قازاق حالقىنىڭ ۇمىت قالعان سالت-داستۇرلەرى قانداي؟ ەتنوگراف جاۋاپ بەردى

قازاق ەجەلدەن سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرىپقا باي حالىق. وكىنىشكە قاراي قازىر ولاردىڭ كوبى ۇمىت قالعان. ەتنوگراف دوسىمبەك قاتران قولدانىستان شىققان سالت-ءداستۇردىڭ بىرنەشەۋىن ءتىزىپ، ماعىناسىن ءتۇسىندىرىپ بەردى.

ەتنوگراف اڭگىمەسىن قازاقستان كەڭەس وداعى قۇرامىنا كىرگەننەن كەيىن سالت-ءداستۇردىڭ قالاي وزگەرگەنىنەن باستادى.

«كەنەسارى حان ورىستانۋعا تۇبەگەيلى قارسى بولعان، ول حالقىم ورىس بولىپ كەتپەسىن دەپ الدىن الۋ ءۇشىن ءبىرقاتار شارا قولدانعان.

ەڭ سوڭعى كورگەن فيلمىمىز «ويان، قازاق. ءمىرجاقىپ»-تى ايتساق، ءمىرجاقىپ ۇيلەنگەندە ونىڭ قالىڭدىعىنا ورىستىڭ «فاتاسىن» كيگىزىپ، نەكە جۇزىگىن تاعىپ قويعان. بۇل ولار ورىسشا ۇيلەنىپ تۇر دەگەن ءسوز. سونىمەن قاتار، بەسىكتەن بەلى شىقپاي جاتىپ، كىشكەنتايلار تورگە شىعىپ الادى، بۇرىن كەلىندەر داۋىسىن شىعارماي كۇلۋشى ەدى، ال قازىر ايعايلاپ كۇلە بەرەدى. بۇل دەگەن سىي-قۇرمەتتىڭ جوعىن بىلدىرەدى، ورىستانۋ دەگەن وسى»، - دەيدى ەتنوگراف.

دوسىمبەك قاتران ەجەلگى قازاق حالقىندا ۇيلەنۋ تويدىڭ قالاي وتكىزىلگەنىن ايتىپ بەردى.

«ۇيلەنۋ توي دەگەن ۇعىمنىڭ ءوزى ورىستان شىققان، بۇرىن قازاقتىڭ سالت-داستۇرىندە ۇيلەنۋ توي دەگەن بولماعان. بۇرىن قالاي ۇيلەنگەن؟ قىزدى ۇزاتىپ ۇيىنەن شىعارادى، 3-4 كۇنگە سوزىلاتىن ۇلكەن شارا وتكىزىلەتىن ەدى. كەتەتىن كۇنى بارلىق شارا اياقتالعان كەزدە مولدانى شاقىرىپ، نەكەسىن قيعىزىپ جىبەرەتىن بولعان. ويتكەنى، ۇيىنەن شىققان قىز، باسقا اۋىلعا بارعاندا قالىڭدىق ەمەس، كەلىن اتانادى. سول كەزدە ونىڭ نەكەسى قيىلعان بولۋى كەرەك. مىنە وسى سالت-ءداستۇر قازىر ۇمىت قالعان.

كەلىن كەلگەننەن كەيىن ونى ۇيگە شىمىلدىقپەن اكەلىپ، كىرگىزەدى. بەتىن اشادى. اقسارىباس سويىپ، بۇكىل اعايىن-تۋىسىن شاقىرىپ توي ىستەيدى. قازىرگىلەر سياقتى 500-600 ادام شاقىرمايدى، سول اۋىل-ايماق، كورشى، تۋىس قانا بولادى. قازاقتا نەكە جۇزىگى دەگەن بولماعان»، - دەپ ءتۇسىندىردى ول.

ۇمىت قالعان سالت-داستۇرلەر

ماماننىڭ ايتۋىنشا، قازىر قولدانىستان شىققان، اتالماي كەتكەن سالت-ءداستۇر وتە كوپ.

«ءبىز XIX- XX عاسىردان باستاپ وتىرىقشىلانعان حالىقپىز. وسىعان بايلانىستى كوپ ادەت، سالت-ءداستۇر ۇمىت قالدى، ءبىراق ولار ماڭىزدىلىعىن جوعالتقان جوق. ەڭ قىزىعى سالت-ءداستۇر قازاقستاننىڭ بارلىق وڭىرىندە بىردەي. قازاق جەرىنە كەلگەن شەت ەل اقىن-جازۋشىلارىنىڭ بارلىعى "باتىس پەن شىعىستىڭ نەمەسە سولتۇستىك پەن وڭتۇستىكتىڭ قازاعىنىڭ ەشقانداي ايىرماشىلىعى جوق" دەگەن. ايماقتاردىڭ ادەت-عۇرىپى ءبىرىن-ءبىرى قايتالايدى»، - دەدى دوسىمبەك قاتران.

كوتەندەستىرۋ

سالت بويىنشا بالالارى قىرقىنان شىققانشا، ءبىر ۋاقىتتا بوسانعان ەكى ايەلگە ءبىر-بىرىمەن ارالاسۋعا، كورىسۋگە بولمايدى. وسىلايشا جۇقپالى اۋرۋلاردى جۇقتىرۋدىڭ الدىن العان ەكەن. سوندىقتان 40 كۇننەن كەيىن ەكى ايەلدى قوناققا شاقىرعان ءۇي يەسى ءبىرىنشى كەلگەنىن كەرەگە جاققا قاراتىپ وتىرعىزادى. ەكىنشى كەلگەندى ءبىرىنشى ايەلمەن ارقاسىن تىرەي وتىرعىزادى. ءۇي يەسىنىڭ بەلگىسىمەن ەكى ايەل سول قولىمەن اكەلگەن قوناق كادەسىن سول اياعىنىڭ استىنان وتكىزىپ، وڭ قولىمەن يىق تىرەسىپ وتىرعان ايەلگە بەرگەن. وسىلايشا قايتا قاۋىشىپ، ەركىن ارالاساتىن بولعان. ال سول سالتتى ۇيىندە وتكىزگەن ايەلگە سىيلىعىن بەرگەن.

مويىن تاستار

«ءتۇتىنى ءتۇزۋ شىقسىن» دەگەن ىرىممەن توي وتكەننەن كەيىن كۇيەۋ بالاعا ءوزى مۇجىگەن مويىن ومىرتقانى شاڭىراقتان لاقتىرتۋ سالتى (ءداستۇرى).

جىبەك ورامالدى «مويىنتاستار» كادەسى رەتىندە كۇيەۋگە مويىن ومىرتقا ۇسىنعان ايەل الادى.

«قازىر ەۋروپاعا ەلىكتەپ، قالىڭدىق تويدا قۇربىلارىنا تويدا ۇستاعان گۇلىن لاقتىرىپ جاتادى. وسىعان ۇقساس سالت-ءداستۇر مويىن تاستار دا قىز ۇزاتۋ كەزىندە كيىز ۇيدە بولعان. قالىڭ مال الۋدىڭ ماقساتى ساتۋ ەمەس قوي، قانشا مولشەردە قالىڭ مال السا، قىزدىڭ اتا-اناسى سونشا جاساۋ اپارادى. سول جاساۋدىڭ بىرەۋى كيىز ءۇي. كەلىن تۇسكەننەن كەيىن بىرنەشە كۇن توي بولادى، سول كەزدە بارعان سوڭ ءۇي، شاڭىراق تىگىلەدى. ءتۇتىن تۇتەتتى، ءوز باۋىرىنا قازان باستى دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. مىنە وسى ءۇشىن شاڭىراقتان قىمبات، ادەمى ماتاعا ورالعان مۇجىلگەن مويىن ومىرتقانى ءۇي يەسى تۇبىنە قاراماي، جەلكەسىنەن باسىپ شاڭىراقتان لاقتىرىپ شىعارۋ كەرەك. ونى سىرتتا جۇرگەن جاس قىز- جىگىتتەر قاعىپ الادى. مويىندى ءبۇتىن ءمۇجۋ كەرەك، جارماۋ كەرەك. ءدال وسى نارسە قىزدىڭ ۇيىندە بولادى. ونىڭ ءمانى - وسى شاڭىراق مايلى، باي، باقۋاتتى بولسىن، ءتۇتىنى تىك ۇشسىن دەگەن ۇعىم»، - دەپ ءتۇسىندىردى ەتنوگراف.

شام جاعۋ

قايتىس بولعان ادامدى جاتقىزىپ وڭاشالاعان ۇيگە قىرىق كۇنگە دەيىن شام جاعىپ قويادى. ونىڭ ءبىرىنشى سەبەبى، ءمايىت تۇرعان ورىندى تازارتۋ، ەكىنشىسى، سول جەردە ارتىندا قالعان ۇرپاعىنىڭ ساقتانۋ شاراسى.

اقتى ابايسىزدا توگىپ السا...

قازاق تانىمىندا اق ونىمدەرى، ياعني اعارعان جاقسىلىقتىڭ نىشانى، پاكتىكتىڭ، تازالىقتىڭ سيمۆولى رەتىندە قالىپتاسقان. سوندىقتان اعارعانعا قاتىستى ىرىمدار وتە كوپ. مىسالى، بايقاۋسىزدا اقتى توگىپ السا، ساۋساعىن باتىرىپ، ماڭدايىنا جاعۋ ىرىمىن جاساعان. ول مەن ادەيى توكپەدىم دەگەندى بىلدىرەدى. كەيىن اياققا باسىلماس ءۇشىن جاقسىلاپ تازالاپ، ءسۇرتىپ الاتىن بولعان. اقتى اياقاستى ىسىراپ ەتپەگەن.

سىرالعى

قازاقتا اڭ اۋلاۋ - ۇلكەن مەرەكە بولعان. ءبىراق اڭ اۋلاۋدىڭ قانشا قىزىعىنا تۇسكەنمەن، ەرەكشە بەلگىلەرى بايقالعان اڭداردى اتپاعان. اسىرەسە، مولا باسىنا جاقىن جەردە جۇرگەن جان-جانۋارلارعا تيىسپەگەن. ويتكەنى ءار اڭنىڭ كيەسىنەن قورىققان. ال قانجىعالارىن مايلاپ، اڭ اۋلاۋدان قايتقان اڭشى وزىنە «مايلانسىن» دەپ ايتقان ادامعا ويلانباستان اتىپ العان اڭىن سىيعا تارتقان. اڭشىنىڭ سىيىن «سىرالعى» دەپ اتاعان. ال قاقپانعا تۇسكەن اڭدى الۋ ۇرلىققا جاتپاعان. ءبىراق ورنىنا ءبىر زات قالدىرىپ كەتۋ كەرەك ەكەن.