قازاق حاندىعى تۇسىندا حالىق قاي تىلدە سويلەدى
اقتوبە. KAZINFORM - قازاق حاندىعى تۇسىندا جازبا جانە اۋىزەكى تىلدە ايىرماشىلىق بولدى. ءبىر انىعى - حاندىق ءداۋىر ادەبيەتىندە قازاق ءتىلى ۇستەمدىك قۇردى، ۇلت قازاق تىلىندە سويلەستى. بۇل تۋرالى Kazinform تىلشىسىنە فيلولوگ ماماندار ايتىپ بەردى.
بۇل تاقىرىپتا اكادەميك رابيعا سىزدىقوۆا «قازاق حاندىعى قۇرىلعان كەزدە قازاق ءتىلى دايىن بولدى» اتتى ماقالا جازدى، تۇركىتانۋشى عالىم، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مۇرات سابىر Kazinform تىلشىسىنە سۇحبات بەرىپ، «التىن وردانىڭ ءتىلى - كونە قىپشاق ءتىلى» ەكەنىن ايتقان.
ونىڭ ايتۋىنشا، قازاق ءتىلىنىڭ ەڭ كونە تىلدىك دەرەكتەرى ورحون-ەنيسەي جازبا مۇرالارىندا ساقتالعان.
قىپشاق تىلدەرىن، ونىڭ ىشىندە قازاق ءتىلىنىڭ تاعدىرىن ءسوز ەتكەندە ورتا عاسىرلاردا، دالىرەك ايتساق، التىن وردا داۋىرىندە، ⅩⅣ عاسىردا دۇنيەگە كەلگەن جازبا ەسكەرتكىشتەر تىلىنە جۇگىنەمىز.
- اتاپ ايتساق، ولار قۇتىپتىڭ «حۇسراۋ مەن شىرىن»، سەيف سارايدىڭ «گۇليستان بي-تۇركي»، حورەزميدىڭ «مۇحاببات - نامە»، ماحمۋد بين-ءاليدىڭ «ناحدج ءال- فاراديس» اتتى شىعارمالارى. جالپى، عىلىمدا قالىپتاسقان كوزقاراس بويىنشا، 13-14- عاسىرلاردا التىن وردا مەن مىسىر جەرىندە پايدا بولعان ەسكەرتكىشتەر ەكى ءتۇرلى ارالاس ءتىلدىڭ بىرىندە: نە قىپشاق- وعىز ارالاس تىلىندە، نە وعىز- قىپشاق ارالاس تىلىندە جازىلعان (نادجيپ، شەرباك، باسكاكوۆ). دەگەنمەن، قىپشاق-وعىز ەلەمەنتتەرى ارالاس كەلگەنمەن ءبىر-بىرىنەن الشاق كەتپەي، ءبىر ادەبي داستۇرگە باعىنعان. ا. زايونچكوۆسكيدىڭ پىكىرىنە سۇيەنە وتىرىپ، اتالمىش جازبا ەسكەرتكىشتەر ورتاق، بىرەگەي تۇركى تىلىندە جازىلعان دەپ ايتۋعا ابدەن بولادى. Ⅺ عاسىردان باستاپ ⅩⅤ عاسىرلارعا دەيىن تۋىس تىلدەردىڭ بارىنە ورتاق، ءارتۇرلى رۋ، تايپالاردىڭ بارىنە تۇسىنىكتى ورتا تۇركى ءتىلى بولعانى انىق، - دەيدى تۇركىتانۋشى عالىم، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مۇرات سابىر.
عالىم ءارى قاراي ءا. قۇرىشجانوۆ پەن ءا. يباتوۆتىڭ تۇجىرىمداماسىن مىسالعا كەلتىرەدى.
- ورتا تۇركى ادەبي ءتىلى ءوز زامانىندا تەك قانا ورتا ازيا ەمەس، قازىرگى قازاقستان جەرىنىڭ بارلىق تۇكپىرى مەن سولتۇستىك ايماقتاعى تۇركى حالىقتارىن تۇگەل، ەۋروپا جەرىندەگى «دەشتى قىپشاق» پەن قىرىم حالىقتارى، ءتىپتى سوناۋ جەر ورتاسى - مىسىر مەن شامدى جايلاعان ماملۇك قىپشاقتارىنا ءتان جازبا ەسكەرتكىشتەردىڭ ءبارىن قامتيتىن، سولاردىڭ بارىنە ورتاق ادەبي ءتىل بولعان، - دەپ جازىلعان وندا.
- وسى ورتاق تۇركى ءتىلىنىڭ سول ورتا عاسىرلاردىڭ وزىندە- اق ەكى ۇلكەن تارماعى، قىپشاق جانە وعىز ۆاريانتى وزىندىك بەلگىلەرىمەن دارالانا باستاعان ەدى. ءتىل تاريحى حالىق تاريحىمەن تىعىز ساباقتاس، ەكسترالينگۆيستيكالىق جاعدايلارعا تاۋەلدى. ورتا تۇركى ادەبي ءتىلىنىڭ قىپشاق ۆاريانتى باسقالارعا قاراعاندا 13-14- عاسىرلاردا تاريح ساحناسىندا موينى وزىق بولدى، ويتكەنى دەشتى قىپشاقتا، التىن وردادا جانە مىسىردا قىپشاقتار گەگەموندىق ءرول اتقاردى. سوندىقتان ءبىرتۇتاس ورتا تۇركى ءتىلى، ناقتىراق ايتساق، كونە قىپشاق ءتىلى ەدى. 13-14- عاسىرلاردا ەۋرازيا كەڭىستىگىندە، جىبەك جولىنىڭ بويىندا حالىقارالىق تىلگە اينالعان دا وسى كونە قىپشاق ءتىلى بولاتىن. التىن وردانىڭ رەسمي ءتىلى دە كونە قىپشاق ءتىلى بولاتىن. جازبا مۇراعاتتار كونە قىپشاق تىلىندە جازىلعان. قازاق ءتىلى ءبىرتۇتاس، مونوليتتى ءتىل، ءبىراق بۇل تۇتاستىقتىڭ باستاۋى كونە تۇركى زامانىنان باستالىپ، ورتا عاسىرلاردا شىڭدالىپ، ۇلتتىق دەڭگەيدە دارالانا باستايدى. سول داۋىرلەردەن ءباز- باياعى قالپىندا، دىبىستىق جانە ماعىنالىق تۇلعاسى وزگەرمەي قازاق تىلىنە جەتكەن سوزدەر بايىرعى سوزدىك قوردى قۇرايدى، - دەگەن سۇحباتتا مۇرات سابىر.
عالىم جازبا ادەبي ءتىل اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ كەزىندە قالىپتاسقانىن ايتادى.
- XⅢ عاسىردا ورتا تۇركى ءتىلى بولدى. سودان ۇلتتىق تىلدەر ىدىراي باستادى. ماحمۇد قاشقاري كورسەتكەن 4 بەلگىنىڭ ءبارى ءبىزدىڭ قازاق تىلىندە ساقتالعان. ءسوز باسىنداعى «ج»، ءسوز سوڭىنداعى «ع» - نىڭ ءتۇسىپ قالۋى، ءسوز ورتاسىنداعى «ي»، ءسوز سوڭىنداعى «س» - ءبارى ماحمۇد قاشقاري كورسەتكەن قىپشاق ءتىلىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبارى قازاق تىلىندە ساقتالعان. ءبىز سول كونە قىپشاق ءتىلىنىڭ جالعاسىمىز. كونە قىپشاق تىلىنەن كەيىن كونە قازاق ءتىلى، بايىرعى قازاق ءتىلى بولدى. ال جازبا ادەبي ءتىل اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ كەزىندە قالىپتاستى. وعان دەيىن اۋىزشا ادەبي ءتىل بولدى، - پروفەسسور.
عالىمنىڭ بۇل ءسوزىن قازاق ادەبيەتى كافەدراسىنىڭ دوكتورانتى ريتا جۇماعاليەۆا دا قوستادى.
ونىڭ ايتۋىنشا، وتكەن داۋىرلەردەگى ادەبي ءتىل ماسەلەسىنە كەلگەن كەزدە عالىمدار اكادەميك رابيعا سىزدىقتىڭ ەڭبەكتەرىنە سۇيەنەدى.
ول - قازاق ءتىل بىلىمىندە قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ تاريحىن زەرتتەگەن بىردەن-ءبىر عالىم. حاندىق داۋىردەن اۋديو، ۆيدەو جەتكەن جوق، قولداعى دەرەك - حاننىڭ جارلىعى، كورشى مەملەكەتتەرگە جىبەرگەن حاتتارى.
- سولاردىڭ ءبارىنىڭ ءتىلى - قازاقتىڭ ەسكى جازبا ءتىلى. قازاق حاندىعى داۋىرىندە قاڭلى، قىپشاق، ارعىن، نايماننىڭ ورتاق ءتىلى - قازاق ءتىلى. سول داۋىردە جازىلعان تاعى ءبىر ۇلكەن تۋىندى - قادىرعالي جالايىردىڭ ەڭبەگى. ول دا قازاقتىڭ ەسكى ادەبي تىلىمەن جازىلعان. حاندىق ءداۋىر دەسە جىراۋلار پوەزياسى ەسكە تۇسەدى. حاندىق ءداۋىردىڭ ادەبي تۋىندىلارى جىراۋلار پوەزياسى تۇرىندە جيناقتالعان. مۇحتار ماعاۋين قۇراستىرعان «بەس عاسىر جىرلايدىنىڭ» ءبىرىنشى تومى وسى جىراۋلار پوەزياسىنا ارنالادى. ⅩⅤ عاسىرداعى اسان قايعىنىڭ تولعاۋلارى، 16-عاسىرداعى شالكيىزدىڭ تولعاۋلارى، 17-عاسىردا جيەمبەت پەن مارعاسقانىڭ تولعاۋلارى بار. بارلىعىن قاراپ وتىرساق، تازا قازاق تىلىندە جازىلعان، ءبارى تۇسىنىكتى. كەيبىرىندە كونە سوزدەر عانا بار. كىرمە سوزدەر، كونەرگەن سوزدەر دە كەزدەسەدى. بۇل تابيعي زاڭدىلىق. ءبىر عانا جاۋاپ - حاندىق ءداۋىر ادەبيەتىندە قازاق ءتىلى ۇستەمدىك قۇردى، ۇلت قازاق تىلىندە سويلەستى، - دەدى ق. جۇبانوۆ اتىنداعى اقتوبە وڭىرلىك ۋنيۆەرسيتەتى، قازاق ادەبيەتى كافەدراسىنىڭ دوكتورانتى ريتا جۇماعاليەۆا.
ەسكە سالا كەتەيىك، ءبىز بۇعان دەيىن قازاق حاندىعى تۇسىنداعى ساۋدا-ساتتىق جايلى ماتەريال جاريالاعان بولاتىنبىز.
اۆتور
التىناي ساعىندىقوۆا
