قازاق مادەنيەتىن ميللياردتار ەلىنە تانىتقان تۇلعا
استانا. قازاقپارات - قازاقتىڭ تۇڭعىش اۋديوكىتابىن الەمدە العاش شىعارعان كىم ەكەنىن كوپ جۇرت بىلمەۋى مۇمكىن. قىتايدا ءجۇرىپ، قازاقتىڭ ءان-كۇيىن ميللياردتار ەلىنە كەڭىنەن ناسيحاتتاعان اقىن، سازگەر، ديكتور سەرىك ءابىل ۇلى قازاق رۋحانياتىنىڭ ميللياردتار ەلىنە كەڭىنەن ناسيحاتتالۋىنا زور ۇلەس قوسقان قايراتكەردىڭ ءبىرى. 2021 -جىلى انۋاربەك بايجانبايەۆ اتىنداعى حالىقارالىق ديكتورلار بايقاۋىنىڭ جەڭىمپازىمەن شينجاڭداعى مادەني-رۋحاني احۋال جايىندا اڭگىمەلەسۋدىڭ ءساتى تۇسكەن ەدى.
- ءسىز ارعى بەتتەگى قازاققا ەرتە تانىلدىڭىز. «اۆتورى سەرىك ءابىل ۇلى» دەگەن ءان مەن كۇيدى كوپشىلىك سۇيسىنە تىڭدايتىن. ونەر الەمىنە قالاي كەلدىڭىز؟
- 1973 -جىلى ءومىر ەسىگىن اشىپپىن. مەن مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاعان شاقتا قىتايدا «مادەنيەت توڭكەرىسى» دەگەن زوبالاڭ اياقتالىپ، دىڭ شياوپيڭنىڭ «سىرتقا ەسىك اشۋ» ساياساتى ورناعان مامىراجاي شاق ەدى. قىتايداعى قازاقتار ءوزىنىڭ ءتول مادەنيەتىمەن سۋسىنداپ، ايتىس، تەرمە، حالىق اندەرى كەڭىنەن تاراي باستادى. راديو-تەلەارنالاردىڭ قازاقشا حابارى كوبەيىپ، گازەت- جۋرنالدار سانى ارتتى. «شۇعىلا»، «ىلە ايدىنى»، «التاي اياسى»، «تارباعاتاي» سەكىلدى ادەبي جۋرنالدار ءار ايماقتان اشىلىپ، حالىق مادەني الەمگە بەت بۇردى. بۇل ءبىر رۋحاني تۇلەۋ ءداۋىرى بولدى.
- ول جاقتاعى قازاق ادەبيەتىندە ۇلكەن ءدۇمپۋ بولدى عوي وسى كەزدە؟
- ءيا، قۋعىن-سۇرگىن اياقتالىپ، تارىم لاگەرى مەن ءارتۇرلى جازامەن سوتتالعان قالامگەرلەر ەلگە ورالدى. ولار ىركەس-تىركەس رومان، پوۆەست، اڭگىمەلەر جازىپ، اۋىل-اۋىلدا كىتاپ وقيتىن جاستار، جاڭا وقىرماندار لەگى قالىپتاستى. ومارعازى ايتان ۇلى، قاجىعۇمار شابدان، ورازحان احمەت، جاقسىلىق ءساميت ۇلى، جۇماباي ءبىلال، عاپپار ءبىلال، قاۋسىلقان قوزىبايەۆ، شايسۇلتان قىزىر سەكىلدى قالامگەرلەر بىرىنەن كەيىن ءبىرى ءارتۇرلى تاقىرىپتا روماندار جازدى. ادەبي جۋرنالدار ولاردىڭ شىعارمالارىن تالداپ، بىرىمەن ءبىرى ايتىسىپ- تارتىسىپ، سىناپ، ءبىر قىزىقتى ءداۋىر باستالدى. بالا بولساق تا، سولاردى وقىپ، جۋرنالدارداعى ولەڭدەردى جاتتاپ الاتىنبىز. وسى جايماشۋاق مەزەت ءبىزدى ونەرگە سۇيرەدى. باستاۋىش سىنىپتا وقىپ جۇرگەندە «ءانشى بالا» اتاندىم. ءان ايتقاندى، ولەڭ وقىعاندى ۇناتاتىنمىن. ونەرگە ەرتە باستان قىزىعۋشىلىعىم ادەبيەت الەمىنە اكەلدى.
مەكتەپ بىتىرە سالىپ، اۋداندىق مادەنيەت ۇيىنە ءانشى بولىپ قابىلداندىم. كەيىن التاي ايماقتىق راديو-تەلەۆيزيا مەكەمەسىندە ءتىلشى بولدىم. ودان سوڭ شينجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ادەبيەت فاكۋلتەتىندە وقىپ، شينجاڭ حالىق راديوسىنا ديكتور بولىپ قابىلداندىم. كونكۋرسقا 2042 ادام قاتىستى. ەكى ديكتوردىڭ ءبىرى بولىپ قابىلداندىم. سودان ۇزاق جىل بويى، اتامەكەنگە ورالعانشا راديودا قىزمەت ەتتىم.
- الەمدە ەڭ العاشقى قازاقشا اۋديوكىتاپتى شىعارعانىڭىزدى ەستىپ ەدىم. اۋديوكىتاپ شىعارۋ ءۇشىن قارجى كەرەك ەكەنىن بىلەمىز. ونى قالاي جۇزەگە اسىردىڭىز؟
- 2000 -جىلى شينجاڭ راديوسىنىڭ «ادەبيەت، كوركەمونەر» ءبولىمى باستىعىنىڭ ورىنباسارى بولىپ تاعايىندالدىم. شينجاڭ راديوسى - ۇلكەن مەكەمە. قىتاي، ۇيعىر، قازاق، موڭعول، قىرعىز تىلىندە حابار تاراتادى. مەنىڭ بولىمىمە ءار ۇلت ءوزىنىڭ ادەبيەت پەن كوركەمونەر سالاسىنداعى جوسپارىن بەكىتىپ، ۇسىنادى. مۇنداي وڭتايلى ءساتتى دۇرىس پايدالانۋ بىزگە دە مىندەت ەكەنىن ءتۇسىندىم. ەڭ الدىمەن 1960-70 -جىلدارى ساپاسىز جازىلعان ءان-كۇيلەردى سۇزگىدەن وتكىزىپ، قايتا جازۋدى قولعا الدىق.
راديودا ءار ۇلت ءوز تىلىندە كۇنىنە جارتى ساعات ادەبي شىعارمالاردى وقيدى.
ابايدىڭ 160 جىلدىعىنا وراي «اباي جولىن» قايتادان ەفيردەن وقىپ، بەرۋگە تالپىندىق. ءتورت تومدىق ۇلى شىعارمانى 160 كۇنگە ءبولىپ، 80 ساعاتتىق اۋديو حابار ۇسىندىق. مۇنىمىزدى حالىق قاتتى قولدادى. اباي تۋىندىلارى يۋنەسكو تىزىمىنە ەنگەن سوڭ قىتاي دا جاقسى ءمان بەرىپ، راديودا بىرنەشە مارتە قايتالانىپ بەرىلدى. وقىلاتىن شىعارمالار تىزىمىنە قىتاي قازاقتارىنىڭ شىعارمالارىن عانا ەمەس، قازاقتىڭ ايگىلى روماندارىن بىرتىندەپ قوسىپ وتىردىق.
«كوشپەندىلەر»، «ماحاببات، قىزىق مول جىلدار»، «اتاۋكەرە»، «مەنىڭ اۋەزوۆىم» سەكىلدى شىعارمالار وقىلدى.
وسى كەزدە حالىقتىڭ اۋديوشىعارمالارعا ىنتاسى جوعارى ەكەنىن بايقادىم. قىتاي، ۇيعىرلار ءوزىنىڭ شىعارمالارىن اۋديونۇسقا ارقىلى شىعارا باستاعان كەز. ءبىز نەگە وسىلاي ىستەمەيمىز دەگەن وي كەلدى. قازاقستاندا اۋديوكىتاپ شىقپاعان ەكەن. «ەلدەن قالمايىق» دەگەن ويمەن تاۋەكەل ەتىپ ورالحان بوكەيدىڭ «اتاۋكەرەسىن» اۋديوكىتاپ ەتىپ شىعاردىم. ءبىر جولى ۇرىمجىگە ايگىلى اقىن ەسەنعالي راۋشانوۆ باردى. «اتاۋكەرەنىڭ» اۋديونۇسقاسىن كورىپ، قاتتى قىزىقتى. كىتاپتار سەرياسىن شىعارۋ كەرەك دەپ اقىلداستىق. ەساعامنىڭ پىكىرى ماعان قانات ءبىتىردى. سودان سوڭ بەيجىڭدەگى ارىپتەستەرىممەن كەلىسىپ، اۋديوكىتاپ سەرياسىن شىعارۋدى قولعا الدىق. «اتاۋكەرەدەن» بولەك، اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى»، كەكىلبايەۆتىڭ «كۇي دارياسى»، باتىرحان قۇسبەگيننىڭ «زۋقا باتىرى»، زەينوللا قابدولوۆتىڭ «مەنىڭ اۋەزوۆىم» رومانى، شايسۇلتان قىزىردىڭ «بۇلاڭ دۇنيە»، عاپپار ءبىلالدىڭ «عاسىرلىق قۋعىن»، ماعاز رازداننىڭ «التايدىڭ اقيىقتارى» سەكىلدى شىعارمالاردى تاسپالاپ، حالىققا ۇسىندىق. ەل جاپپاي ىزدەپ ءجۇرىپ تىڭدايتىن بولدى. ول كىتاپتاردى ەلگە الىپ كەلدىم. وسىنداعى ۇلتتىق كىتاپحاناعا وتكىزدىم.
- وسى جوباڭىزدى ەلىمىزدە ارى قاراي جالعاستىرۋدى ويلاستىرمادىڭىز با؟
- مەنىڭ ەڭ ۇلكەن ارمانىم - قازاقتىڭ ايگىلى شىعارمالارىن وقىپ، ەلگە اۋديوكىتاپ تۇرىندە ۇسىنسام دەيمىن. بىلتىر عانا ەل وقيتىن 100 كىتاپتى ىرىكتەپ الدىق قوي. سونىڭ ءبارىن وقۋعا مۇمكىندىگىم جەتەدى. ءوزىم شينجاڭ راديوسىندا جۇرگەندە 30 دان استام رومان وقىپپىن. ولاردىڭ اۋديونۇسقاسى ساقتاۋلى. قازىر قولىم بوس، جۇمىسسىز اداممىن، كەز كەلگەن شىعارمانى مايىن تامىزىپ وقىر ەدىم. انۋاربەك بايجانبايەۆ اعامىزدىڭ جولىن زاماناۋي تۇرعىدان جالعاستىرۋ كەرەك. تالاي ادامعا وسى ويىمدى ايتتىم. قىتايدا شىعارعان اۋديوكىتاپتارىمدى كورسەتتىم. «كەرەمەت ەكەن» دەگەننەن باسقا ناقتى قولداۋ كورمەدىم. دەمەۋشى ىزدەپ كورىپ ەم، تابىلمادى...
- ءسىزدىڭ «كەرۋەن ساز» جانە «شاڭىراعىمىزدان شالقىعان اندەر» دەگەن بىرەگەي جوبالارىڭىز تۋرالى ەستىپ ەدىم. قازاقتىڭ ءان مەن كۇيىن CD فورماتتا ەلگە ۇسىنۋ يدەياسىن قولعا الىپ، جۇزەگە اسىرىپسىز.
- قىتايداعى قازاقتاردىڭ ءانى مەن كۇيىن ساقتاپ قالۋ ءبىزدىڭ بۋىننىڭ مىندەتى ەدى. ويتكەنى قىتاي قوعامىندا ۋربانيزاتسيا ءۇردىسى قارقىندى ءجۇرىپ جاتتى. قالالاسۋمەن قاتار، اسسيميلياتسيا تولقىنى بەلەڭ الدى. ال قازاقتىڭ كۇيىن ءبىز جيناپ، ساقتاپ قالماساق، ەرتەڭگى ۇرپاق ونى قايدان تىڭدايدى؟ سول ءۇشىن «كەرۋەن ساز» جانە «شاڭىراعىمىزدان شالقىعان اندەر» دەگەن جوبا جاساپ، شينجاڭداعى قازاق باسشىلاردىڭ الدىنا باردىم. ولار مەنىڭ ويىمدى قولدادى. «كەرۋەن ساز» دەگەن اتپەن 500 كۇيدى CD نۇسقادا جاساپ شىقتىق. وركەسترمەن دە، جەكە ورىنداۋشىلارعا دا ورىنداتتىق. بۇل ديسكىلەردى ەلگە اكەلىپ، ۇلتتىق كىتاپحاناعا وتكىزدىم. ونىڭ ەلەكتروندى نۇسقاسىن دا الىپ كەلدىم.
- ءبارى شينجاڭ قازاقتارىنىڭ كۇيى مە؟
- ءدال سولاي. بۇل تۇسىنگەن ادامعا ۇلكەن مۇرا عوي. قىتاي قازاقتارىنىڭ مادەنيەتىن، اسىرەسە، كۇيىن زەرتتەيمىن دەگەندەرگە تولىق مالىمەت دايىن تۇر. بۇل ەڭبەكتى جاساۋ ءۇشىن قاقپاعان ەسىگىم جوق. الدىمەن كۇيلەردى تابۋ، جۇيەلەۋ، نوتاعا ءتۇسىرتۋ، ونى ورىنداتۋ - تولايىم جۇمىس. ول كەزدە قىتاي بيلىگىنىڭ از ۇلتتاردىڭ مادەني مۇراسىنا كوزقاراسى دۇرىس بولدى. بىرنەشە جىلدىق ەسەلى ەڭبەكتىڭ ارقاسىندا وسى بىرەگەي جوبانى ويداعىداي ورىنداپ شىقتىق. مۇنان سوڭ قازاقتىڭ اندەرىن دە تاسپالاۋ قاجەت ەكەنىن ايتىپ، «شاڭىراعىمىزدان شالقىعان اندەر» دەگەن جوبانى قولعا الدىق. مۇنى دا ىسكە اسىرۋ وڭا بولعان جوق. ءجانابىل سماعۇل ۇلى، نۇرلان ءابىلماجىن ۇلى سىندى ەل اعالارىن الدىعا سالىپ، 200 ءاندى تاسپالاپ، حالىقتىڭ يگىلىگىنە جاراتۋعا كۇش سالدىق. قىتايداعى قازاقتاردىڭ حالىق اندەرىنەن تارتىپ، اۆتورلىق اندەردىڭ ەڭ تاڭداۋلىلارىن ەنگىزدىك.
- بۇل عاجاپ جۇمىس ەكەن. ەكەۋى دە ەل بولىپ اتقاراتىن ىستەر عوي. سول جۇمىستارىڭىزدى ەلگە الىپ كەلدىڭىز بە؟
- ءبارى وزىمدە بار. كەرەك ادامدارعا بەرىپ تە ءجۇرمىن. ەگەر ول جاقتاعى قازاقتاردىڭ ءان مەن كۇيىن زەرتتەۋگە ىنتالى عالىمدارىمىز بولسا، ۇسىنا الامىن.
بيىل ابايدىڭ 180 جىلدىعى عوي. بالا كەزىمنەن اباي شىعارمالارىن ءسۇيىپ وقيتىنمىن. ويتكەنى ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ ۇلكەن كىسىلەرى اباي تۋرالى كوپ ايتاتىن. «اباي جولى» رومانى ەكى ءۇيدىڭ بىرىندە تۇراتىن. سوندىقتان بولسا كەرەك، ابايمەن «اۋىرعان» جاننىڭ ءبىرىمىن. بىلتە شامنىڭ جارىعىندا «اباي جولىن» وقيتىنمىن. كەيىن ات جالىن تارتىپ مىنگەن سوڭ، راديوحابارلار جاسادىم. قىتايدا مۇراتبەك تەسەبايەۆ دەگەن ايگىلى ديكتور اعامىز بولدى. سول كىسى 50 جىل بويى قازاق روماندارىن راديودان وقىدى. وقۋ مانەرى ەرەكشە ەدى. داۋىسى قانداي قوڭىر. كوپ ءتالىمىن الدىم. سو كىسى وقىعان «اباي جولىن» الدەنەشە رەت تىڭداپ شىقتىم. 2017 -جىلى ءىرى عالىم سۇلتان جانبولاتوۆ اعامىز ۇيىنە شاقىردى. ۇيعىردىڭ ءبىر ايتۋلى كومپانياسى ابايدىڭ قاراسوزدەرىن قىتاي، ۇيعىر، قازاق تىلىندە اۋديوكىتاپ ەتىپ شىعارماقشى ەكەن. «ۇيعىرشاسىن وزدەرى وقيدى، قازاقشاسىن سەن وقى. اكبار ءماجيت قىتاي تىلىنە اۋدارعانىن بىلەسىڭ. ەندى قىتايشاسىن وقيتىن جاقسى ديكتور تاپ» دەدى. مەن بەيجىڭ راديوسىندا ىستەيتىن جاڭ دەگەن ارىپتەسىمە حابارلاسىپ، وعان قىتايشاسىن وقۋىن ءوتىندىم. «قازاقتىڭ ابايىن وقۋ مارتەبە عوي» دەدى ول دا. سول جىلى ابايدىڭ قاراسوزدەرى ءۇش تىلدە - قازاق، ۇيعىر، قىتاي تىلىندە اۋديوكىتاپ بولىپ شىقتى. اباي مۇراسىن ەلگە جەتكىزۋگە از دا بولسا ۇلەسىم تيگەنىنە قاتتى قۋاندىم. بۇل CD ديسكىلەر دە مەندە بار.
- قازاقتىڭ اندەرىن قىتاي تىلىنە اۋدارتىپ، قىتايداعى ءار ۇلتتىڭ ەڭ مىقتى انشىلەرىنە ورىنداتقانىڭىز بار ەكەن. «اققۋ سازى» دەگەن اتپەن كۇللى قىتاي تەلەارنالارىنان كورسەتىلىپتى. بۇل يدەيا قالاي كەلدى؟
- قىتايدا قازاقتىڭ كوركەم جەرلەرى - ساياحات ورىندارى كوپ. نارات، قاراجون جايلاۋى، قاناس، سايرام كولدەرى، ەرەنقابىرعا مەن تارباعاتاي تاۋلارى قانداي كەرەمەت. بۇل جەرلەردى قازاق اندەرى ارقىلى كورسەتۋگە، سول ارقىلى قازاقتىڭ بايىرعى مەكەنى ەكەنىن دارىپتەۋگە ءتيىس ەكەنىمىز 2000 -جىلداردىڭ باسىندا ويىما كەلدى... جاڭا ۇرپاق ءبىزدىڭ دالامىزدىڭ كوركەمدىگىن كورىپ ءوسسىن دەگەن ارمان ەدى. ونى قالاي ىسكە اسىرساق بولادى؟ بۇل قازاقتىڭ جەرى دەپ ايعايلاي المايسىڭ. سوندىقتان قازاقتىڭ ەڭ تاڭداۋلى ەلۋ ءانىن ىرىكتەپ الىپ، ونىڭ ءسوزىن كاسىبي اۋدارماشىلارعا قىتاي تىلىنە اۋدارتتىم. «ءاندى قىتايداعى ەڭ مىقتى انشىلەرگە ورىنداتقىزۋىم كەرەك» دەگەن ۇستانىم بولدى. قىتايداعى ءارتۇرلى ۇلت وكىلىنەن شىققان مىقتى انشىلەرگە بايلانىسقا شىعىپ، سونىڭ داۋىسىنا كەلەدى-اۋ دەگەن اندەردى ۇسىنىپ، ولارمەن كەلىسىمشارتقا وتىرىپ، ورىنداۋىن وتىندىك.
«دۋداراي»، «اقتاماقتان» تارتىپ، ەڭ تاڭداۋلى اندەردى تاڭدادىق. ءان ىرىكتەلدى، ءانشى تابىلدى. جوبانىڭ جالپى مازمۇنىن قاعازعا ءتۇسىرىپ، قانشا قارجى كەتەتىنىن ەسەپتەدىك. اقىرى، قىتايدىڭ مادەنيەتتى قولداۋ بولىمىنە ءوتىنىش ايتتىق... قازاق باسشىلاردىڭ جانە جەكە تانىستىقتىڭ ارقاسىندا قارجى دا ءبولىندى. سودان ىسكە كىرىستىك. ەكى جىل 50 انگە كليپ تۇسىردىك. ءوزىم پروديۋسسەر، ۇيىمداستىرۋشى بولدىم. قاي انگە قاي جەردىڭ تابيعاتى كەلەدى، سونىڭ ءبارىن ويلاستىردىق. شينجاڭ قازاقتارىنىڭ ەڭ كوركەم جەرلەرى تاسپالاندى. «اققۋ سازى» دەگەن اتپەن قىتايدىڭ ءار ولكەسىندەگى مادەنيەت ورتالىقتارىنا، راديولارى مەن تەلەارنالارىنا، كىتاپحانالارىنا وتكىزدىك. ەندى 100 جىلدان كەيىن كورسە دە قازاقتىڭ سۇلۋ دالاسى ۇلتتىق اندەرمەن ارلەنىپ، جەر يەسى كىم ەكەنىن ەسكە سالىپ تۇرادى.
- ۇزاق جىل راديودا قىزمەت ەتتىڭىز عوي. اتامەكەنگە ورالعانىڭىزعا دا ءبىراز جىل بولدى. ەكى جاقتىڭ اقپارات قۇرالدارىندا قانداي ايىرماشىلىق بار؟ قىتايداعى راديوحابارلاردىڭ ەرەكشەلىگى قانداي؟
- قازاقستان اقپاراتى كاسىبيلىگى جاعىنان ەشكىمنەن كەم ەمەس دەپ ويلايمىن. ويعا، سوزگە ەركىندىك مول. كەز كەلگەن تاقىرىپتى قوزعاي الادى. دەگەنمەن راديو بولسىن، تەلەارنا بولسىن، قىتايدىڭ حابارلارىندا ەلگە پايدالى ءبىر ءۇردىس بار. ول شىنايى ەڭبەكتى جاقسى دارىپتەيدى. ماڭداي تەردىڭ وتەۋىنىڭ بولاتىنىن ءجيى تۇسىندىرەدى. ايتالىق، ءتورت ماۋسىمدا ەگىنشىلەردىڭ قالاي تەر توگەتىنىن، ەگىندى ەككەن ساتىنەن باستاپ جيناپ العانىنا دەيىنگى بارىستى تاپتىشتەپ كورسەتەدى.
مىسالى، ءسىز ءبىر گەكتارعا جۇگەرى ەكسەڭىز، جەردى جىرتۋ، تۇقىم تاڭداۋ، تىڭايتقىش سەبۋ، سۋارۋ مەزەتتەرىن عىلىمي تۇرعىدان ەلگە كورسەتىپ، ديقاننىڭ سول جەردەن قانشا ءونىم العانىن، قانشا پايدا تاپقانىن دا ناقتى ايتادى. بىزدە ونداي جۇيەلى حابار از سياقتى. ەگىن ەكتى، ورىپ الدى، پالەن توننا ءونىم جينالدى دەۋدەن ارىعا بارمايتىن سياقتىمىز. قازاقستان اگرارلى مەملەكەت قوي. سوندىقتان وسى جاعىنا كوپ كوڭىل بولسە دەپ ويلايمىن.
- اڭگىمەڭىزگە كوپ راحمەت.
سۇحباتتاسقان
توقتارالى تاڭجارىق
دەرەككوز turkystan.kz
