قازاق ميفتەرىندەگى ايەل بەينەسى
استانا. KAZINFORM -حالىقارالىق ايەلدەر كۇنى مەرەكەسىنە وراي Kazinform قازاق ميفتەرىندەگى ايەل بەينەسىنە قاتىستى دەرەكتەردى ۇسىنادى.
ەستە بولسا، 2012 -جىلى الماتى وبلىسىندا ەجەلگى تۇركى داۋىرىندە تاسقا قاشالعان ۇماي انانىڭ بەينەسى تابىلعان ەدى.
«ءبىر اي بۇرىن ءبىزدىڭ ينستيتۋتتىڭ عالىمدارى الماتى وبلىسى جامبىل اۋدانىندا تاسقا قاشالعان ءمۇسىندى تاپتى. ول -ساراپشىلاردىڭ پايىمداۋىنشا، ۇماي انامىزدىڭ بەينەسى. بۇعان دەيىن ۇماي انامىزدىڭ بەينەسى كونە تۇركىلەر مەكەندەگەن جەرلەردە 5 رەت تابىلعان ەكەن. بۇل التىنشىسى. ول سەنساتسيالىق عىلىمي جاڭالىق دەۋگە بولادى»،- دەگەن ەدى سول كەزدە قازاق عىلىمي-زەرتتەۋ مادەنيەت ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى عازيز تەلەبايەۆ.
كوشپەندىلەر مادەنيەتى ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى الەكسەي روگوجينسكيدىڭ ايتۋىنشا، ءمۇسىن ەجەلگى تۇركى كەزەڭىندە ياعني، ەڭ كەمىندە ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى VII- VIII عاسىرلاردا قاشالعان.
«بۇل قازاقستان اۋماعىنداعى ۇماي انانىڭ تاسقا قاشالعان العاشقى بەينەسى ەمەس. بۇعان دەيىن وڭتۇستىك قازاقستاندا تابىلعان بەينە مەملەكەتتىك ورتالىق مۋزەيگە قويىلعان بولاتىن. 2009، 2012-جىلدارى الماتى وبلىسىنداعى جامبىل اۋدانىنداعى قوعالى شاتقالىندا ارالىعى بىرنەشە ءجۇز مەتر بولاتىن 2 جەردەن بىرەگەي بەينەلەر تابىلىپ وتىر»، - دەيدى ا. روگوجينسكي.
تۇرىك حالىقتارىنداعى ۇماي قىزمەتىن انتيكالىق ميفتەردەگى زيەۆستىڭ ايەلدەرى - گەرا، دەمەترامەن جانە باسقالارمەن سالىستىرۋعا بولادى. قۇدايلاردىڭ انتروپومورفتى بەينەدە قالىپتاسۋى كلاسسيكالىق ميفولوگياعا سايكەس ورنىققان.
«ۇمايدى ءتاڭىردىڭ جارى دەپ قاراستىرامىز. ۇيرەنشىكتى سحەما سولاي. شىنىنا كەلسەك، ءتاڭىر مەن ۇمايدىڭ جۇبى كەيبىر تۇركى تايپالارىنا عانا ءتان بولعان. كوپ تايپالاردا ونداي اڭىز جوق، ياعني ۇماي ءوز بەتىنشە بولەك تاڭىريە بولعان. ول اسپانداعى تاڭىريە رەتىندە سيپاتتالادى»، - دەيدى بەلگىلى مادەنيەتتانۋشى، بالالار جازۋشىسى، ميفتانۋشى زيرا ناۋرىزبايەۆا.
عالىم د. ەسىمبەكوۆانىڭ اتاپ وتۋىنشە، قازاق حالقىنىڭ ميفتەرىندە:
«كوك پەن جەردى جاراتىپ، ولاردى ءبىر-بىرىنەن اجىراتقان سوڭ، ءتاڭىر ومىرگە ۇرپاق اكەلۋ ءۇشىن ءوزى ەركەك پەن ايەلگە ءبولىندى. قۇداي ايەلدى ۇماي دەپ اتاپ، ونى سۋمەر تاۋىنىڭ ۇشار باسىنا، ءسۇتتى كولى (سۇتكول) بار اساپن تاۋىنىڭ قيا شىڭىنا قوندىردى. كوك جۇزىندە جول قالدىرا سارقىراي اعىپ، سۇتكولگە قۇياتىن جۇلدىزدار جولى، قۇس جولى - وسى ۇماي ءتاڭىر انانىڭ ءسۇتى»، - دەلىنگەن.
ۇمايدىڭ جەر-انا رەتىندە سۇتىمەن اسىراۋشىلىق قىزمەتى قىرعىز فولكلورىندا دا ساقتالعان. قىرعىزدار ۇمايدى ەگىن مەن مالدىڭ ونىمدىلىگىن قامتاماسىز ەتەدى دەپ سەنگەن. ءونىم كوپ جينالعاندا «ۇماي ەنەنىڭ ومىراۋىنان ءسۇت اعادى» دەپ تۇسىنگەن.
مىستان كەمپىر
زيرا ناۋرىزبايەۆانىڭ ايتۋىنشا، ميفتەردەگى جاعىمدى كەيىپكەرلەر ۋاقىت وتە كەلە جاڭا كەلگەن ءدىننىڭ ىقپالىمەن تومەنگى دۇنيەنىڭ وكىلىنە، زۇلىمدىقتىڭ يەسىنە اينالادى. مىستان دا سونداي وزگەرىستەن وتكەن. يسلام ءدىنىنىڭ اسەرىنەن و باستاعى وبرازى قۇبىلعان. جەتپىسىنشى جىلداردا تالاسبەك اسەمقۇلوۆ، سەرىكبول قوندىباي مىستاندى مىسپەن بايلانىستىرىپ، شاماسى قولا داۋىرىنە كەلەدى دەپ توپشىلاعان.
«بۇل مىس وڭدەۋدىڭ، كەنشىلەردىڭ ءپىرى سياقتى وبراز بولسا كەرەك. مەن 1995 -جىلى قورعاعان ديسسەرتاتسيامدا مىنانى دالەلدەدىم. بىرىنشىدەن، پسيحولوگيادا «كولەڭكە بەينە» دەگەن بار. ادام ءوز بويىنداعى جاعىمسىز قاسيەتتەردى مويىنداعىسى كەلمەگەندە باسقا ادامداردان، كۇشتەردەن كورەتىن بولعان. پسيحولوگيادا پروەكتسيا دەيدى مۇنى. مىستاندى جىرلاردىڭ كوبىندە باس كەيىپكەردىڭ اناسىنىڭ جاعىمسىز، كولەڭكەلى بەينەسى دەۋگە بولادى. الپامىس جىرىنا قاراساق، مىستان، بىرىنشىدەن، كونە ءبىر ءدىننىڭ تاڭىريەسى نەمەسە ابىزى سياقتى كورىنىپ قالادى. ەكىنشىدەن، ول - اقىل- ايلا يەسى، دانىشپان. ۇشىنشىدەن، سيقىر يەسى. تورتىنشىدەن، ونىڭ ءمۇيىزى بار. تايشىق حانمەن اراداعى ديالوگىندە ول تۋرالى ايتىلادى. ءمۇيىز تۇركى دۇنيەتانىمىندا داڭق، ابىروي، دانالىق سيمۆولى سياقتى نارسە»، - دەيدى عالىم.
ونىڭ اتاپ وتۋىنشە، مىستان وبرازى وتە قۇدىرەتتى بولعاندىقتان، بەينەسى بۇگىنگە دەيىن جەتتى. ءبىراق كەيىنگى دىندەردىڭ اسەرىنەن كەمسىتۋگە ۇشىراپ، جاعىمسىز قاھارمانعا اينالىپ شىعا كەلدى. ءبىراق كونە ەرتەگى، جىرلاردى ءتۇسىنىپ وقىساق، ونىڭ قانداي جاعىمدى، قۇدىرەتتى كەيىپكەر بولعانىن كورۋگە بولادى.
«مىستان ەتيمولوگياسىنا كەلسەك، تىپتەن قىزىق. ارينە، ءتۇبىرى مىس بولۋى ابدەن مۇمكىن. مەن ديسسەرتاتسيامدا تاعى ءبىر قىرىن اشۋعا تىرىسقان ەدىم. مىستان الپامىستىڭ اناسىنىڭ كولەڭكەلى كەيپى ەكەنىن ايتتىم عوي، قاراساڭىز، «الپامىستىڭ» ءوزى ەكى سوزدەن قۇرالعان - «الىپ» جانە «مىس». قىرعىزدار ونى ماناس دەيدى. تۇرىكتەردە بامسى بايراق دەيدى. سونىڭ بارىندە «مىس» ءتۇبىرى تۇراقتى ساقتالعان. «سول ءۇشىن مىستان مەن الپامىس ءبىر تۇبىردەن شىققان با» دەپ ويلايمىن. قازاقتا «مىسى باستى» دەيتىن ءسوز بار. سول سوزبەن دە بايلانىستى بولۋى مۇمكىن»، - دەيدى زيرا ناۋرىزبايەۆا.
جەزتىرناق
قازاق فولكلورىندا كوپ كەزدەسەتىن، فولكلورلىق مۇرالاردىڭ كوپشىلىگىندە ايەل كەيپىندە سۋرەتتەلەتىن، بويىندا جويقىن كۇشى بار، ادامعا قاس كەيىپكەردىڭ ءبىرى - جەزتىرناق. ول -ميفتىك بەينە. جاعىمدى كەيىپكەرگە قارسى، ونىڭ قاس دۇشپانى رەتىندە سيپاتتالاتىن جەزتىرناق حالىقتان شىققان باتىرلاردان جەڭىلىپ قالىپ وتىرادى. ەرتەگىلەردە، اڭشىلار تۋرالى اڭىز- اڭگىمەلەردە جەزتىرناق بەينەسى جان- جاقتى سومدالادى. ەرتەگىلەردىڭ كوپشىلىگىندە جەزتىرناق بەينەسىن ۇزىن بويلى، تىرناقتارى پىشاقتاي وتكىر، جاپانداعى جالعىز ايەل تۇرىندە سۋرەتتەيدى.
زيرا ناۋرىزبايەۆا جەزتىرناقتىڭ دا قولا داۋىرىنەن قالعان وبراز ەكەنىن ايتادى.
«سەرىكبول قوندىبايدىڭ پايىمداۋىنشا، ول ايۋ بەينەلى بولۋى مۇمكىن. مىسالى، كونە گرەكتەردە ارتەميدا دەگەن اڭشىلىقتىڭ قۇدايى بار. سول ارتەميدانىڭ اتى «ارتوس» دەگەن تۇبىردەن شىعادى. ماعىناسى «ايۋ» دەگەن ءسوز. ارتەميدانىڭ ءبىر كەيپى - ۇرعاشى ايۋ. سەرىكبول قوندىباي ايۋدىڭ تىرناعى جەز سياقتى بولعانىن العا تارتادى. جەزتىرناق - فولكلورتانۋشىلار مەن ميفتانۋشىلاردىڭ ايتۋىنشا اڭداردىڭ يەسى، ورمان مەن دالانىڭ ءپىرى بولعان. ەرتەگىلەردە اڭشى جەزتىرناققا ەت بەرەدى عوي، ياعني كونە اڭشىلار سايات قۇرۋعا كەلگەندە، اڭ اۋلاردا اڭداردىڭ پىرىنە قۇربان شالاتىن بولعان. ەرتەگىلەردە سونىڭ جۇرناعى قالعان. وسىنىڭ ءبارىن ەسكەرىپ، سەرىكبول قوندىباي جەزتىرناق ايۋ بەينەلى بولعان دەپ گيپوتەزا جاسادى. مەنىڭ گيپوتەزام بويىنشا، جەزتىرناق سامۇرىقتىڭ باسقا كەيپى بولۋى مۇمكىن. ويتكەنى، جەزتىرناقتى قىرعىزدار «جەزتۇمشىق» دەيدى. ءبىزدىڭ كەيبىر ەرتەگىلەردە، اسىرەسە ءسىبىر حالىقتارىنىڭ ەرتەگىلەرىندە سامۇرىقتىڭ نەمەسە «الىپ قارا قۇستىڭ»، «مەركىتتىڭ» تۇمسىعى مەن تەگەۋرىنى مەتالدان جاسالعان. مەن بۇل گيپوتەزامدى بالالارعا ارنالعان «باتۋ» اتتى كىتابىمدا پايدالاندىم»، - دەدى ول.
الباستى
فيلوسوفيا دوكتورى بانۋ كالدايەۆا «قازاقتىڭ فيلوسوفيالىق دۇنيەتانىمىنداعى ايەل فەنومەنى» اتتى ەڭبەگىندە تۇركى حالىقتارىنىڭ ءدىني نانىم-سەنىمدەرىندە زۇلىم كۇشتىڭ سيمۆولى سۋ ستيحياسىمەن بايلانىستى الباستى تۋرالى سەنىم ەرەكشە ورىن العاندىعىن جازادى.
«كوپتەگەن تۇركى حالىقتارىنىڭ تۇسىنىگىنشە الباستىلار وزەن جانە تاعى باسقا سۋ كوزدەرىنىڭ جاعاسىن مەكەندەيدى. ءبىر ەسكەرەتىن ءجايت، قازاق داستۇرىندە بارلىق سۋعا قاتىستى ميفتىك بەينەلەر ايەل كەيپىندە بولادى. ولار ادامداردى شاشتارىن تاراقپەن تاراپ وتىرىپ ارباپ الادى. «سىرتتاي قاراعاندا الباستى شاشى جالبىراعان، ءتوسى سالبىراعان سۇرىقسىز ايەل بەينەسىندە كورىنەدى. الباستىنىڭ اتريبۋتتارى رەتىندە سيقىرلى بىتىك، تيىن جانە تاراق كورسەتىلەدى. الباستى بەينەسى سوناۋ ەجەلگى زامانداردان باستاۋ الادى. ءبىرقاتار زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە العاشقى كەزەڭدە الباستى بەينەسى قۇنارلىق، وتباسىلىق وشاق جانە جابايى جانۋارلار مەن اڭشىلىقتىڭ قامقورشىسى - قايىرىمدى قۇدايدىڭ بەينەسىنە سايكەس كەلگەن»، - دەدى ول.
عالىمنىڭ پايىمداۋىنشا، ۋاقىت وتە كەلە ميفولوگيالىق تانىمداردىڭ دامۋىمەن الباستىنىڭ ءرولى زۇلىم رۋحتىڭ رولىنە اۋىستىرىلعان. كوبىنەسە الباستى ايەلدەرگە ەكىقابات كەزىندە جانە بوسانۋ ساتىندە زيان كەلتىرەدى. الباستى كەش ۋاقىتتا جالعىز ءوزى قىدىرىپ جۇرگەن ەكىقابات ايەلدەردى اڭديدى. بۇل جىننىڭ زۇلىم كۇشتەرىن جويۋ ءۇشىن ونىڭ اتريبۋتتارىنىڭ ءبىرىن قولعا ءتۇسىرۋ قاجەت.
جالماۋىز
بانۋ كالدايەۆانىڭ اتاپ وتۋىنشە، تۇركى ميفولوگياسىنداعى تاعى دا ءبىر كوپ تاراعان ايەل كەيىپكەر - جالماۋىز بەينەسى. قازاقتاردا جالماۋىز كەمپىر بالالاردى ۇرلاپ الىپ كەتىپ جەپ قوياتىن كەمپىر نەمەسە «ادام جەگىش» بەينەسىندە بەرىلەدى. كوپتەگەن ايەل بەينەلەرى سياقتى بۇل كەيىپكەر دە ەجەلگى داۋىردە انا قۇداي كۋلتىنە كىرگەن.
قازاقستان ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىندا جالماۋىز كەمپىردىڭ قازاق ەرتەگىلەرىندەگى جاعىمسىز بەينە ەكەندىگى ايتىلادى. ول كەيدە جەتى باستى، قارعا تۇمسىق، قول- اياعىنىڭ تىرناقتارى سوياۋداي، ادام قانىن سوراتىن قورقىنىشتى كەيىپكەر رەتىندە سۋرەتتەلەدى.
جالماۋىز كەمپىر بەينەسىنىڭ تايحي نەگىزى بار. ماتريارحات داۋىرىندە رۋدى قاريا ايەلدەر باسقاراتىن. جاس بالاعا ات قويۋ، جەتىم قالعان بالالارعا قامقورلىق جاساۋ، شەتتەن كەلگەن ادامدى رۋعا قابىلداۋ، جاستاردى ۇيلەندىرۋ، رۋلىق زاڭداردى قاتاڭ ساقتاۋ سياقتى ىستەر وسى انانىڭ امىرىندە بولعان، كەرەك كەزدە ول باقسى دا، اسكەرباسى دا بولعان. وسىنىڭ ناتيجەسىندە قارت اناعا تابىنۋشىلىق پايدا بولدى. ول كەرەمەت كۇش يەسى، قولىنان كەلمەيتىنى جوق سيقىرشى، رۋدىڭ جاۋلارىن، جىن- شايتاندى دا جەڭە الاتىن كۇش دەپ تانىلعان. پاتريارحاتتىڭ تۋۋىنا بايلانىستى بۇل بەينە بۇرىنعى ماڭىزىن جويدى. ونىڭ اتقاراتىن قىزمەتى كەيىننەن اتالىق رۋباسىعام اۋىستى. رۋباسى انانىڭ بەينەسى ميفتىك اڭىزداردا عانا قالدى. بارا-بارا ول جالپى اتپەن جاعىمسىز كەيىپكەر سيپاتىن يەلەندى.
اۆتور
مارلان جيەمباي
