قازاق مەكتەپتەرىنىڭ تاعدىر-تالايى

تىڭ يگەرۋ ناۋقانى باستالعانعا دەيىن رەسەي قازاقتارى بالالارىن ۇلتتىق مەكتەپتە ءوز انا تىلىندە وقىتقانىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەس.

مىسالى، 2005-جىلى ورىنبور قالاسىندا جارىق كورگەن «ورىنبور قازاقتارى: تاريح جانە قازىرگى زامان» دەپ اتالاتىن جيناقتا قازاق مەكتەپتەرىنىڭ تاعدىر-تالايى تۋرالى از-مۇز دەرەك كەزدەسەدى.

اتالعان جيناققا ماقالاسى ەنگەن ورىنبور مەملەكەتتىك اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى گالينا كورابليەۆا چكالوۆ وبلىستىق ءبىلىم ءبولىمىنىڭ ارحيۆتىك دەرەكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، 1943-1944 -جىلدارى وبلىستا 103 قازاق مەكتەبى بولعانىن جازادى. ونىڭ 88 ءى باستاۋىش، 14 ءى تولىق ەمەس ورتا، بىرەۋى ورتا مەكتەپ بولعان. بۇل جەردە ورىنبور وبلىسىنىڭ سول كەزدەگى اتاۋى 1938-1957 -جىلدارى چكالوۆ بولعانىن ەسكەرتە كەتۋ كەرەك.

عالىمنىڭ دەرەگىنشە، سوعىستان كەيىنگى جىلدارى قازاق مەكتەپتەرىنىڭ سانى كوبەيە ءتۇسىپ، 126 عا دەيىن جەتكەن. بۇل كەزەڭدە 118 باستاۋىش، 8 جەتىجىلدىق مەكتەپ جۇمىس ىستەگەن. ال ورىنبور مەملەكەتتىك اگرارلىق ۋنيۆەرسيتەتى وتان تاريحى كافەدراسىنىڭ وقىتۋشىسى ولگا دوروشيەۆا كەلتىرگەن مالىمەتتەرگە سەنسەك، 1940-1941 -جىلدارى چكالوۆ وبلىسىندا 145 قازاق مەكتەبى بولعان، وندا 4718 ادام وقىعان.

سوعىس باستالعان 1941-جىلى قازاق مەكتەپتەرىنىڭ سانى 100 گە دەيىن كەميدى. ال 1945-جىلى وبلىستا 103 قازاق مەكتەبى جۇمىس ىستەپ تۇرعان.

قازاقتار قونىستانعان ەلدى مەكەندەر شاعىن بولعاندىقتان ءارى شاشىراڭقى جاتقاندىقتان ونداعى مەكتەپتەردەگى وقۋشىلار سانى 5-10 ادامعا دەيىن عانا بولعان.

«ۇلتتىق مەكتەپتەرگە، ونىڭ ىشىندە قازاق مەكتەپتەرگە بىلىكتى مۇعالىم ماماندار جەتىسپەدى. 1930-جىلدارى تاتار پەداگوگيكا تەحنيكۋمى قازاق مەكتەپتەرى ءۇشىن مۇعالىمدەر دايارلادى. مۇندا ءبىراز ۋاقىت قازاق ءبولىمى جۇمىس ىستەپ تۇردى. كەيىن اقبۇلاق پەداگوگيكا ۋچيليشەسى ءمۇعالىم دايارلادى. 1936-جىلى 48 قازاق باستاۋىش مەكتەبىنىڭ ءمۇعالىمى، 15 تولىق ەمەس ورتا مەكتەپ ءمۇعالىمى ءارتۇرلى كۋرستاردى ءتامامداپ شىقتى. سوعىس جىلدارى قازاق مەكتەپتەرىنىڭ مۇعالىمدەرى دامبار پەداگوگيكا ۋچيليشەسىندە دايارلاندى»، دەيدى زەرتتەۋشى.

1941-1942-جىلدارى دامبار ۋچيليشەسىندە 47 شاكىرت وقىتسا، 1943-جىلى مۇندا نەبارى 8 اق ادام ءبىلىم العان. بۇل ۋچيليشەدە بىردە-ءبىر قازاق ءمۇعالىم بولماعانىن دا ايتا كەتۋ كەرەك، ساباقتار ورىس جانە تاتار تىلدەرىندە وتكەن.

اۆتور ۇلتتىق مەكتەپ مۇعالىمدەرىنىڭ بىلىكتىلىگى وتە تومەن بولعانىن اتاپ وتەدى. 1941-1942-وقۋ جىلى 1-4 سىنىپ مۇعالىمدەرىنىڭ 41 پايىزىنىڭ ارنايى پەداگوگيكالىق ءبىلىمى، ال 5-10 سىنىپ مۇعالىمدەرىنىڭ 53 پايىزىنىڭ جوعارى ءبىلىمى بولماعان.

«1941-1942 وقۋ جىلى دامبار اۋدانىنداعى ورتا جانە تولىق ەمەس ورتا مەكتەپتەردە بىلىكتىلىگى قىزمەتىنە سايكەس كەلەتىن بىردە-ءبىر ءمۇعالىم بولعان جوق. مىسالى، ادام اۋدانىنداعى اققارعا تولىق ەمەس ورتا مەكتەبىندە وقۋ ءىسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ەرجانوۆتىڭ ورتا ءبىلىمى عانا بولعان. سوعان قاراماستان ول گەوگرافيا، فيزيكا، الگەبرا، گەومەتريا، نەمىس ءتىلى، تاريح، انا ءتىلى، كونستيتۋتسيا پاندەرىنەن ساباق بەرگەن. وسىنىڭ ءبارى وقۋ ساپاسىنىڭ قۇلدىراۋىنا اكەلدى»، دەيدى و. دوروشيەۆا.

بۇدان كەيىنگى جىلدارى قارجى تاپشىلىعىنا، عيماراتتار مەن مۇعالىم مامانداردىڭ، وقۋ قۇرالدارى مەن مەكتەپ كەرەكتەرىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنە، ەلدى مەكەندەردىڭ ءبىر- بىرىنەن شالعاي، شاشىراڭقى جاتقانىنا بايلانىستى ۇلتتىق مەكتەپتەر بىرتىندەپ جابىلىپ، ونىڭ ورنىنا كوپ ءتىلدى مەكتەپتەر اشىلا باستايدى. مۇنداي مەكتەپتەر ەكى نەمەسە ءۇش تىلدە -ورىس-قازاق، قازاق-تاتار، ورىس-چۋۆاش-موردۆا تىلىندە ءبىلىم بەرەدى.

ورال وڭىرىندە ءبىرقاتار ۇلتتىق مەكتەپتەر ورىس تىلىندە وقىتۋعا كوشىرىلەدى. بۇل ورىس ءتىلدى ەمەس مەكتەپتەردىڭ قىسقارۋىنا اكەپ سوقتى. وسىلايشا، ۇلتتىق مەكتەپتەر ورىس بالالارىن قابىلداۋ ارقىلى بىرتىندەپ جويىلا باستايدى. 1950 -جىلدىڭ اياعىنا قاراي ورىنبور وبلىسىندا 63 تاتار، 23 باشقۇرت، 20 قازاق، 7 چۋۆاش، 1 موردۆا مەكتەبى قالادى.

1960-جىلى مەكتەپتەر جۇيەسى قايتا ۇيىمداستىرىلادى: شاعىن باستاۋىش مەكتەپتەر جابىلىپ، جەتى سىنىپتىق مەكتەپتەر بولىپ قايتا قۇرىلادى. ال كەيبىر جەتى سىنىپتىق مەكتەپتەر ورتا مەكتەپكە اينالادى. ءبىلىم جۇيەسى ءبىرجولا ورىس تىلىنە كوشەدى دە، قازاق مەكتەپتەرى ءبىرجولا جويىلادى.

ءجىتىقارا قالاسىنىڭ تۇرعىنى، بۇگىندە 80 جاسقا اياق باسقان راۋشان قوجابەكوۆا وسى مەكتەپتەردىڭ بىرىندە وقىعان. ءبىر جاعى قوستاناي وبلىسىنىڭ ءجىتىقارا وڭىرىمەن شەكتەسەتىن ورىنبور وبلىسىنىڭ ادام اۋدانىندا تۋعان راۋشان اپاي ءتورتىنشى سىنىپقا دەيىن سول وڭىردەگى قازاق مەكتەبىندە ءبىلىم العان.

«كىل قازاق تۇراتىن تەرەڭسايدىڭ ءۇشىنشى فەرما دەگەن جەرىندە دۇنيەگە كەلدىم. سول جەردەگى قازاق مەكتەبىنە ءبىرىنشى سىنىپقا باردىم. العاشقى ۇستازىم كوشەرباي اعايىم ءالى ەسىمدە. سودان «سوۆەتسكايا روسسيانىڭ» اقپار دەگەن اۋىلىنا كوشىپ باردىق. ءۇش شاقىرىم جەردە ەڭبەكشى دەگەن ۇجىمشار بار ەدى، كەيىن كەڭشاردىڭ بولىمشەسى بولىپ قالدى. سول بولىمشەدە جەتى سىنىپتىق قازاق مەكتەبىندە ءۇشىنشى سىنىپتى ءبىتىردىم. ول جەردەن چەليابى وبلىسىنا قاراستى يۋجنىي كەڭشارىنىڭ بولىمشەسىنە كوشىپ كەتتىك. ول جەردە قازاق مەكتەبى بولمادى. 1957-جىل. تىڭ ناۋقانىنىڭ قىزىپ تۇرعان شاعى. قازاق مەكتەپتەرىن جاۋىپ تاستاعان كەز. سودان ورىس مەكتەبىنە بارىپ، ءبىر سىنىپ تومەن وقىدىم. ورىسشا بىلمەيتىن قازاقپىن عوي، اكەم دە ءومىر باقي ورىسشا سويلەمەي كەتتى. قيىن بولدى، جارتى جىلعا دەيىن تۇك تۇسىنبەي ءجۇردىم. سولاي ۇيرەنىپ كەتتىم عوي، قازىر قازاقپەن تىلدەسكەننىڭ وزىندە كوبىنە ورىسشا قوسىپ سويلەيمىن. وسى تىڭ ناۋقانى كەزىندە قازاق مەكتەپتەرى جاپپاي جابىلىپ قالدى. ايتپەسە، ادام اۋدانىندا ون سىنىپتىق قازاق مەكتەپتەرى دە جۇمىس ىستەپ تۇرعان. اعايىمنىڭ بالالارى قازىر چەليابى وبلىسىنىڭ مالينوۆكا اۋىلىندا تۇرادى. شەكارادان 25 شاقىرىم جەردە. قازىر مەكتەپتەردە قازاق ءتىلىن وقىتاتىن بولىپ جاتىر دەپ وتىر. كوشەسىڭدەر مە دەسەم، جوق، كوشپەيمىز دەيدى. ۇيرەنگەن، تۋعان، وسكەن جەرى، ەشتەڭە دەي المادىم»، دەيدى راۋشان بايبول قىزى.

1930-جىلدارى تەرىسكەي ەلدە قازاق مەكتەپتەرىنىڭ كوپتەپ اشىلا باستاۋىنا، ولاردىڭ قىسقا ۋاقىت بولسا دا جۇمىس ىستەپ تۇرۋىنا سول كەزدەگى استانا ورىنبور شاھارى، ونداعى الاش زيالىلارى ۇلكەن ىقپال ەتۋى مۇمكىن دەگەن وي قىلاڭ بەرەدى.

قوستاناي وبلىسى نۇرقانات قۇلابايەۆ

egemen.kz