازاقتارىنىڭ تاريحىنداعى كورنەكتى تۇلعاسى الەن جەڭىسحان ۇلىنا تۇرمىسقا شىققان. ول اباق جۇرتىنىڭ سوڭعى حاندارىنىڭ ءبىرى بولعانى بەلگىلى. بەلگىلى زەرتتەۋشى تۇرسىنحان زەكەن ۇلىنىڭ جازۋىنشا، قاديشا مامىربەك قىزى مەن الەن جەڭىسحان ۇلى ەكەۋى 1910-جىلى نەكەگە تۇرعان.
«ولاردىڭ كىندىگىنەن دالەلحان، زاكيحان، مەللاتحان جانە باتۋحان دەگەن ۇلدارى ءوسىپ- ءوندى. الەن چينحاي توڭكەرىسىنەن كەيىن قىتاي قازاقتارى اراسىندا اسا ۇلكەن قايراتكەر دەپ تانىلىپ، حالقىنا ادال قىزمەت ەتسە، ايەلى قاديشا گومينداڭ ۇكىمەتىنىڭ جاڭا كونستيتۋتسياسىن جاساۋعا قازاق حالقى اتىنان قاتىسقان جالعىز وكىل جانە قازاق ايەلدەرىنەن شىققان ءبىرىنشى باسشى، ءبىرىنشى گەنەرال-مايور رەتىندە تاريحتا قالدى. ەكەۋى دە باستارىنا قانداي كۇن تۋسا دا، قيىن-قىستاۋ كەزدەردە دە قازاعىنا قولدان كەلگەن قايىرىن ايامادى»، - دەپ جازادى تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور تۇرسىنحان زاكەن ۇلى.
ء بىر سۋرەتتىڭ سىرى: قادۋان مامىربەك قىزىنا قاتىستى بۇل سۋرەتتەر وسىعان دەيىن بەلگىسىز بولىپ كەلگەن. تاريحشى ەلدوس وردانىڭ جازۋىنشا، قادۋان مامىربەك قىزى اپامىز 1946-1947 -جىلدارى ىشكى قىتايدا بۇكىل مەملەكەتتىك قۇرىلتاي جينالىسىندا جۇرگەن كەزىندە تۇسكەن بولۋى مۇمكىن. قىتاي تاريحىندا وتە ماڭىزدى جينالىس بۇكىل مەملەكەتتىك قۇرىلتايعا قازاقتىڭ جاڭا بۋىن ساياسي تولقىندارى قاتىستى. ولار شەرديمان وسپان ۇلى، قامزا ءشومىشباي ۇلى، دالەلحان جانىمحان ۇلى جانە نان كين قالاسىندا زاڭ شىعارۋ پالاتاسىندا ەكى جىلداي قىزمەت ىستەپ جۇرگەن (1947-1948) تاريحشى، عالىم نىعىمەت مىڭجان دا بار ەدى»، - دەپ كورسەتكەن ءوزىنىڭ زەرتتەۋلەرىندە.
اۆتور: بۇركىت نۇراسىل
