قازاق عىلىمى قايتسە داميدى؟

سوڭعى جىلدارى مەملەكەت تاراپىنان عىلىمعا ەرەكشە قولداۋ كورسەتىلىپ كەلەدى. ەندى عىلىمي جوبالاردى قارجىلاندىرۋ قولعا الىنىپ، جىل سايىن جاس عالىمدارعا 50 عىلىمي ستيپەنديا بەرىلەتىن بولدى. 

جالپى، وتاندىق عالىمداردىڭ جوبالارى قاي سالالاردا قولدانىسقا ەنگىزىلىپ جاتىر؟ قازاق عىلىمىنىڭ ەرتەڭىنەن كۇتەر ءۇمىت قانداي؟

جاس عالىمدارعا جول سىلتەيتىن مامان قاجەت

كەيىنگى جىلدارى جاس عالىمدارعا جىگەر بەرۋ ءۇشىن بىرنەشە ءىرى جوبا قولعا الىندى. الايدا ءالى دە بولسا جاس عالىمداردىڭ از ەكەنى ءجيى ايتىلادى. وسى ۋاقىتقا دەيىن ەلىمىزدە عىلىمدى دامىتۋ مەن عالىمداردى قولداۋعا قاتىستى ءتۇرلى باعدارلامالار بولعانىمەن، ونىڭ قۋاتى مەن قايتارىمى ماقتانارلىق ەمەس. وعان ءبىر مىسال، قازاقستاندا 1991 -جىلى عىلىمي-زەرتتەۋلەرمەن شۇعىلدانۋشىلار سانى 42 مىڭ ادام بولسا، قازىر بۇل كورسەتكىش 22 مىڭعا دەيىن تومەندەگەن. سوعان قاراماستان، كەيىنگى جىلدارى قازاقستان عىلىمىنىڭ الەۋەتى ارتىپ، جاس عالىمدارىمىزدىڭ جەتىستىگى كوبەيىپ كەلەدى. وعان دالەل رەتىندە عالىمدارىمىزدىڭ حالىقارالىق عىلىمي باسىلىمداردا جارىق كورىپ جاتقان ەڭبەكتەرىن اتاپ وتۋگە بولادى.

ماسەلەن، 2011-2019 -جىلدار ارالىعىندا قازاقستان Web of Science بازاسىندا جاريالانعان ماقالالار سانى جونىنەن 122-ورىننان 87-ورىنعا كوتەرىلگەن. بۇگىنگە دەيىن وتاندىق عالىمداردىڭ Web of Science مالىمەتتەر بازاسىندا - 28973، Scopus-تا 33116 ماتەريالى جارىق كورىپتى. سونىمەن بىرگە 2011 -جىلمەن سالىستىرعاندا عالىمدارىمىزدىڭ جاريالانعان ەڭبەكتەرى Scopus بازاسىندا 34,5 ەسە، Web of Science-تا 59 ەسە ارتقان. «عىلىم قورى» باسقارما ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى ءاليا سەمبايەۆانىڭ ايتۋىنشا، سوڭعى بەس جىلدا وتاندىق عىلىمنىڭ دامۋ قارقىنى ارتتى. ياعني، عىلىمي رەفورمالار اشىق جۇرگىزىلە باستادى.

ۇلتتىق عىلىمي كەڭەستەر تىكەلەي ەفيردە كورسەتىلىپ، شەشىمدەردىڭ بارلىعى اشىق قابىلدانىپ جاتىر. عىلىمدى قارجىلاندىرۋ بىرنەشە ەسەگە ۇلعايدى. نەگىزگى كونكۋرستاردان بولەك جاس عالىمدارعا ارنالعان كونكۋرستار كوپتەپ وتكىزىلۋدە. سونىمەن قاتار قازىر بيزنەس پەن عىلىمدى بايلانىستىرۋعا ارنالعان ءتۇرلى الاڭدار بار. ول جەردە نەگىزىنەن عىلىمدى كوممەرتسيالاندىرۋ، عىلىم مەن بيزنەستىڭ ءوزارا ءىس- قيمىلى تاقىرىپتارى كوتەرىلەدى.

- قازىر عالىمدار قولدانبالى بيزنەسكە ارنالعان يدەيالارىن ۇسىنىپ ءجۇر. دەگەنمەن عىلىمنىڭ وندىرىسكە ەنۋى ءبىر كۇندە جۇزەگە اساتىن قۇبىلىس ەمەس. ءبىراز ۋاقىت قاجەت، عىلىم باياۋ داميدى. سەبەبى عىلىم توزىمدىلىك پەن تاباندىلىقتى قاجەت ەتەدى. شەتەلمەن سالىستىرساق بىزدە حيميا سالاسىندا ءتۇرلى كەدەرگى بار. سوعان قاراماستان، عىلىم سالاسىنىڭ مۇمكىندىگى مول دەپ ويلايمىن. گرانتتىق قارجىلاندىرۋ، باعدارلامالىق قامتاماسىز ەتۋدى قارجىلاندىرۋ سياقتى كونكۋرستار ۇنەمى جاريالانىپ تۇرادى. ال بارلىق جاس عالىم مۇنداي كونكۋرستارعا قالاي ءوتىنىش بەرۋگە بولاتىنىن بىلە بەرمەيدى. قۇجاتتاردى راسىمدەۋ ءتارتىبىن بىلمەگەندىكتەن مۇمكىندىكتەردەن قۇر قالادى. سوندىقتان عىلىم سالاسىندا جول سىلتەيتىن قارجىگەرلەر مەن زاڭگەرلەردىڭ بولعانى ابزال. سەبەبى عالىمدار تەك ءوز يدەيالارىنا باس اۋىرتۋى كەرەك. ال زاڭگەرلەر سول جوبانىڭ جۇزەگە اسۋىنا، ءتۇرلى كونكۋرستارعا قاتىسۋىنا جاعداي جاساۋ قاجەت، - دەيدى ءاليا سەمبايەۆا.

ينستيتۋتتار ءوزىن-ءوزى قارجىلاندىرا المايدى

ءيا، قازىر جاس عالىمدارعا ارنالعان كونكۋرستار مەن ستيپەنديالار سانى ارتىپ كەلەدى. ءبىراق بۇل مۇمكىندىكتى بارلىعى بىردەي پايدالانىپ جاتقان جوق. بيىلدان باستاپ 35 جاسقا دەيىنگى تالانتتى جاس عالىمدار ءۇشىن 50 مەملەكەتتىك عىلىمي ستيپەنديا بەرىلىپ، جاراتىلىستانۋ عىلىمى سالاسىنداعى ۇزدىك جۇمىس ءۇشىن جاس عالىمدارعا ارنالعان د. قونايەۆ اتىنداعى جانە گۋمانيتارلىق عىلىم سالاسىنداعى ۇزدىك جۇمىسى ءۇشىن جاس عالىمدارعا ارنالعان م. اۋەزوۆ اتىنداعى سىيلىق تاعايىندالاتىن بولدى. وسىلايشا، جوعارى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى از ۋاقىتتىڭ ىشىندە 13 مىڭعا جۋىق عالىمدى قاتارعا قوسۋعا نيەتتەنىپ وتىر. بۇل وڭاي شارۋا ەمەس ەكەنى ايتپاسا دا بەلگىلى. ال قازىرگى عالىمداردىڭ 32 پايىزى عانا - ورتا جاسقا تولماعان جاس زەرتتەۋشىلەر.

- قازىرگى عىلىمعا كەلەتىن جاستار 1-2 جىلدا بايىپ كەتسەك دەپ ويلايدى. ءبىراق عىلىمدا جۇرگەن ادام بايىمايدى. ول تەك رۋحاني باييدى. حالىقتىڭ قۇرمەتىنە يە بولادى. سوندىقتان جاستاردىڭ عىلىمدا ناتيجەگە جەتىپ جاتقانىن مەن بايقاعان جوقپىن. ولاردىڭ عىلىمي جاڭالىق اشىپ، ونى وندىرىسكە ەنگىزۋىنە ۋاقىت كەرەك. سوسىن تەرەڭ ءبىلىم مەن عىلىمي مەكتەپ كەرەك، - دەيدى ميكروبيولوگيا جانە ۆيرۋسولوگيا عىلىمي ورتالىعىنىڭ باس ديرەكتورى امانگەلدى سادانوۆ.

ال عىلىم دوكتورى ازامات ەشمۇحامەتوۆتىڭ پىرىنشە، جاس عالىمدار جوبالارىنىڭ اياقسىز قالۋىنا بىردەن- ءبىر اسەرىن تيگىزگەن فاكتور - عىلىمي ينستيتۋتتاردىڭ تەك مەملەكەت تاراپىنان بولىنگەن گرانتقا ءومىر ءسۇرۋى.

- ينستيتۋتتار ءوزىن-ءوزى قارجىلاندىرا المايدى. سوندىقتان ول جاقتاعى عالىمداردىڭ ەڭبەكاقىسى تومەن. وسىنىڭ سالدارىنان عالىمدار ينستيتۋتتارداعى جۇمىسىن تاستاپ كەتتى. سوسىن عالىمداردىڭ اراسىندا دا جالعان ديپلوم الاتىندارى بار. ولار عىلىمي ەڭبەكتەرىن وتىرىك قورعاپ، عىلىمي دارەجە العانىمەن، جوبانى ارى قاراي الىپ جۇرۋگە دارمەندەرى جەتپەيدى، - دەيدى ازامات ەشمۇحامەتوۆ.

قارجىنىڭ ازدىعى - عىلىمعا تۇساۋ

قازىر عالىمدار ويلاپ تاپقان جاڭالىقتار ەلىمىزدەگى 7 ماڭىزدى سالاعا بەلسەندى تۇردە ەنگىزىلىپ جاتىر. اتاپ ايتساق، اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى ەنگىزىلىپ جاتقان جوبالاردىڭ ۇلەسى 33,65 پايىز، دەنساۋلىق ساقتاۋدا 14,5 پايىز، حيميا ونەركاسىبىندە 11,8 پايىز، سيفرلاندىرۋ سالاسىندا 7,7 پايىز، مەتاللۋرگيا جانە مەتالل وڭدەۋدە 5 پايىز، ەنەرگەتيكا كەشەنىن جاڭعىرتۋدا 5 پايىز جانە ەكولوگيادا 5 پايىزدى قۇرايدى. ءبىراق پروفەسسور تىلەكقابىل رامازانوۆ بۇل كورسەتكىشتەن دە جوعارى جەتىستىككە جەتۋگە بولاتىنىن ايتتى.

- قازىر عىلىمعا قارجى ءبولىنىپ جاتىر. ءبىراق سولاردىڭ بارلىعى دەرلىك عالىمدارعا جەتىپ جاتقان جوق. دامىعان ەلدەر ءى ج ءو-نىڭ 2-3 پايىزىن عىلىمنىڭ دامۋىنا بولەدى. ال ءبىز جىل سايىن ءى ج ءو-نىڭ 0,13 پايىزىن عانا عىلىمعا بولەمىز. سوندىقتان الەمدىك دەڭگەيگە ساي قاراجات ءبولۋىمىز كەرەك. سوندا عانا ءبىز عىلىمنان حالىقارالىق دارەجەدەگى ناتيجەلەردى الاتىن بولامىز. عالىم رەتىندە ايتسام، قازىر بولىنەتىن گرانتتىق قارجى عىلىم سالاسى ءۇشىن از. عىلىم تۋرالى قابىلداناتىن جاڭا زاڭنىڭ تالقىلاۋىنا قاتىستىم. ءبىراق ماسەلەنىڭ بارلىعى عىلىم سالاسىنا بولىنەتىن قارجىنىڭ ازدىعىنا كەلىپ تىرەلەدى. ا ق ش پەن گەرمانيا عىلىمعا ءى ج ءو-نىڭ 3-4 پايىزىنا دەيىن بولەدى، - دەيدى تىلەكقابىل رامازانوۆ.

ونىڭ پىكىرىنشە، بيوتەحنولوگيا، IT تەحنولوگيا مەن نانوتەحنولوگيانىڭ دامۋىنا دەن قويۋىمىز كەرەك. نانوتەحنولوگيا نەگىزىندە جاڭا ماتەريالدار الۋىمىز قاجەت. ول ءۇشىن ەڭ ءبىرىنشى، ىرگەلى عىلىمداردى دامىتۋ ماڭىزدى. ءبىز وسى جاعىنان ارتتا قالىپ وتىرمىز. سەبەبى ءبىز عالىمداردان بىردەن ناتيجە سۇرايمىز. ال ىرگەلى عىلىم دامىماي، عىلىمدا ناتيجە بولمايدى. جالپى ىرگەلى عىلىم قولدانبالى عىلىمنىڭ دامۋىنا اسەر ەتەدى. ول ءوز كەزەگىندە يننوۆاتسيالىق عىلىمعا ۇلاسىپ، ەكونوميكاعا پايداسىن تيگىزەدى. ەل داميمىن دەسە، ءبىرىنشى ەكونوميكانى قولعا الۋى كەرەك. ءبىراق ەكونوميكا عىلىم مەن يننوۆاتسياعا نەگىزدەلۋى كەرەك. سوندا عانا ەلىمىز داميدى. الەمدىك تاجىريبەنى الىپ قاراساق، دامىعان مەملەكەتتەردىڭ ءبارى ءبىرىنشى عىلىمعا كوڭىل بولگەن. مىسالى، يزرايل - عىلىم سالاسىنا ەڭ كوپ قاراجات بولەتىن ەل. جالپى ىشكى ءونىمنىڭ 4,6 پايىزىن بولەدى. ال شۆەتسيا - 4 پايىز، جاپونيا - 3,4 پايىز، رەسەي - 1,27 پايىز. بىزدە شە؟

بۇل كورسەتكىش سوڭعى جىلدارى جىل سايىن تومەندەۋدە. 2019 -جىلى %0,12 بولدى. بۇل - بەس جىلداعى ەڭ تومەنگى كورسەتكىش. ال 2020-2022 -جىلدارعا ارنالعان عىلىمدى قارجىلاندىرۋ كولەمى ەكى ەسەگە جۋىق ءوستى. عىلىم سالاسىن ودان ءارى دامىتۋ ءۇشىن قارجىلاندىرۋ مولشەرى ج ءى ءو-نىڭ ەڭ بولماعاندا 0,5 پايىزىن قۇراۋعا ءتيىس. بۇعان دەيىن جاۋاپتى مينيسترلىك «2025 -جىلعا قاراي عىلىمدى قارجىلاندىرۋ ءى ج ءو-نىڭ 1 پايىزىن قۇرايدى» دەپ ايتقان ەدى. ەندەشە قازاق عىلىمىنىڭ ەرتەڭى قالاي بولارىن ۋاقىت كورسەتەدى.

كوكتەم قارقىن

aikyn.kz