قازاق حاندارىنىڭ زاڭى التايدا XX عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن قولدانىستا بولعان

استانا. KAZINFORM - بۇرىنعى كوشپەلى قازاق ەلىندە داۋلى ماسەلەلەرى مەن قىلمىستى ىستەرىن شەشەتىن ەجەلگى ادەت زاڭى، ەرەجەسى بولعانى بەلگىلى. مىنە، وسىنداي كونە قازاق زاڭدارىنىڭ جالعاسى جانە سوڭعىسى «ءتورت بي، تورەنىڭ زاڭ- ەرەجەسى» اتالعان قۇقىقتىق ەرەجە جيناق قىتاي قازاقتارىندا ساقتالعان.

قاي ەلدى، قاي زاماندى الساڭىز دا، سوت جۇيەسىنە قاراپ، قوعامداعى بيلىك جايى، ونىڭ حالىق مۇددەسى الدىنداعى ادالدىعى تۋرالى باعا بەرۋگە بولادى. ءدال وسىلاي سارالاپ قاراساق، قازاق حالقىنىڭ ەل باسقارۋى مەن زاڭ شىعارۋى، سوت ءىسىن ءادىل جۇرگىزۋى باعزى زامانداردان قالىپتاسقان. ول كوشپەندىلەر تاريحىنىڭ كونە داۋىرلەرىنەن باستاۋ الادى. قازاقتىڭ ءداستۇرلى قۇقىعى وتە قۇندى رۋحاني مۇرا. وسى زاڭدار الەمدەگى ادامي، رۋحاني قۇندىلىقتاردى بارىنەن بيىك قويعان ادىلەتتىلىكتى تۋ ەتكەن، كەمەلدى زاڭ ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز. سوندىقتان دا قازاق قوعامىندا سوت بيلىگى حان بيلىگىنەن جوعارى تۇرعان.

دالا زاڭدارى جۇزدەگەن جىلدار بويى قالىپتاسىپ، جەتىلدىرىلىپ، دامىتىلىپ وتىرعان. قازاق حاندىعىنىڭ كونە زاڭدارىندا داۋلاردى مازمۇنىنا قاراي جەر داۋى، جەسىر داۋى، قۇن داۋى، مال جانە ار داۋى دەپ بەسكە بولگەن. ولار كوبىنە بيلەردىڭ ۇكىمىمەن شەشىلىپ كەلگەن.

قازاق قۇقىعىنىڭ اتا زاڭدارىنا جانە قاينار كوزدەرىنە «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى» (1511 - 1523ج. )، «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى» (1598 - 1628 ج. )، تاۋكە حاننىڭ (1678- 1718) «جەتى جارعى» اتالاتىن زاڭدارىن جانە ءبىز جوعاردا اتاپ وتكەن «ءتورت بي، تورەنىڭ زاڭ- ەرەجەسىن» (1836ج) جاتقىزامىز. حاندار زاڭىنىڭ سوڭعىسى «جەتى جارعىنىڭ» تولىق نۇسقاسى ساقتالماعان. ونىڭ ۇزىندىلەرىن ك. شۇكىراليەۆتىڭ (1804)، يا. گاۆەردوۆسكيدىڭ (1806)، ا. ليەۆشيننىڭ (1832) جازبالارىنان وقۋعا بولادى. سونداي-اق، دەرەك كوزدەرىندە بۇل ەسكى زاڭ شەجىرەشى ءا. قاينارباي ۇلىنان الىنعان نۇسقاعا جاقىن كەلەدى دەپ جازىلعان.

مىنە، وسىنداي كونە قازاق زاڭدارىنىڭ جالعاسى جانە سوڭعىسى دەپ، قىتاي مەن موڭعوليادا تۇراتىن كەرەي تايپاسىنىڭ ءبىر تارماعى بولىپ تابىلاتىن اباق كەرەيلەر ۇستانعان «اباق كەرەي ەرەجەسى» نەمەسە «ءتورت بي، تورەنىڭ زاڭ- ەرەجەسى» اتالعان قۇقىقتىق ەرەجەلەر جيناعىن ايتۋعا بولادى. «اباق كەرەي ەرەجەسى» موڭعوليا عىلىم اكادەمياسىنىڭ تاريح عىلىمي- زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ قورىنان تابىلعان. بۇل ەرەجە «قازاقتىڭ ادەت- عۇرىپ قۇقىعىنىڭ ماتەريالدارى» اتتى جيناققا 1996 -جىلى العاش رەت ەنگەن. ال قىتاي جەرىندە اتالعان زاڭنامانىڭ توتە جازۋمەن 1949 -جىلى جازىلعان نۇسقاسىن تاريحشى ەلبول رايحان ۇلى زەرتتەپ، ساقتاعان. بۇل ەسكى زاڭ- ەرەجە قازاقتىڭ ادەت-عۇرىپتارى مەن شاريعات قاعيدالارىنا نەگىزدەلىپ جاسالعان. زاڭ 17 تارماقتان، 35 باپتان تۇرادى.

ەندەشە، وسى زاڭنىڭ شىعۋ تاريحىنا قىسقاشا شولۋ جاساي كەتەيىك. قازاقتىڭ ەجەلدەن بەرى كوشىپ-قونىپ تىرشىلىك ەتكەن كەڭ بايتاق دالاسىنىڭ ءبىر شەتى قازىرگى قىتاي تەريتورياسىنداعى التاي جەرى. بۇل مەكەنگە قازاقتار سوڭعى رەت ابىلايحان زامانىندا XVIII عاسىردىڭ ورتا تۇسىنان باستاپ كوشە باستاعان. وسىلاي التايعا بارعان ەل قازاقتىڭ باسقا ۇلىستارىنان بولەك، حان وردالارىنان الىستاۋىنا بايلانىستى جانە وزدەرىنىڭ ەلدىك ورنىن جوعارىلاتىپ، باسقا ۇلىستارمەن تەرەزەسىن تەڭەستىرۋ ءۇشىن كەرەيدىڭ تاۋاسار ءبيى باستاعان الپىس ادام، شىڭعىس ۇرپاعى ابىلپەيىز سۇلتانعا ءبىر بالاسىن كەرەي رۋىنا تورە ەتىپ بەرۋىن سۇراي بارادى. ابىلپەيىس ەكىنشى ايەلى تۇمار حانىمنان تۋعان كوگەدايدى بەرۋگە قوسىلادى.

وسىدان كەيىن، 1790 -جىلى كەرەي رۋىنىڭ بيلەرى التاي ءوڭىرىنىڭ قىتاي يمپەرياسىنىڭ ىقپالىنداعى جەر بولۋىنا بايلانىستى، بەيجىڭدەگى ءمانزۋ (ەجەن حان) حاندىعىنا ەلشى اتتاندىرىپ، كوگەدايعا «گوڭدىك» شەن الىپ بەرەدى. ال، 1820 -جىلى اباق كەرەيدىڭ بيلەۋشىسى كوگەداي قايتىس بولعاننان كەيىن، ورنىنا بالاسى اجى تورە سايلانادى. ءبىراق، اجى ەل باسقارۋدا اكەسىندەي الىمدى بولماعان. سوندىقتان 1836 -جىلى ۇلكەن ۇلىسقا اينالعان، 12 اتا اباق كەرەي رۋىن جالعىز تورەنىڭ باسقارۋعا شاماسى جەتپەگەندىكتەن، رۋ ىشىنەن ءتورت بي سايلاۋدى ماقۇلداعان. وسىدان باستاپ التاي قازاعىن ءبىر گۇڭ مەن ونىڭ قول استىنداعى ءتورت بي باسقارىپ تۇردى. ولاردى قازاقتار «ءتورت ورىن» دەپ اتادى.

ولكە تانۋشى، شەجىرەشى بيداحمەت مۇقاي ۇلىنىنىڭ زەرتتەۋ ەڭبەگىندە، وسى بي سايلاۋمەن ءبىر ۋاقىتتا، 1836 -جىلى ەجەلگى قازاق حاندىعىنىڭ زاڭدارى «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى»، «ەسىمحاننىڭ ەسكى جولى»، «تاۋكەنىڭ جەتى جارعىسىن» نەگىز ەتىپ «ءتورت بي، تورە زاڭى» دەگەن اتپەن زاڭ- ەرەجە جاساعان. ايتسە دە، ء«تورت بي تورە زاڭىنىڭ» نەگىزى «جەتى جارعىدان» الىنعانمەن، بۇل زاڭناما اباق كەرەيدىڭ سول كەزدەگى ىشكى جاعدايىنا، ءداۋىر تالابىنا ساي وزگەرىسكە ۇشىراعان، جەتىلدىرىلگەن زاڭ بولعان. زەرتتەۋشىلەر، «ءتورت بي تورە زاڭى» قازاقتىڭ اتا زاڭدارىنىڭ ىشىندە تورە مەن قاراشانىڭ اراسىنا جارىقشاق تۇسىرمەي، اقسۇيەك پەن قاراپايىم جۇرتشىلىقتى «تەڭدىك» پرينتسيپىنە جۇگىندىرگەن تۇڭعىش زاڭناما دەپ باعالاعان.

شين پاتشا ۇكىمەتى قازاق قاۋىمىنا كەڭقولتىق مامىلە جاساعاندىقتان، ولاردان شەكارانى قورعاپ، ورنىقتىلىقتى ساقتاۋ، مەملەكەت قاراستىلىعىنا ءتان ۇلكەن جاقتاعى ماسەلەلەردى ورىنداۋدى عانا تالاپ ەتىپ، قازاق قاۋىمىنىڭ ىشكى ىستەرىنە ارالاسپاعان. سوندىقتان دا اباق كەرەي ۇلىسى ۇزاق جىلدار بويى ءوز رۋى ىشىندەگى ەردىڭ قۇنىنان باستاپ، ەلتىرى داۋىنا دەيىنگى داۋلى ماسەلەلەردى شەشۋدى، قوعامدىق قارىم-قاتىناستار مەن ەل باسقارۋدا ەسكى قازاق حاندارىنىڭ زاڭدارى مەن «ءتورت بي، تورە زاڭدارىن» زاڭ ولشەمى ەتىپ قولدانىپ كەلگەن.

بيداحمەت مۇقاي ۇلىنىڭ دەرەگىنشە، اباق كەرەي تايپاسىنىڭ 1949 -جىلى قىتايدا كوممۋنيستىك ءتۇزىم ورناعانعا دەيىن «ءتورت بي، تورە زاڭىنا» جۇگىنىپ كەلگەنى ايتىلعان. ياعني، «ءتورت بي، تورە زاڭى» التاي قازاقتارىنىڭ عاسىردان استام ۋاقىت قوعامدىق قاتىناستارىن رەتتەپ كەلگەن. دەمەك، بۇل زاڭنامانى باعا جەتپەس تاريحي جادىگەر دەپ باعالاعانىمىز ابزال.

اتادان بالاعا قالىپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسىپ كەلە جاتقان شەجىرەلىك جازبالاردىڭ دەرەگى مەن قازاق حالقىنىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىسىندا قالىپتاسىپ، جالپى جۇرت مويىنداپ، ۇزاق ۋاقىت اتقارىلىپ كەلگەن «ءتورت بي، تورەنىڭ زاڭ كودەكسىنىڭ» جۇلگەسىن جيناقتاپ، ونى مىناداي توعىز مازمۇنعا بولگەن:

1. كىسى ءولتىرۋ، توناۋشىلىق، ۇرلىق، ادام ۇرىپ زاقىمداۋ، بىرەۋدى اياقاستى ەتىپ قورلاۋ قاتارلى قىلمىستى ىستەرگە قاتىستى ەرەجەلەر.

2. قۇن بەرىپ قۇن الۋعا قاتىستى بەلگىلەمەلەر.

3. جەر داۋىنا قاتىستى بەلگىلەمەلەر.

4. جەسىر داۋىنا قاتىستى بەلگىلەمەلەر.

5. وتباسى-نەكەگە قاتىستى بەلگىلەمەلەر.

6. مۇراگەرلىك، ەنشىگە قاتىستى بەلگىلەمەلەر.

7. كۇندەلىكتى تۇرمىسقا قاتىستى ەرەجەلەر.

8. الىم-سالىق ولشەمدەرى

9. ايىرباس مالدىڭ قۇن ولشەمدەرى.

ءبىز تومەندە وسى «ءتورت بي، تورە زاڭىندا» جازىلعان زاڭ-ەرەجەلەردىڭ ءبىر ءبولىمىن وقىرمانعا ۇسىنامىز.

بۇل بيلەر زاڭىندا ادام ءولىمى قۇن تولەۋ ارقىلى بىتەتىن بولعان. قانعا قان الۋ دەگەن ءتۇزىم تۇبەگەيلى كۇشىنەن قالعان. ەردىڭ قۇنى 200جىلقى، ايەلدىڭ قۇنى 100 جىلقى دەپ بەلگىلەنگەن. قۇننىڭ قاق جارتىسى «ايتىلۋدا بار، الىنۋدا جوق» كەرەيدىڭ ۇلەسىنە كەتەتىن بولعان. ونىڭ ءمانى اباق كەرەيدىڭ ءبىر رۋىنىڭ ادامىن ەندى ءبىر رۋدىڭ ادامى ولتىرسە، قۇندى تەك قۇنىكەر رۋ تولەيدى. باسقا كەرەيلەر قۇن تولەۋگە قاتىسپايدى ءارى قۇننان ۇلەس الا المايدى دەگەندىك ەدى.

ەگەر ادامدى بۋرا شايناپ، بۇقا ءسۇزىپ، ات تەۋىپ ولتىرسە سول مالدىڭ ءوزىن الادى. وعان باسقالاي قۇن تولەنبەيدى. كيىز ۇيگە ات بايلاعاندا، ەسىككە جاقىن جەرگە بايلانىپ، ول ات بالانى تەۋىپ ءولتىرىپ نەمەسە جاراقاتتاسا، ات يەسى قۇن تولەيدى. ال ات بەلگىلەنگەن ورىنعا بايلانىپ تۇرسا وعان ات يەسى جاۋاپكەرشىلىك المايدى. ۇزاتىلىپ بارعان قىز بىرەۋدى ولتىرسە، توركىنى قۇن تولەيدى. ال، ۇزاتىلىپ بارعان قىزدى بىرەۋ ولتىرسە، سۇيەك يەسى، ياعني توركىنى قۇن الادى.

ءوز اعا- ءىنىسىن نە بالاسىن، اكەسىن ولتىرسە بۇنداي جاعدايدا ءوز ەلىنە سۇيەك قۇنىن تولەيدى. ەگەر ەكىقابات ايەل باسقا بىرەۋدىڭ كەسىرىنەن بالا تاستاعان، بالا ىشتە قوزعالعان بولسا، سەبەپكەر ادام ون قوي، بەس ءىرى قارا مال تولەيدى.

ەگەر ءبىر ادام ۇرلىق ارەكەتتى قويماي قايتالاي بەرسە، ونىڭ اعايىندارى مەن تۋىس رۋلارى «بۇل ولسە قۇنسىز - ساتسا پۇلسىز، كىسى ولتىرسە قۇن بەرمەيمىز، كىسىدەن ولسە قۇن المايمىز» دەپ جاريالاپ تاستايدى. بۇنداي ادامدى حالىق «شىعىننان شىققان» دەپ اتايدى. شىعىننان شىققان ۇرى توناۋشىلىق ۇستىندە ۇستالىپ قالىپ، دۇرەدەن ولسە، وعان قۇن داۋلاۋعا بولمايدى.

شاڭىراقتا ۇل بالا اۋلەت مال- مۇلكىنە مۇراگەرلىك ەتەدى. ەگەر ءۇيدىڭ ەرى دە، ايەلى دە قايتىس بولىپ، ارتىندا ۇل بالا جوق بولسا، قىز شاڭىراققا يەلىك ەتەدى. ۇزاتقان قىز قالسا، وتاعاسىنىڭ بىرگە تۋعان- تۋىستارىمەن مال- مۇلىك تەڭ ءبولىنىپ، قىزى مالدان ءبىر ۇلەس ارتىق الادى. ال ارتىندا تۋىستارى جوق بولسا، ەر ادامنىڭ جەتى اتاعا دەيىنگى تۋىستارى مۇراگەرلىك ەتەدى. ايەلدىڭ تۋعان- تۋىستارى توركىنىنەن ءمىنىپ كەلگەن اتى، ارتىپ كەلگەن تۇيەسى، جاساۋىنا شاقتاپ مۇرا الادى. ادەتتەگى جاعدايدا قىزعا ەنشى بولىنبەيدى. ۇزاتىلعان قىز اكە- شەشەسىنەن قالعان كيىم- كەشەك ءۇي مۇلكىنەن الۋىنا بولادى. ويتكەنى ۇزاتىلعان قىز توركىندەپ كەلگەن جولى توركىنىنىڭ ءال- اۋقاتىنا قاراي ەنشى الاتىن سالتى بار. اۋەلى ۇزاتىلعان قىزدىڭ ولگەندە ولگەندە وراناتىن كەبىنى مەن يمان كيىزىنە دەيىن دەيىن توركىنى بەرەدى.

ۇلكەن-كىشىلى رۋ باسىلارى ءوز باسقارۋ كولەمىندەگى رۋ ادامدارىنىڭ باس اماندىعىن، ابىرويىن قورعاۋعا جانە توسىن اپاتتارعا تاپ بولعان، جاۋعا شابىلىپ، اۋىر حالگە دۋشار بولعاندارعا ەلدەن جىلۋ جيىپ كومەكتەسۋگە مىندەتتى. جاناشىر جاقىن اسىراپ ساقتار بالاسى جوق كارى نە مۇگەدەك ادام بولسا ونى اسىراپ باقتىرۋى كەرەك. ەگەر باسقا باسقا رۋ، باسقا ۇلت ادامى باسپانا تىلەپ كەلسە، باس اماندىعىن قورعاۋعا، تۇرىمىسىنا كومەكتەسۋگە جاۋاپتى. ەگەر بۇنداي ادامدار وزدەرى سول رۋدىڭ ادامى بولۋعا ريزا بولسا، ونى سىرتقا تەپپەي ءوز رۋىمىز دەپ ەسەپتەپ، كىسى ولتىرسە قۇن تولەۋگە، كىسىدەن ولسە قۇن الۋىنا بولادى.

قايسى ۇلت، قايسى رۋدىڭ ادامى بولسىن، ۇلكەن ادام بولسا جاستار سالەم بەرىپ، اتىن ۇستاپ ءتۇسىرىپ، ەسىك اشىپ ۇيگە كىرگىزەدى. ءۇي يەسى ءتور الدىنا سىرماق سالىپ، قولىنا سۋ قۇيىپ، تاماق بەرۋگە، قوناق اتتانار كەزىندە اتتى كولدەنەڭ تارتىپ، قولتىعىنان كوتەرىپ اتتاندىرۋعا مىندەتتى. قونعان قوناققا قوناقاسى بەرۋ قازاقتا بولىنبەگەن ەنشى ەسەپتەلەدى.

ءتۇزۋ مىلتىق، جۇيرىك ات، قىران بۇركىت ەر-جىگىتتىڭ جىگەرىن ۇشتاپ وتىرادى دەپ قاراپ، بۇلارعا قاتىستى مىنا ەرەجەلەردى بەلگىلەگەن. ءبىر رۋدىڭ جاقسى اتىن ۇرلاسا، ونىڭ تولەمى بەس بەستى، بۇركىت ۇياسى كىمنىڭ جەرىندە بولسا، بۇركىتتىڭ بالاپانىن سول الادى. ۇيادان العان ءتۇز بۇركىتى قاشىپ كەتىپ، ونى بىرەۋ تاۋىپ الىپ، يەسى ىزدەپ كەلىپ تانىسا، ەگەر تاۋىپ العانىنا جەتى كۇن تولسا، بۇركىت تاۋىپ العان ادامعا بەرىلەدى. جەتى كۇن تولماسا، بۇرىنعى يەسىنە قايتارىلادى. قىران بۇركىتتى بىرەۋ قاستاندىقپەن ولتىرسە، بۇركىتتىڭ قىراندىعىنا قاراي باعالاپ، ونى ءولتىرۋشى قۇن تولەيدى. بۇركىتتىڭ قۇنى اتان تۇيەگە تەڭ.

اڭ بايلاۋ جولى. ساياتشىنىڭ قۇسى تۇلكىنى الىپ جاتقاندا، مەرگەن اڭ اتىپ العان ۋاقىتتا كەزدەسكەن جاسى ۇلكەن ادامعا، اڭشى سول اڭدى بايلاۋعا مىندەتتى. ەگەر بايلاماي كەتسە، قازى الدىندا داۋلاۋىنا بولادى. ەگەر العان اڭىن اڭشى قانجىعاسىنا بايلاپ قويعان بولسا، ونى شەشىپ الىپ، ەكىنشى ادامعا بايلامايدى. ىنگە كىرگەن اڭدى بايلامايدى. ۇيتكەنى ىنگە كىرگەن ۇيگە كىرگەنمەن بىردەي دەپ قارايدى.. .

مىنە، وسى سەكىلدى كوپتەگەن زاڭ، ەرەجە، تۇزىمدەر التاي جەرىن مەكەن ەتكەن اباق كەرەي تايپاسىندا XX عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن قولدانىلىپ كەلگەن.

اۆتور

باقىتجول كاكەش