قازاق حاندىعى تۇسىندا ساۋدا-ساتتىق قالاي دامىدى
الماتى. قازاقپارات - XVIII عاسىردا قازاقتاردىڭ رەسەيمەن ساۋدا جاسايتىن نەگىزگى ورىندارى شەكارا شەبىندەگى ورىنبور، ترويسك، پەتروپاۆل، ومبى، سەمەي جانە وسكەمەن بولدى. قازاق حاندىعى مەن رەسەي ساۋداسى جايىندا Kazinform تىلشىسىنە تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى گۇلميرا ورىنبايەۆا ايتىپ بەردى.
قازاق- رەسەي جانە ترانسازيالىق ساۋدا
- عاسىرلار بويى قازاقستان اۋماعى ارقىلى ترانسازيالىق ساۋدا جولدارى ءوتتى، ال شەكارالىق ايماقتار بەلسەندى حالىقارالىق ساۋدا- ەكونوميكالىق ءوزارا ارەكەتتەسۋ ورنىنا اينالدى. ءداستۇر بويىنشا كوشپەلى قازاقتاردىڭ ءوزى باسقالارمەن ايىرباس جانە ساۋدا- ساتتىق جۇرگىزدى، ولار ءسوزسىز مۇددەلى ەدى. سونداي-اق ولار دالالىق ايماققا ىرگەلەس ەلدەر اراسىنداعى كەرۋەن ساۋداسىندا دەلدال قىزمەتىن اتقارىپ، ءتۇرلى قىزمەتتەر كورسەتتى. XVIII عاسىردا ولكەدە قازاقتار، جوڭعارلار، رەسەي، ورتالىق ازيا حالىقتارى، چين يمپەرياسى جانە تاعى باسقا ەلدەر اراسىندا تاۋار ايىرباستاۋ بازارلارى جۇمىس ىستەدى، - دەيدى تاريحشى.
گۇلميرا ورىنبايەۆانىڭ ايتۋىنشا، رەسەيدىڭ وتارلىق ساياساتىنىڭ كوزدەگەن ماقساتى ساۋدانى دامىتا وتىرىپ، قازاقتاردى رەسەي نارىعىنا تارتۋمەن قاتار، بولاشاقتا قازاق دالاسى ارقىلى، ورتالىق ازياعا جانە قىتاي مەن ءۇندى ەلدەرىنە جەتۋ ەدى.
- ورىس نارىعى قازاقتار مەن باسقا دا كوشپەلى حالىقتار ءۇشىن بۇرىننان ەرەكشە تارتىمدى بولاتىن. رەسەي ۇكىمەتى مەن ولكەنىڭ كوشپەلى تۇرعىندارى ساۋدا قاتىناسىن كەڭەيتۋگە بىردەي قۇشتار بولدى. XVIII عاسىردا رەسەيدەگى ونەركاسىپتىڭ دامۋى ساۋداگەرلەر اراسىندا كوممەرتسيالىق بەلسەندىلىكتىڭ ارتۋىنا اكەلدى جانە رەسەي مەملەكەتى مەركانتيليزم ساياساتىن جۇزەگە اسىرا باستادى. بۇل جاعدايدا جاس يمپەريانىڭ ەكونوميكالىق مۇددەلەرى ونىڭ گەوساياسي ستراتەگياسىنا سايكەس كەلدى. رەسەي نارىعىنا قازاق دالاسىنداعى ءتورت- تۇلىكتىڭ ونىمدەرى قاجەت بولدى. بۇل كەزەڭدە رەسەيدىڭ قازاقستان تەرريتورياسىن ساۋدالىق وتارلاۋى ۇكىمەتتىك وتارلاۋدان اسىپ ءتۇستى. رەسەي شىعىس ەلدەرىمەن - ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىمەن، قىتاي جانە ۇندىستانمەن ۇزاق ۋاقىت بويى قارقىندى ساۋدا جاساۋعا ۇمتىلدى، ولاردىڭ جولى قازاق دالاسى ارقىلى وتەدى. XVIII عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا. رەسەي ۇكىمەتى ازيا حالىقتارىمەن جانە مەملەكەتتەرىمەن قارىم- قاتىناستى دامىتۋعا كوبىرەك كوڭىل بولە باستادى. يمپەراتور پەتر ءۇشىنشىنىڭ 1762 -جىلعى 28-ناۋرىزداعى جارلىعىندا شىعىسپەن، اتاپ ايتقاندا ۇندىستانمەن ساۋدانى دامىتۋ قاجەتتىلىگى ايتىلعان. وسىلايشا، رەسەي ەكونوميكاسىن نىعايتپاق ەدى، - دەيدى ول.
تاريحشىنىڭ ايتۋىنشا، ساۋدا كەرۋەندەرىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ قاجەتتىگى دە رەسەيدىڭ ايماقتا توپتاسۋىنىڭ ماڭىزدى فاكتورى بولدى.
رەسەي ۇكىمەتى بوداندىق قابىلداعان دالا بيلەۋشىلەرىنە ءارتۇرلى ماتەريالدىق يگىلىكتەردى سىيعا تارتۋ ءۇشىن ءوز جەرى ارقىلى وتەتىن كەرۋەندەردى توناۋدان قورعاۋدى مىندەتتەدى.
تاۋار وتكىزۋدىڭ نەگىزگى ورىندارى - رەسەيدىڭ شەكارالىق ايماقتا سالعان ورىنبور، ترويتسك، پەتروپاۆل، ومبى، سەمەي جانە وسكەمەن بەكىنىستەرى بولدى. بۇل بەكىنىستەردىڭ ساۋداگەرلەرى مەن تۇرعىندارى اراسىندا ايىرباس ساۋداسىن بىلدىرەتىن «ساتوۆكا» ۇعىمى كەڭ تارالعان.
- قازاقتارمەن ساتوۆات ەتۋ - ايىرباس ساۋداسىن جۇرگىزدى. بۇل قازاقتىڭ «ساتۋ»، ياعني ساۋدا دەگەن سوزىنەن شىققان. دالا تۇرعىندارىمەن ساۋدا- ساتتىققا ورىس كوپەستەرىنەن باسقا شەكارالىق وكرۋگتەردىڭ شارۋالارى دا قاتىستى. رەسەيدىڭ كوتەرمەلەۋ ساياساتىنىڭ ارقاسىندا قازاقتار اراسىندا ساۋدا كەڭ تاراي باستادى. 1747 -جىلى سىرتقى ىستەر القاسىنىڭ قاۋلىسىمەن قازاقتارعا ءوز ونىمدەرىن باجسىز ساتۋعا رۇقسات ەتىلدى. حالىقارالىق ساۋدا قاتىناستارىنىڭ كەڭەيۋى قازاق حالقىنا دا بەلگىلى ءبىر جەڭىلدىكتەر اكەلدى. دالا اقسۇيەكتەرىنىڭ وكىلدەرى ءوز جەرلەرىن باسىپ وتەتىن ساۋدا كەرۋەندەرىنەن الىم- سالىق جيناسا، قاراپايىم مالشىلار جۇك تاسۋشى نەمەسە قاراۋىل رەتىندە جالدانعان. ارينە، قازاقتار حالىقارالىق شەكارالىق ساۋدانىڭ بەلسەندى قاتىسۋشىلارىنا اينالدى، - دەيدى سپيكەر.
دەگەنمەن، اينالىمداعى اقشا قازاقتاردا از ەدى. ساۋدا بىرلىگى ىسەك قوي سانالدى. رەسەي ساۋداگەرلەرى از ۋاقىتتىڭ ىشىندە-اق بايىپ شىعا كەلدى.
قازاقتار ساۋداعا مال، ەت ونىمدەرىن، تەرى مەن جۇنەن جاسالعان بۇيىمداردى شىعاردى. رەسەيدەن اكەلىنگەن تاۋارلاردىڭ نەگىزگى بولىگىن نان، جارما، مەتالل جانە توقىما بۇيىمدارى، يلەنگەن بىلعارى قۇرادى.
قازاق- ورىس ساۋداسى نەگىزىنەن ايىرباس ارقىلى بولدى، ويتكەنى قازاقتاردا اقشا اينالىستا جوقتىڭ قاسى. بالاماسى - ايماقتاعى تاۋار قۇنىنىڭ ولشەمى - جىل مەزگىلىنە جانە سۇرانىس دەڭگەيىنە سايكەس بولدى. مىسالى ءبىر توقتى.
- ساۋدا باستاپقىدا وتارشىلدىق باعىتتا بولدى. تاۋارلاردى ايىرباستاۋ كوبىنە ادىلەتسىز بولدى: مىسالى، شامامەن 75 تيىن تۇراتىن 18 مەتر كەنەپ ماتاعا ورىس ساۋداگەرلەرى دالا تۇرعىندارى ءۇشىن جىلقى مەن وگىزدىڭ باعاسىن بەلگىلەدى، كەيىن ولار رەسەيدە 12-15 رۋبلگە قايتا ساتىلدى. سونداي-اق، 1 شويىن قازانعا كوپەستەر ءبىر جىلقى سۇرايتىن. نان ساۋداگەرلەرى قازاق ساتىپ الۋشىلارىن ءجيى الداپ كەتەتىن. كەيىن ورىنبور بيلىگى قازاق زيالى وكىلدەرىنىڭ شاعىمدارىنان كەيىن كوشپەندىلەردىڭ سەنىمىنە قيانات جاساعان كوپەستەرمەن كۇرەسۋگە تىرىستى. رەسەي ونەركاسىبى ءۇشىن قازاق دالاسىنداعى ءتورت- تۇلىك تابىس كوزىنە اينالدى، - دەپ اتاپ ءوتتى مامان.
ورىنبور - رەسەي مەن قازاقتار اراسىنداعى ساۋدا ورتالىعى
ورىنبور قازاق- ورىس جانە ترانسازيالىق ساۋدانىڭ ماڭىزدى ورتالىعىنا اينالدى. 1743 -جىلى جايىق وزەنىنىڭ سول جاعالاۋىنداعى وسى بەكىنىستىڭ جانىندا قازاق جانە ورتاازيالىق كوپەستەرمەن ساۋدا جاساۋ ءۇشىن ايىرباس الاڭى سالىندى.
جەرگىلىكتى قازاق حالقى ونى «اق بازار» دەپ اتاعان. بۇل ءتورتبۇرىشتى كىرپىش قۇرىلىس بولدى (قابىرعانىڭ ءار جاعىنىڭ ۇزىندىعى 430 مەتر). ىشىندە دۇكەندەر مەن قورالار ورنالاسقان. وندا ەرتە كوكتەمنەن قوڭىر كۇزگە دەيىن قىزۋ ايىرباس ساۋداسى جۇرەتىن.
- ورىنبورداعى ايىرباستاۋ الاڭىندا ساۋدا كەزىندەگى ءتارتىپتى كۇن سايىن وفيتسەر باسقارعان سولدات روتاسىنىڭ قاراۋىلى باقىلادى. قازاقتار ءىرى قارا، قوي، جىلقى، تۇيە، ەشكى، ءجۇن، كيىز، تەرى ساۋدالادى. ورىس كوپەستەرى ماقتا جانە بارقىت ماتالار، شاي، قانت، ساماۋرىن، فارفور جانە قىش ىدىستار، تەمىردەن، شويىننان، مىستان، شىنىدان جانە اعاشتان جاسالعان بۇيىمدار اكەلدى. ورتالىق ازيادان قالالارعا ماقتا، جىبەك ماتاسى جانە ماقتادان جاسالعان شاپاندار، كىلەمدەر، كەپتىرىلگەن جەمىستەر، پىستە، بىلعارى، اڭ تەرىسى، ەر- تۇرمان، جۇگەندەر جەتكىزىلدى. رەسەي مەن دالا اراسىنداعى تاۋار اينالىمىنىڭ ۇلعايۋى، جالپىرەسەيلىك نارىققا بىرتىندەپ ارالاسۋى قازاق قوعامىنداعى الەۋمەتتىك- مادەني وزگەرىستەرگە اكەلمەۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. بىرىنشىدەن، رەسەي اكىمشىلىگى مەن كاسىپكەرلەر ۇيىمداستىرعان ايىرباس الاڭدارىنا، جارمەڭكەلەر مەن بازارلارعا شەكارالىق ايماقتا تۇراتىن قازاقتار بەلسەندى تۇردە باردى. ەكىنشىدەن، كوشپەلىلەر نان جەۋگە كوبىرەك داعدىلانا باستادى، بۇل ورىس اكىمشىلىگىن دە قىزىقتىردى: استىق ساۋداسىن ىنتالاندىرۋ ءۇشىن ءتىپتى «قىرعىز حاندارى مەن سۇلتاندارىنا قازىنادان ناندى تەگىن بەرۋدى بۇيىردى. سول تاماققا ۇيرەنسىن دەگەن ويمەن، - دەيدى تاريحشى.
ورتا ءجۇز قازاقتارى مەن رەسەي اراسىنداعى ساۋدانىڭ دامۋى
ورتا ءجۇز قازاقتارىنىڭ ورىنبورعا جەتۋى قيىن بولدى. سوندىقتان ولارعا 1745 -جىلى ورسك بەكىنىسىندە ساۋدا جاساۋعا رۇقسات ەتىلدى.
گۇلميرا ورىنبايەۆانىڭ سوزىنە قاراعاندا، رەسەيمەن ساۋدا جاساۋدى جىگەرلى جاقتاۋشىلاردىڭ ءبىرى ابىلاي سۇلتان بولدى. 1745 -جىلى ول ءسىبىر بيلىگىنە يامىشيەۆسكايا بەكىنىسىندە بازار اشۋ تۋرالى وتىنىشپەن جۇگىنەدى.
1743 -جىلى 10-قاراشادا ابىلاي كوركين كومەندانتىنا ونىڭ تۇرعىندارىمەن ساۋدا جاساۋدى قالايتىنى تۋرالى حات جازدى.
سونىمەن قاتار، ابىلاي سۇلتان نوۆويشيمسكايا جانە نوۆولينەينىي اسكەري شەكارالىق بەكىنىستەر ايماعىندا وسىنداي كوپتەگەن «ساتوۆكالاردىڭ» اشىلۋىنا باستاماشى بولدى.
1750 -جىلى قازاقتار ترويتسكتەگى ساۋداعا قاتىسا باستادى. مۇندا ساۋدا جاساۋ ءۇشىن ماسكەۋ، قازان، تۋلا، روستوۆ، ياروسلاۆل، ۆورونەج، كۋرسك، تۇمەن جانە باسقا قالالاردان كوپەستەر كەلدى.
1759 -جىلى ابىلاي سۇلتاننىڭ ارقاسىندا پەتروپاۆل بەكىنىسىندە قىسقى ساۋدا ۇيىمداستىرىلدى. مۇندا مال مەن مال ونىمدەرىنەن باسقا قازاقتار تۇزدى بەلسەندى تۇردە ساتتى.
ترانسازيالىق ساۋدا
ابىلاي حان رەسەي مەن قىتاي شەكارالارىنداعى قالالاردىڭ قازاقتارعا ساۋدا ءۇشىن اشىق بولۋىنا، جارمەڭكەلەر ۇيىمداستىرۋعا كوپ ۇلەس قوستى.
ءبىر عاسىر بويى دالا حالقى مەن شەكارالاس ازيا ەلدەرى اراسىنداعى بەلسەندى ساۋدا جالعاستى. وتكىزۋ نارىعىن كەڭەيتۋگە جانە ورتالىق ازيا ايماعىنداعى ىقپالىن كۇشەيتۋگە مۇددەلى رەسەي دە شەكارالىق ساۋدانى كەڭەيتۋدى جاقتادى.
جوڭعار شاپقىنشىلىعىنان كەيىن جوڭعار ساۋداگەرلەرىنىڭ ورنىن قىتاي كوپەستەرى باسىپ الدى.
ورتا ءجۇز قازاق مالشىلارى قىتاي قالالارىنا جىلقى ساتۋعا بارا باستادى. قىتاي ۇكىمەتى ءوز اسكەرى ءۇشىن جىلقى ساتىپ الۋعا مۇددەلى بولدى، بۇل جىلقىلاردىڭ قازاقستانداعى قۇنى موڭعوليا مەن شىعىس تۇركىستانداعىدان ەكى ەسە ارزان.
- چين يمپەرياسى رەسەي ۇكىمەتى سياقتى ساۋدانى شەكارالىق ايماقتا ءوز ىقپالىن كۇشەيتۋ قۇرالى رەتىندە قاراستىردى. قازاقستان قىتايدىڭ قولونەر بۇيىمدارى مەن شايىنىڭ نەگىزگى نارىعى بولدى. 1758 -جىلى ابىلاي سۇلتاننىڭ باستاماسىمەن ءۇرىمجى قالاسىندا قازاق پەن قىتاي اراسىنداعى ساۋدا باستالدى؛ ودان كەيىن قىتايلار قازاقتاردان 300 گە جۋىق جىلقى ساتىپ الىپ، ەكى ەل اراسىنداعى تۇراقتى ساۋدا-ساتتىقتىڭ باستالۋىن كورسەتتى. بۇرىنعى جوڭعار جەرىندە ساۋدا جۇرگىزىلدى. قىتايدان كەلگەن ساۋداگەر رەتىندە تەك اسكەري قىزمەتكەرلەر مەن مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر عانا ارەكەت ەتتى. قىتايدىڭ بىردە- ءبىر قاراپايىم حالقى بولعان جوق. قىتاي تاراپى مونوپوليالىق تومەن باعا بەلگىلەدى. ونىڭ ۇستىنە قىتايلىقتار ساپاسىز تاۋارلاردى ساۋداعا شىعارىپ، قازاق ساۋداگەرلەرىنىڭ نارازىلىعىن تۋدىردى. تەك ابىلاي حاننىڭ ارالاسۋىنان كەيىن ساۋدا شارتتارى قايتا قارالدى، - دەپ اتاپ ءوتتى گۇلميرا ورىنبايەۆا.
ونىڭ ايتۋىنشا، جالپى، كورشى ەلدەرمەن، حالىقتارمەن ساۋدا-ساتتىق قازاق قوعامى ءۇشىن ءتيىمدى بولدى.
XVIII عاسىردا شەكارالاس ەلدەرمەن ساۋدا قازاق قوعامىنىڭ دامۋىنا ۇلەس قوستى. ياعني ونىڭ نارىققا ارالاسۋىنا، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك- مادەني وزگەرىستەرىنە ىقپال ەتتى.
- كۇندەلىكتى تۇرمىستا جاڭا تۇرمىستىق زاتتار پايدا بولدى - رەسەيلىك جانە ازيالىق قولونەرشىلەر مەن مانۋفاكتۋرالاردىڭ دايىن بۇيىمدارى مەن جارتىلاي دايىن ونىمدەرى: ماتالار، ارماتۋرا، مەتالل بۇيىمدارى، زەرگەرلىك بۇيىمدار جانە تاعى باسقالارى. شەكارالاس دالا قازاقتارى ناندى كوبىرەك پايدالانا باستادى. ساۋدا ەلدەر اراسىنداعى مادەني الماسۋعا مۇمكىندىك بەردى. سونىمەن بىرگە، دەرەككوزدەر كورسەتكەندەي، ساۋدا وتارشىلدىق سيپاتقا يە بولدى، ويتكەنى دالا تۇرعىندارىنىڭ نەگىزىنەن ورىس جانە قىتاي كوپەستەرىمەن تەڭ ەمەس الماسۋى باسىم بولدى. XVIII عاسىردا شەكارالاس حالىقتارمەن ساۋدا قاتىناسى قازاق قوعامىنىڭ جاعدايىن جانە سول كەزەڭدەگى گەوساياسي تەندەنسيالاردى كورسەتتى. قازاقتار ترانسازيالىق نارىققا كوبىرەك تارتىلدى، - دەپ تۇيىندەدى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى گۇلميرا ورىنبايەۆا.
اۆتور
الما مۇقانوۆا
