قازاق دالاسىنداعى العاشقى ءبىلىم وشاقتارى
استانا. قازاقپارات - قازاق حالقى ەجەلدەن-اق ءبىلىم مەن عىلىمدى بيىك قويعان. دالا دانالارى بالا تاربيەسىن ءسوز ونەرىمەن ۇشتاستىرىپ، «بىلەكتى ءبىردى جىعار، ءبىلىمدى مىڭدى جىعار» دەپ، ۇرپاعىن زەردەلىلىككە ۇندەدى.
ساۋاتسىزدىقتى ءاجۋا ەتىپ، اقىلدىنى ارداقتاعان جۇرت ءۇشىن وقۋ-ءبىلىم تەك كۇنكورىستىڭ عانا ەمەس، ەلدىكتىڭ دە كەپىلى سانالدى. دەگەنمەن، ۇشى- قيىرى جوق كەڭ بايتاق دالادا جۇيەلى تۇردە مەكتەپ اشۋ، وقۋ باعدارلاماسىن قالىپتاستىرۋ وڭايعا تۇسكەن جوق. مال سوڭىندا كوشىپ- قونىپ جۇرگەن جۇرت ءۇشىن تۇراقتى وقۋ ورنى سالۋ ۇلكەن سىن ەدى. سوعان قاراماستان، XIX عاسىردىڭ ورتا شەنىنەن باستاپ قازاق جەرىندە العاشقى مەكتەپتەردىڭ ىرگەسى قالانىپ، حالىق اعارتۋ ءىسىنىڭ جاڭا ءداۋىرى باستالدى. بۇل ەل ساناسىن وياتقان، بولاشاقتا ۇلت زيالىلارىن قالىپتاستىرعان ۇلى بەتبۇرىس بولدى.
جاڭگىر مەكتەبى
1841 -جىلى بوكەي ورداسىنىڭ حانى جاڭگىر حالىق ءۇشىن تاعدىرلى قادامعا بارىپ، ەل تاريحىنداعى العاشقى ەۋروپالىق ۇلگىدەگى مەكتەپتىڭ ىرگەسىن قالادى. بۇل وقۋ ورنى كەيىن «جاڭگىر مەكتەبى» دەگەن اتپەن تانىلىپ، قازاق بالالارىنا تىڭ ءبىلىمنىڭ ەسىگىن اشتى. مۇندا شاكىرتتەر تەك ءدىني ىلىممەن شەكتەلمەي، ورىس ءتىلى، اريفمەتيكا، تاريح، گەوگرافيا سياقتى عىلىمنىڭ نەگىزگى پاندەرىن مەڭگەردى. جاڭگىر حان مەكتەپتىڭ ءاربىر ىسىنە ءوزى تىكەلەي ارالاسىپ، ۇستازدار مەن شاكىرتتەردىڭ جاعدايىن جاساۋدى بورىشى سانادى. وقۋ شىعىندارىن ءوز قارجىسىنان وتەپ، بىلىمگە دەگەن قامقورلىعىن ايقىن كورسەتتى. ءتىپتى مەكتەپتىڭ العاشقى سىناقتارىن دا حاننىڭ ءوزى قابىلداپ وتىرعانى ايتىلادى. بۇل مەكتەپ تەك ءبىلىم ورداسى عانا ەمەس، دالاداعى جاڭاشىلدىقتىڭ العاشقى ءدانى بولدى. مۇندا ءبىلىم العان شاكىرتتەردىڭ اراسىنان كەيىن تالاي عالىم، دارىگەر، زاڭگەر، ونەر قايراتكەرلەرى شىقتى. جاڭگىر مەكتەبى سول داۋىردەگى قازاق قوعامىن جاڭا وركەنيەتكە جەتەلەگەن شىراققا اينالدى.
ىبىراي التىنسارين جانە حالىقتىق اعارتۋ ءىسى
ۇلى اعارتۋشى ىبىراي التىنسارين 1864 -جىلى تورعايدا قازاق تاريحىنداعى ايتۋلى وقيعانىڭ باستاۋىن جاساپ، العاشقى قازاق- ورىس مەكتەبىن اشتى. ول بۇل ءىستى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن حالىقتى ورتاق ىسكە جۇمىلدىرىپ، قۇرىلىسقا قاجەتتى اعاشتى جۇزدەگەن شاقىرىم قاشىقتان وگىز اربامەن تاسىتىپ، ناعىز تاباندىلىق پەن قايسارلىقتىڭ ۇلگىسىن كورسەتتى. مەكتەپتىڭ قابىرعاسىن قالاپ ءجۇرىپ تە، شاكىرت جيناۋ ءۇشىن اۋىل- اۋىلدى ارالاپ، اتا- انالاردى بالالارىن وقۋعا بەرۋگە كوندىردى. حالىق اراسىنداعى «بالامىزدى شوقىندىرىپ جىبەرەدى» دەگەن كۇدىكتى سەيىلتۋ ىبىراي ءۇشىن ەڭ اۋىر سىناقتاردىڭ ءبىرى بولدى. ءبىراق بارلىعىنا قاراماستان، مەكتەپ ەسىگىن اشىپ، العاشقى قوڭىراۋ سوعىلدى. سول كۇندى ىبىرايدىڭ ءوزى: «كوپتەن كۇتكەن ارمانىم ورىندالدى» دەپ حاتقا تۇسىرگەن. مەكتەپتە قازاق بالالارىنا ورىس ءتىلى مەن اريفمەتيكادان باستاپ، قازاقشا ساۋات اشۋدى دا ۇيرەتتى. ىبىرايدىڭ ادىستەمەسى بالالاردى ءۇش ايدىڭ ىشىندە وقىپ-جازا الاتىنداي دەڭگەيگە جەتكىزدى. بۇل ول زاماندا تاڭعالارلىق جەتىستىك ەدى. التىنسارين تەك تورعايمەن شەكتەلمەي، باسقا ۋەزدەردە دە مەكتەپتەر اشۋعا كۇش سالدى. قىزدارعا ارنالعان ينتەرنات- مەكتەپتەردىڭ اشىلۋىنا باستاماشى بولىپ، قازاق قىزدارىنىڭ دا ءبىلىم الۋىنا جول اشتى. سونداي-اق، مۇعالىمدەر دايارلايتىن ۋچيليشەلەردىڭ قۇرىلۋىنا ىقپال ەتىپ، ەلگە ناعىز ۇستازدار بۋىنىن قالىپتاستىردى.
شاحمۇرات قۇلىبەكوۆ جانە ىرعىزداعى ءبىلىم شىراعى
ىبىراي التىنساريننىڭ سەرىكتەسى ءارى العاشقى قازاق اعارتۋشىلارىنىڭ ءبىرى شاحمۇرات قۇلىبەكوۆ تە ءبىلىم جولىندا ۇلكەن ەڭبەك ءسىڭىردى. ول ورىنبورداعى شەكارالىق كوميسسيا جانىنان اشىلعان جەتى جىلدىق مەكتەپتىڭ العاشقى تۇلەكتەرىنىڭ ءبىرى ەدى. جاستايىنان زەرەكتىگىمەن كوزگە تۇسكەن شاحمۇرات تۋعان ەلىنە ورالىپ، ىرعىز وڭىرىندە قازاق بالالارى ءۇشىن العاشقى مەكتەپتەردىڭ ءبىرىن اشتى. مەكتەپتىڭ ەسىگىن 1864 -جىلدىڭ كۇزىندە ايقارا اشقان ءسات ىرعىز جۇرتى ءۇشىن تاريحي وقيعا بولدى. اشىلۋ راسىمىنە جەرگىلىكتى حالىق، بي-بولىستار مەن ورىس اكىمشىلىگىنىڭ وكىلدەرى قاتىسىپ، بۇل ءىستىڭ ماڭىزىن ەرەكشە اتاپ ءوتتى.
العاشقىدا مەكتەپتە 13-15 بالا عانا وقىدى. ولار نەگىزىنەن داۋلەتتى وتباسىلاردىڭ بالالارى ەدى. شاحمۇرات بالالاردى حات تانىتىپ قانا قويماي، اريفمەتيكا، گەوگرافيا سياقتى پاندەردىڭ نەگىزىنە باۋلىپ، ولاردىڭ دۇنيەتانىمىن كەڭەيتۋگە كۇش سالدى. ۋاقىت وتە كەلە بۇل شاعىن مەكتەپ قازاق- ورىس ۋچيليشەسىنە اينالىپ، ءوزىنىڭ اياسىن كەڭەيتتى. 1887 -جىلى ىرعىزدا قىزدار ۋچيليشەسىنىڭ اشىلۋىنا دا شاحمۇرات مۇرىندىق بولدى. بۇل قازاق دالاسىندا قىز بالالارعا ارنالعان العاشقى وقۋ ورىندارىنىڭ ءبىرى ەدى. وعان قوسا، ينتەرنات اشىلىپ، اۋىلدان كەلگەن قىزدارعا ءبىلىم الۋ مۇمكىندىگى جاسالدى. شاحمۇرات مەكتەبىنەن كەيىن كوپتەگەن دارىندى جاستار تۇلەپ ۇشتى.
ولاردىڭ اراسىندا پەتەربۋرگ، ۆارشاۆا، قازان سەكىلدى قالالاردىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىن ءتامامداپ، ءار سالادا ابىرويلى ەڭبەك ەتكەن ازاماتتار كوپ بولدى.
قازاق دالاسىندا ءبىلىم وشاقتارىنىڭ پايدا بولۋى ۇلت ساناسىن وياتقان، ۇلتتىق جاڭعىرۋعا باستاۋ بولعان تاريحي قۇبىلىس ەدى. بۇعان دەيىن تەك اۋىز ادەبيەتى مەن ءداستۇرلى ءتالىم ارقىلى ءبىلىم العان حالىق ەندى جۇيەلى وقۋ وردالارىنا قول جەتكىزە باستادى.
جاڭگىر حان، ىبىراي التىنسارين، شاحمۇرات قۇلىبەكوۆ سياقتى اعارتۋشىلاردىڭ قاجىرلى ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا قازاق بالالارى عىلىم- ءبىلىمنىڭ العاشقى ساۋلەسىن كورىپ، جاڭا وركەنيەتتىك ارناعا قادام باستى. بۇل مەكتەپتەر تەك ساۋات اشۋ ورنى عانا ەمەس، ۇلتتىق سانا مەن قوعامدىق ويدىڭ ۇيىتقىسى بولدى. شاكىرتتەر اراسىنان كەيىنگى ۇلت زيالىلارى، مەملەكەت قايراتكەرلەرى، عالىمدار مەن ۇستازدار، دارىگەرلەر مەن زاڭگەرلەر ءوسىپ شىقتى. ولار ءوز ءبىلىمىن ەل يگىلىگىنە جۇمساپ، قازاق قوعامىن العا سۇيرەدى. بىلىمگە ۇمتىلعان ءاربىر قادام ەرتەڭگى تاۋەلسىزدىككە باستار جولدىڭ كىرپىشى ەدى.
