قازاق ءتىلى قوعامىن مەملەكەت تىكەلەي قارجىلاندىرا المايدى - راۋان كەنجەحان ۇلى
استانا. KAZINFORM - حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامى قۇرعان Qazaq Tili Endowment Qory-نا پرەزيدەنت جەكە قاراجاتىنان 7 ميلليون تەڭگە اۋدارعانىن بىلەمىز. مەملەكەت باسشىسىنىڭ بۇل باستاماسىن ءىلىپ اكەتكەندەر تۋرالى ەستىپ وتىرمىز.
قاراجات قايدا جانە قالاي جۇمسالادى؟ وسى جانە وزگە دە ساۋالدارعا «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ پرەزيدەنتى راۋان كەنجەحان ۇلى جاۋاپ بەردى.
«ەنداۋمەنت قورى - دۇنيەجۇزىندە كەڭىنەن قولدانىلىپ كەلە جاتقان قۇرال. الەمدەگى ەڭ ۇلكەن ەنداۋمەنت قورى - جاپونيانىڭ «عىلىم جانە تەحنولوگيالار قورى». ول قورعا 80 ميلليارد دوللار جينالعان. گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ەنداۋمەنت قورىندا 50 ميلليارد دوللار بار. مۇنىڭ ءبارى - سول قوردىڭ ماقساتىنا، ميسسياسىنا سەنەتىن، وعان ءوز ۇلەسىن قوسقىسى كەلەتىن كاسىپكەرلەردىڭ، ۇيىمداردىڭ، جەكە ادامداردىڭ جاساعان ۇلەسىنەن قۇرالعان قاراجات. مىسالى، گارۆاردتىڭ مىقتى تۇلەكتەرى كوپ. سولار ۋنيۆەرسيتەتتى قولداۋعا قاراجات اۋدارادى. ءبىراق ەنداۋمەنت قورىنىڭ باسقا قورلاردان ايىرماشىلىعى - قورعا تۇسكەن قاراجات جۇمسالمايدى. ول قاراجات باسقارىلادى. باسقارۋدىڭ ەڭ قاراپايىم مىسالى - بانك دەپوزيتى. قاراجات دەپوزيتكە سالىنادى دا، سودان تۇسكەن تابىس قانا جۇمسالادى. وسى تەتىكتى «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ ۇزاق مەرزىمدى تۇراقتى جۇمىسىن قامتاماسىز ەتۋگە قولدانعىمىز كەلەدى»، - دەيدى راۋان كەنجەحان ۇلى.
ايتۋىنشا، قوعام جۇمىسىن قابىلداپ العاندا شوتىنداعى بار قاراجات 29 مىڭ تەڭگە بولعان. قوعامدىق ۇيىم بولعاننان كەيىن مەملەكەت ونى تىكەلەي قارجىلاندىرا المايدى.
«سوندىقتان وسىنداي قوعامدىق جانە الەۋمەتتىك ماڭىزى بار ماقساتقا جۇمىس ىستەيتىن ۇيىمداردىڭ قارجىلاندىرۋ تەتىكتەرىن زەرتتەدىك. وتكەن جىلدىڭ قازانىندا پرەزيدەنت قابىلداۋىندا بولدىم. سول كەزدەسۋدە «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ دامۋ جوسپارى ەگجەي-تەگجەي تالقىلاندى. ونىڭ ىشىندە قازاق تىلىندەگى مازمۇندى دامىتۋ، قازاق ءتىلىن وقىتۋ ادىستەمەسىن جەتىلدىرۋ، قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىسىن جەڭىلدەتەتىن تەحنولوگيالىق شەشىمدەردى كوبەيتۋ جايى ايتىلدى. ونىڭ ءبارى كەرەك. ءبىراق سول كەرەكتەردى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن قاراجات كەرەك. مەملەكەت بارلىق ماقساتقا جەكە-جەكە، ارنايى قاراجات بولە المايدى. سونى شەشۋ امالى رەتىندە ەنداۋمەنت يدەياسىن ۇسىندىق. مەملەكەت باسشىسى، ارينە، مۇنداي تەتىكپەن تانىس. ۇسىنىستى قولدادى. ءبىرىنشى بولىپ ءوزىنىڭ جەكە قاراجاتىنان ۇلەس قوسۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. ەنداۋمەنت قورى تىركەۋدەن وتكەننەن كەيىن بىردەن جەكە قاراجاتىنان 7 ميلليون تەڭگە اۋداردى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ بۇل امالى بىزگە ۇلكەن قولداۋ بولدى. قاراجاتتان بۇرىن بۇل جاڭالىقتىڭ سيمۆوليكالىق ماڭىزى زور. بۇل ءىرى كاسىپكەرلەرگە، مەكەمەلەرگە، جاناشىر ورتاعا جاقسى بەلگى بولدى. وسىدان كەيىن، ادامدار جەكە حابارلاسىپ، ءبىرى جاريا تۇردە، كەيبىرى ۇندەمەي-اق قاراجات اۋدارا باستادى»، - دەيدى سپيكەر.
ال ەنداۋمەنت قورىنا تۇسكەن قاراجاتتىڭ قالاي باسقارىلاتىنىن، تەتىكتەرىن قامقورشىلار كەڭەسى شەشەدى. قامقورشىلار كەڭەسىنە ءتۇرلى سالانىڭ وكىلدەرى، سونىڭ ىشىندە ءتىل ماماندارى كىرەدى.
«ءبىزدىڭ قوردىڭ ءارى قاراي قاناتىن كەڭگە جايىپ كەتۋىنە قاجەت ەڭ ماڭىزدى نارسە - ابىروي. قوعامنىڭ سەنىمى بولماسا، قور تۇراقتى جۇمىس ىستەي المايدى. ول قوردىڭ قامقورشىلار كەڭەسىندەگى ادامداردىڭ دەڭگەيىنە، تاجىريبەسىنە بايلانىستى»، - دەيدى راۋان كەنجەحان ۇلى.
ەنداۋمەنت قورعا جينالعان اقشا قالاي يگەرىلەدى
حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامى قۇرعان Qazaq Tili Endowment Qory-نا پرەزيدەنت باستاپ، وزگەلەر قوستاپ، اقشا اۋدارىپ جاتىر. سول اقشانىڭ قايدا كەتىپ جاتقانىن ءبىلۋ ءۇشىن، ەنداۋمەنت قوردىڭ ەلدەگى باسقا قورلاردان قانشالىقتى ايىرماسى بار ەكەنىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ پرەزيدەنتى راۋان كەنجەحان ۇلىمەن سۇحباتتاسقان ەدىك.
«قازاق ءتىلى» قوعامىن قابىلداپ العانىمدا شوتىندا 29 مىڭ تەڭگە عانا جاتتى»
- راۋان مىرزا، اڭگىمەنى ەنداۋمەنت قور دەگەن ۇعىمنىڭ توڭىرەگىنەن باستاساق. بىزدە نە كوپ، قور كوپ قوي. سولاردان ەنداۋمەنت قوردىڭ ايىرماشىلىعى قانداي؟
- ەنداۋمەنت قورى - دۇنيەجۇزىندە كەڭىنەن قولدانىلىپ كەلە جاتقان قۇرال. الەمدەگى ەڭ ۇلكەن ەنداۋمەنت قورى جاپونيانىڭ «عىلىم جانە تەحنولوگيالار قورى». ول قورعا 80 ميلليارد دوللار جينالعان. گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ەنداۋمەنت قورىندا 50 ميلليارد دوللار بار. مۇنىڭ ءبارى - سول قوردىڭ ماقساتىنا، ميسسياسىنا سەنەتىن، وعان ءوز ۇلەسىن قوسقىسى كەلەتىن كاسىپكەرلەردىڭ، ۇيىمداردىڭ، جەكە ادامداردىڭ جاساعان ۇلەسىنەن قۇرالعان قاراجات. مىسالى، گارۆاردتىڭ مىقتى تۇلەكتەرى كوپ.
سولار ۋنيۆەرسيتەتتى قولداۋعا قاراجات اۋدارادى. ءبىراق ەنداۋمەنت قورىنىڭ باسقا قورلاردان ايىرماشىلىعى - قورعا تۇسكەن قاراجات جۇمسالمايدى. ول قاراجات باسقارىلادى. باسقارۋدىڭ ەڭ قاراپايىم مىسالى - بانك دەپوزيتى. قاراجات دەپوزيتكە سالىنادى دا، سودان تۇسكەن تابىس قانا جۇمسالادى. وسى تەتىكتى «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ ۇزاق مەرزىمدى تۇراقتى جۇمىسىن قامتاماسىز ەتۋگە قولدانعىمىز كەلەدى.
ءبىز قوعام جۇمىسىن قابىلداپ العاندا شوتىنداعى بار قاراجات 29 مىڭ تەڭگە ەدى. قوعامدىق ۇيىم بولعاننان كەيىن مەملەكەت ونى تىكەلەي قارجىلاندىرا المايدى.
سوندىقتان وسىنداي قوعامدىق جانە الەۋمەتتىك ماڭىزى بار ماقساتقا جۇمىس ىستەيتىن ۇيىمداردىڭ قارجىلاندىرۋ تەتىكتەرىن زەرتتەدىك. وتكەن جىلدىڭ قازانىندا پرەزيدەنت قابىلداۋىندا بولدىم. سول كەزدەسۋدە «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ دامۋ جوسپارى ەگجەي- تەگجەي تالقىلاندى. ونىڭ ىشىندە قازاق تىلىندەگى مازمۇندى دامىتۋ، قازاق ءتىلىن وقىتۋ ادىستەمەسىن جەتىلدىرۋ، قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىسىن جەڭىلدەتەتىن تەحنولوگيالىق شەشىمدەردى كوبەيتۋ جايى ايتىلدى. ونىڭ ءبارى كەرەك. ءبىراق سول كەرەكتەردى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن قاراجات كەرەك.
مەملەكەت بارلىق ماقساتقا جەكە-جەكە، ارنايى قاراجات بولە المايدى. سونى شەشۋ امالى رەتىندە ەنداۋمەنت يدەياسىن ۇسىندىق. مەملەكەت باسشىسى، ارينە، مۇنداي تەتىكپەن تانىس. ۇسىنىستى قولدادى. ءبىرىنشى بولىپ ءوزىنىڭ جەكە قاراجاتىنان ۇلەس قوسۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. ەنداۋمەنت قورى تىركەۋدەن وتكەننەن كەيىن بىردەن جەكە قاراجاتىنان 7 ميلليون تەڭگە اۋداردى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ بۇل امالى بىزگە ۇلكەن قولداۋ بولدى. قاراجاتتان بۇرىن بۇل جاڭالىقتىڭ سيمۆوليكالىق ماڭىزى زور. بۇل ۇلكەن كاسىپكەرلەرگە، مەكەمەلەرگە، جاناشىر ورتاعا جاقسى بەلگى بولدى. وسىدان كەيىن، ادامدار جەكە حابارلاسىپ، ءبىرى جاريا تۇردە، كەيبىرى ۇندەمەي-اق قاراجات اۋدارا باستادى.
بۇل قوردى باسقارۋدىڭ تەتىگىن ايتتىم. تۇسكەن قاراجاتتى جۇمسامايمىز. ونى باسقارۋدان تۇسكەن تابىستى عانا يگەرەمىز. ال ول قالاي باسقارىلاتىنىن، تەتىكتەرىن ەنداۋمەنت قورىنىڭ قامقورشىلار كەڭەسى شەشەدى.
قامقورشىلار كەڭەسىندە ءتۇرلى سالانىڭ، سونىڭ ىشىندە، ءتىل ماماندارى دا بار. وسى قوردىڭ جۇمىسىنا اتسالىسقىسى كەلەتىن ءار سالاداعى قايراتكەرلەر دە كىرەدى. ءبىزدىڭ قوردىڭ ءارى قاراي قاناتىن كەڭگە جايىپ كەتۋىنە قاجەت ەڭ ماڭىزدى نارسە - ابىروي. قوعامنىڭ سەنىمى بولماسا، قور تۇراقتى جۇمىس ىستەي المايدى. ول قوردىڭ قامقورشىلار كەڭەسىندەگى ادامداردىڭ دەڭگەيىنە، تاجىريبەسىنە بايلانىستى.
- قامقورشىلار كەڭەسىندە ەل تانيتىن، سەنىم ارتا الاتىن قارجىگەرلەر بار ما؟ ينۆەستيتسيالىق ساياساتتى كىم ايقىنداپ وتىرادى؟ سالىنعان اقشانىڭ ەسەبىن قالاي جۇرگىزىپ وتىرماقشىسىزدار؟ قورعا اقشا اۋدارعان ادامدار قاراجاتتىڭ قانداي جوباعا، قانداي دەپوزيتكە سالىنعانىن قايدان كورىپ وتىرادى؟
- قازاقستاننىڭ قازىرگى زاڭناماسىندا «ەنداۋمەنت» تۋرالى تۇسىنىك جوق. ىلگەرى دامىعان كوپ ەلدە، ءتىپتى رەسەيدىڭ وزىندە ارنايى زاڭ بار. ءبىزدىڭ ەلگە دە وسىنداي زاڭ قاجەت. قازىر ونداي زاڭنىڭ جوباسى تالقىلانىپ جاتىر. ارنايى زاڭ بولماسا دا، جۇمىستى جىلدام باستاۋ ءۇشىن ءوزىمىزدىڭ زاڭ اياسىندا Qazaq Tili Endowment Qory دەپ اتىن قويىپ، قاتارداعى قوعامدىق ۇيىم رەتىندە تىركەدىك.
سونىمەن قاتار، ەنداۋمەنت تالابىنا ساي بولۋ ءۇشىن استانا حالىقارالىق قارجى ورتالىعىنا جۇگىندىك. ول ورتالىق اعىلشىن زاڭىمەن جۇمىس ىستەيتىنىن بىلەسىز. اعىلشىن زاڭىندا ەنداۋمەنت تۋرالى تۇسىنىك بار جانە ەنداۋمەنتتى باسقارۋ تالاپتارى دا جازىلعان. سوندىقتان ءبىز ارنايى زاڭ فيرماسىنا تاپسىرىس بەرىپ، استانا قارجى ورتالىعىنا قورىمىزدى تىركەۋگە جىبەردىك. ول - كۇردەلى پروتسەسس. قازىر سول زاڭ فيرماسى ءبىزدىڭ جارعىمىزدى جازىپ جاتىر. ءوز ەرەجەمىزدى، قامقورشىلار كەڭەسىنىڭ، ينۆەستيتسيالىق كوميتەتتىڭ جۇمىس ەرەجەسىن دايىندايدى. بۇل جۇمىس ءالى اياقتالعان جوق. ازىرشە قازاقستان زاڭناماسىنا سايكەس، قوعامدىق قور ەرەجەلەرىنە سايكەس جۇمىس ىستەۋدەمىز. Qazaq Tili Endowment Qory-نىڭ جالعىز قۇرىلتايشىسى - حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامى. قورعا تۇسكەن قاراجات ەشقايدا جۇمسالمايدى. ءبىراق قور تىركەلىپ، العاشقى تابىسى تۇسكەنىن كۇتىپ وتىرا المايمىز. ءتۇرلى شارا وتكىزىپ، ويعا العان جوبالاردى ىسكە اسىرۋ كەرەك. ونىڭ ءبارىن ءبىزدىڭ Bilim Media Group ەسەبىنەن جاساپ جاتىرمىز. ويتكەنى حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ ەسەبىندە ازىرشە اقشا جوق.
قامقورشىلار كەڭەسىنە كىمدى الاسىزدار دەگەنىڭىزگە كەلسەك، ۇسىنىس بەردىك. بۇل باعىتتا تىلگە قاتىسى بار مەكەمەلەرمەن، «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ قۇرىلتايشىلارىمەن جەكە-جەكە كەزدەستىك. رۇقسات بولسا، ءبىز ونىڭ قۇرامىن قور تىركەلگەن كەزدە جاريالايىق. ءوزىڭىز ايتقانداي، حالىققا تانىمال، بەدەلى بار، قارجىگەر ءارى ءتىل سالاسىنا قاتىسى بار ادامداردى، مەملەكەت وكىلدەرىن، پارلامەنت دەپۋتاتتارىن كىرگىزسەك دەپ وتىرمىز.
ەسەپكە كەلسەك، ەرەجە بويىنشا ەنداۋمەنت قورىنىڭ جىلدىق ەسەبىن حالىقارالىق اۋديتورلىق كومپانيا جاساۋى كەرەك. دۇنيەجۇزىندە ونداي ۇلكەن 4 كومپانيا بار، ول «ۇلكەن تورتتىك» (Big Four) دەپ اتالادى. ولار ءىرى بانكتەرگە اۋديت جاسايدى. سول تورتتىكتىڭ بىرىندە جىل سايىن اۋديتتەن ءوتىپ، قورىتىندىسىن اشىق جاريالاۋعا مىندەتتىمىز.
- ونداي اۋديت قىمباتقا تۇسپەي مە؟
- راس، ول قىمبات تۇرادى. ءبىراق بىزگە ابىروي، قوعام مەن دونورلاردىڭ سەنىمى بارىنەن قىمبات. ءبىز ولارعا قوعامدىق قور ەكەنىمىزدى، كوممەرتسيالىق مەكەمە ەمەس ەكەنىمىزدى ءتۇسىندىرىپ، جەڭىلدىك الۋعا تىرىسامىز. ءتىپتى ولاردىڭ بىزگە جاساعان قولداۋى رەتىندە تەگىن اۋديت جاساۋىن دا ءوتىنىپ كورەمىز. ول دا فاندرايزينگتىڭ ءبىر بولىگى. ونداي قولداۋ كورسەتىپ جاتقاندار بار. مىسالى، اۋەجايلاردا جارنامامەن اينالىساتىن MYD Production كومپانياسى «قازاق ءتىلى» قوعامىنا جارناما الاڭىن تەگىن ۇسىنىپ وتىر.
قورعا ۋادە ەتىلگەن 800 ميلليون تەڭگەنىڭ 500 ميلليونى ءتۇستى
- ەنداۋمەنت قورىنا قازىر قانشا اقشا ءتۇستى؟
- باستامانى قولداۋشىلاردىڭ ۋادە ەتكەنى، قازاقشا ايتقاندا، اتاپ بەرگەنى 800 ميلليون تەڭگەدەن استى. ءدال قازىر ەنداۋمەنت قورىنا 500 ميلليون تەڭگەگە جۋىق قاراجات جينالدى. دونورلار قوسىمشا اۋدارۋعا ۋادە بەرگەن قاراجات كولەمى تاعى 300 ميلليونداي. بۇل باعىتتا كۇندە جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز. ءوزىم تانيتىن كاسىپكەرلەرگە جەكە ءوتىنىش ايتىپ جاتىرمىن، كەيبىرى وزدەرى قولداۋ تانىتىپ جاتىر. وسى 2-3 ايدا جيىرما شاقتى مەكەمە، ەلۋ شاقتى جەكە تۇلعا ۇلەسىن سالدى. ونىڭ ءبارى سايتىمىزدا بار، 1000 تەڭگەدەن ارتىق اقشا سالعان ادامنىڭ ءبارىن جاريالاپ وتىرۋعا كەلىستىك.
- قورعا كىم اقشا سالا الادى؟ سول تۋرالى جالپى حالىققا اقپارات بەرە كەتسەڭىز.
- قازاقستاندا مەملەكەت باسشىسىنان باستاپ قاراپايىم ازاماتقا دەيىن تىلگە بەيجاي قارايتىن ەشكىم جوق. سوندىقتان مۇمكىندىگىنشە ەنداۋمەنت قورىن قولداۋعا شاقىرامىز. وعان تۇسكەن ءار تيىننىڭ ەسەبى بار. سالعان مىڭ تەڭگەڭىزدىڭ ءوزى ينۆەستيتسيا رەتىندە جۇمىس ىستەي باستايدى. ەڭ قاراپايىم دەگەن دەپوزيتكە سالعان كۇننىڭ وزىندە جىلىنا 14 پايىز بولسا، 1000 تەڭگەدەن 140 تەڭگە تابىس تۇسەدى.
ول تابىس ءبىز جوسپارلاپ وتىرعان قازاقشا كونتەنت جاساۋ، كىتاپ شىعارۋ، مۋلتفيلم اۋدارۋ، وقۋلىق جازۋ، مۇعالىمدەرد قولداۋ، وليمپيادا وتكىزۋ نەمەسە قازاق تىلىنە كەرەك موبيلدى قوسىمشالار جاساۋ سياقتى تىلگە قاجەت شارالار مەن جوبالارعا جۇمسالادى.
وسىنىڭ الدىندا قوردىڭ جارعىسىن جاريالاماي جاتىپ نەگە QR-كود ارقىلى قارجى جيناۋدى باستاپ كەتكەنىمىزدى سۇراعان ەدىڭىز. ونى جاساۋداعى سەبەبىمىز جارنا اۋدارۋ ءىسىن مەيلىنشە جەڭىلدەتۋ بولاتىن.
- ءوزىڭىز ايتىپ وتىرعان ەنداۋمەنت قوردىڭ العاشقى تابىسى شوتتارىڭىزعا قاشان تۇسە باستايدى؟ وعان دەيىن قالاي كۇنەلتپەكشىسىزدەر؟ Bilim Media Group قاشانعا دەيىن قارجىلاندىرا بەرەدى؟
- ازىرشە ول ءبىزدىڭ موينىمىزدا. ول مەنىڭ قازاق تىلىنە قوسقان جەكە ۇلەسىم بولادى دەپ ەسەپتەيمىن. ەنداۋمەنتكە تىكەلەي قاراجات جۇمساعان جوقپىز. ءبىراق قازىر قوعامدا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن ادامداردىڭ ايلىعى، كەڭسەنىڭ جالداۋ اقىسى، ءىس-شارالار شىعىنى، كىتاپ شىعارۋ سياقتى دۇنيەنىڭ ءبارىن ءوزىمىز كوتەرىپ جاتىرمىز.
ەنداۋمەنتتەن العاشقى تابىستىڭ كەلە باستاۋىنا ارەكەت ەتىپ جاتىرمىز. جوسپار بويىنشا ناۋرىز، ءساۋىر ايلارىندا العاشقى تۇسىمدەردى كورە باستايمىز.
- ءبارى ويداعىداي بولدى دەگەندە «قازاق ءتىلى» قوعامىن ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن، ونىڭ جۇمىسى تىلگە بارىنشا پايدالى بولۋى ءۇشىن جىلدىق بيۋدجەتى قانشا بولۋ كەرەك؟ ونداي ەسەپتەرىڭىز بار ما؟
- مەنىڭ «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ پرەزيدەنتى رەتىندەگى مانداتىم - 4 جىل. بىلتىر سايلاندىم. قازىر ارىپتەستەرىمە بارىمىزدى سالۋ كەرەك ەكەنىن ايتىپ ءجۇرمىن. ءبىزدىڭ ماندات اياقتالار ۋاقىتتا قوردا 10 ميلليارد تەڭگە بولۋ كەرەك دەگەن ماقسات قويىپ وتىرمىز. ول - ۇلكەن قاراجات. ەگەر 10 ميلليارد تەڭگە بولسا، جىلدىق تابىسى 10 پايىز بولعان كۇننىڭ وزىندە، 1 ميلليارد تەڭگە بيۋدجەتى بولادى دەگەن ءسوز. وعان كوپ دۇنيەنى ەمىن-ەركىن جاساۋعا بولادى.
رەسپۋبليكا كولەمىندەگى اۋقىمدى ءىس-شارالار وتكىزىپ، اۋقىمدى جوبالاردى ىسكە اسىرا الامىز. بىزدە ءبىرقاتار جوبا مەن شارانىڭ جوسپارى بار. ودان كەيىن جان- جاقتان ءتۇسىپ جاتقان ۇسىنىستار كوپ. شىركىن-اي، سولاردىڭ ءبارىن قولداعىمىز كەلەدى. ءبىراق ازىرشە وعان مۇمكىندىك جوق.
ەنداۋمەنت قالاي جۇمىس ىستەيتىنىن، قارجىسى قاداعالاناتىنىن سۇراپ جاتقان جۋرناليست قاۋىمعا دا راحمەت. جۇمىسىمىزدىڭ ءبارى اشىق جۇرگىزىلەدى. ەشكىمدە ەشقانداي كۇمان بولماۋى كەرەك.
- ءتۇرلى-ءتۇرلى ۇسىنىس كوپ دەپ قالدىڭىز. ءتىل جاناشىرى دەپ جۇرگەن، ءتىلدىڭ توڭىرەگىندە جۇمىس ىستەپ جۇرگەن ادامداردىڭ سىزدەرگە جولداپ جاتقان ۇسىنىستارى قانشالىقتى زامان تالابىنا ساي؟ «مىنا مەرەيتويدى وتكىزەيىك»، «بالەنشەنىڭ كىتابىن قايتا باسىپ شىعارايىق» دەگەن سياقتى ۇسىنىستار ايتىلىپ جاتقان جوق پا؟
- ادامنىڭ تالعامى ءار ءتۇرلى عوي. بىزگە مىنا ۇسىنىس دۇرىس، مىنا ادامنىڭ ۇسىنىسى تەرىس دەپ كەسىپ-ءپىشۋ قيىن. ونداي جاۋاپكەرشىلىكتى موينىما الا المايمىن. ماعان ۇنايتىن نارسە سىزگە ۇناماۋى مۇمكىن. ءار ۇسىنىس يدەيا رەتىندە بەرىلگەن ەكەن، ونىڭ دا ىزدەۋشىسى بار دەگەن ءسوز. مىسالى، كەشە ءبىر جىگىتتەر كەلىپ ماقال-ماتەلدەردى ناسيحاتتاۋ كەرەك دەپ كەتتى. ءبىر كىسىلەر ەرتەگىلەردى ناسيحاتتاۋدى ۇسىندى.
تاعى ءبىر توپ الەم ادەبيەتىن اۋدارايىق دەيدى. قازاقشا كوۋچينگ جاسايىق دەپ جۇرگەندەر بار. ول دا ماڭىزدى شىعار. ءبىز ونىڭ قايسىسىنا سەنىكى دۇرىس، سەنىكى بۇرىس دەيمىز؟ مەنىڭ ويىمشا، شامامىز كەلگەنشە ءبارىن قولداۋعا تىرىسۋىمىز كەرەك. جالپى ءبىزدى قورشاعان الەمدە قانداي مازمۇن بار، قانداي قوزعالىس بار - سونىڭ ءبارى قازاقشا سويلەۋ كەرەك. ال ونىڭ ءبارىن ىستەۋ ءۇشىن قوماقتى رەسۋرس كەرەك.
Bilim Media Group جانە مۇددەلەر قاقتىعىسى
- مازمۇن دەگەننەن ەسكە تۇسەدى، پاندەمياعا دەيىنگى زەرتتەۋدە قازاقستانداعى وقۋشىلاردىڭ 37 پايىزى ءماتىندى ەلەكتروندى فورماتتا وقيتىنى، 40 پايىزى ءۇي تاپسىرماسىن ينتەرنەتتەن ىزدەپ ورىندايتىنى ايتىلعان ەدى. پاندەميادان كەيىن بۇل كورسەتكىش كۇرت ارتتى دەۋگە بولادى. وسى باعىتتا قانداي جوسپارلارىڭىز بار. قازاق ءتىلىن ينتەرنەتكە كىرىكتىرۋ، جاساندى زەردەگە كىرىكتىرۋ باعىتىندا نە ىستەمەكشىسىزدەر؟
- ءبىز نە ىستەپ جاتىرمىز؟ بىرىنشىدەن، كەزىندە قازاقشا ۋيكيپەديا جاسالدى. ەكى جىلدىڭ ىشىندەگى ماقالالار سانى 7 مىڭنان 200 مىڭعا دەيىن ارتتى. قازىر اي سايىن قازاقشا ۋيكيپەديانىڭ 15 ميلليون بەتى قارالادى. كەز كەلگەن دۇنيەنى قازاقشا ىزدەگەندە ءبىرىنشى ۋيكيپەديا شىعادى. ەكىنشىدەن، Google جۇيەسىنە قازاق تىلىنە اۋدارۋ قىزمەتىن قوستىق، ونى قازىر اي سايىن 1 ميلليون ادام قولدانادى.
ودان كەيىن Kitap - «قازاقستاننىڭ اشىق كىتاپحاناسى» دەپ اتالاتىن ونلاين پلاتفورما قۇردىق. ىشىندە 6 مىڭنان اسا كىتاپ، مىڭنان اسا اۋديوكىتاپ بار. ول جوبا دا قازاق ءتىلدى وقىرمان وزىنە كەرەك ادەبيەتتى وڭاي تاۋىپ السىن دەگەن ويدان تۋىنداعان. بۇل ازىرگە قازاقستانداعى ەڭ اۋقىمدى ونلاين كىتاپحانا بوپ تۇر. قازاق تىلىندەگى ەلەكتروندى كىتاپتى ePub فورماتىندا تاراتاتىن، بەستسەللەر تۋىندىلاردىڭ اۋديونۇسقاسىن دايىندايتىن بۇدان باسقا جۇيە جوق. ونىڭ ىشىندە قازاق ادەبيەتىنىڭ بۇكىل كلاسسيكاسى، مەكتەپ باعدارلاماسىنداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ مازمۇنى تولىق قامتىلعان. قازىرگى ىسكەرلىك، بالالار ادەبيەتى، الەم ادەبيەتىنىڭ جاۋھارلارىن مۇمكىندىگىنشە اۋدارىپ سالىپ جاتىرمىز. ەندى قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە ارنالعان QazaqLinguo دەگەن قوسىمشا جاساۋدى جوسپارلاپ جاتىرمىز. ودان كەيىن BI Group-پەن بىرگە قازاق ءتىلىن ۇيرەتەتىن ۆيدەوكۋرس ازىرلەۋگە كىرىستىك.
- قازاق ءتىلىن دامىتۋعا ارنالعان بيۋدجەت قالدىقتىق ساياساتپەن ءبولىنىپ ءجۇر دەگەن تۇسىنىك بار. بۇل قور سول ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن اشىلىپ وتىر دەپ ايتا الاسىز با؟
- كەيدە قازاق ءتىلىنىڭ احۋالىن سىناۋشىلارعا «ءبىراز نارسە جاسالىپ جاتىر عوي» دەگەن ۋاجدەر ايتىلىپ جاتادى. شىن مانىندە، كوپ نارسە جاسالىپ جاتقان جوق. ءتىلدىڭ دامۋىنا جاۋاپتى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ بار بيۋدجەتىن قوسا ساناعاندا، جىلىنا 1 ميلليارد تەڭگەنىڭ كولەمى عانا. قازىر ءبىر مەكتەپتىڭ قۇرىلىسىنىڭ قۇنى 10 ميلليارد تەڭگەگە دەيىن بارادى. سوندىقتان تىلگە ءبولىنىپ جاتقان قاراجات سونشالىقتى كوپ ەمەس. ال بىزگە اۋدارما اۋاداي كەرەك.
قازاق تىلىندە جازاتىن، سىزاتىن ادامداردى قولداۋ وتە ماڭىزدى. ول ورتا تۇراقتى جۇمىس تاپپاي ءجۇر دەۋگە بولادى. جازۋشى، رەداكتور، كوررەكتور، اۋدارماشى، ستيليست، قازاق تىلىندە مازمۇن جاسايتىن مەديامەنەدجەرلەردىڭ ءبارىنىڭ تۇراقتى جۇمىسى جوق قوي. ۇلتتىق اۋدارما بيۋروسىندا كەزىندە 300 ادام جۇمىس ىستەدى.
قازىر سولاردىڭ ءبىر بولىگى Mazmundama-دا، ءبىر بولىگى Steppe جانە World-تا، وسى سياقتى كومپانيالاردا جۇمىس ىستەپ ءجۇر. ءبىز وعان قۋانامىز. «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى اياسىندا «100 وقۋلىق» جوباسى ارقىلى اۋدارما مەكتەبى قالىپتاستى. ول ادامداردىڭ ءارقايسىسىنىڭ قولىنان كەم دەگەندە 3-4 كىتاپ شىقتى. ءار كىتاپ - ۇلكەن تاجىريبە. ونداي ماماندار اسپاننان تۇسپەيدى، ولاردى بىرەۋ وقىتىپ، دايىنداۋ كەرەك.
سوندىقتان وسىنداي ورتانىڭ الەۋەتىن ارتتىرۋ ءۇشىن مازمۇن دايىنداۋ جۇمىستارى ۇزدىكسىز ءجۇرىپ جاتۋى ءتيىس. ناۋقاندىق سيپات بولماۋى قاجەت. سول ءۇشىن دە ەنداۋمەنت قورى سياقتى قۇرال قاجەت. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز - 4-5 جىلدا 10 ميلليارد تەڭگە قور جيناۋ. سالىستىرىپ قاراساق، قازاق ءتىلى ءۇشىن 10 ميلليارد تەڭگە سونشالىقتى كوپ اقشا ەمەس. ءبىز ءۇشىن ءتىل مەن تاۋەلسىزدىك - تەڭ ۇعىم. سوندىقتان تىلگە ءتيىستى دەڭگەيدە كوڭىل ءبولىنۋى كەرەك.
- مەن «قازاق ءتىلى» قوعامى تۋرالى سۇراسام، ءسىز Bilim Media Group اياسىندا ىستەلگەن جۇمىستاردى ايتىپ كەتىپ جاتىرسىز. بۇل جەردە مۇددە قاقتىعىسى بولادى، ەرتەڭ سودان داۋ تۋادى دەپ قورىقپايسىز با؟ ويتكەنى ءبىر قولىڭىزبەن «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ، ەكىنشى قولىڭىزبەن Bilim Media Group-تىڭ تىزگىنىن ۇستاپ وتىرسىز. ال ەكەۋىنىڭ جۇمىس باعىتى ءبىر. ەرتەڭ ەكى قازان ارالاسىپ كەتتى دەگەن داۋعا قالىپ جۇرمەيسىز بە؟
- Bilim Media Group العاش قۇرىلعان كۇننەن باستاپ ەكى قاناتى بولدى. ءبىرى - بىزگە دامۋعا كومەكتەسەتىن EdTech باعىتىنداعى كوممەرتسيالىق جوبالار. ەكىنشىسى - ءتىل مەن ءبىلىم بەرۋگە قاجەتتى قوعامدىق جوبالار. «WikiBilim» ، «ۇلتتىق اۋدارما بيۋروسى» ، قوعامدىق قورى، «Bilim Foundation» قوعامدىق قورلارى وسىنداي قوعامدىق ماقساتتا جۇمىس ىستەيدى.
جوبالارى مەن ونىمدەرى بارىنشا قولجەتىمدى، كوبى تەگىن نەگىزدە تاراتىلدى. ونى الەۋمەتتىك كاسىپكەرلىك دەيدى. مۇنداي جوبالاردى دامىتۋ ءۇشىن دە ادام كەرەك، كەڭسە كەرەك، كومپيۋتەر كەرەك. ونىڭ ءبارىن بىرەۋ قارجىلاندىرۋ قاجەت. سوندىقتان بۇل جەردە ەشقانداي مۇددە قاقتىعىسى جوق.
ويتكەنى حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ شارۋاسى - Bilim Media Group-تىڭ الەۋمەتتىك، كوممەرتسيالىق ەمەس باعىتتا جاساپ جاتقان جوبالارىنىڭ زاڭدى جالعاسى. ۋاقىتى كەلگەندە «قازاق ءتىلى» قوعامىنداعى مانداتىمىز اياقتالادى. سول كەزدە باسقا ماماندار جالعاپ اكەتەدى. ول ءبىزدىڭ مەنشىگىمىز ەمەس. وعان ۇيىم رەتىندە، زاڭدى تۇلعا رەتىندە قۇرىلتايشى ەمەسپىز. ونىڭ قۇرىلتايشىسى - ەلىمىزگە كەڭ تانىمال 11 جەكە تۇلعا. ەڭ جوعارى شەشىم قابىلدايتىن ورگانى - قۇرىلتاي. سول قۇرىلتايدا ءبىز ۇسىنىس ايتامىز. قۇرىلتاي داۋىس بەرۋ ارقىلى شەشىم شىعارادى.
- قورعا 10 ميلليارد تەڭگە جيناۋ مۇمكىن شارۋا ما؟
- ءبىز وزىمىزگە بيىك ماقسات قويىپ ۇيرەنۋىمىز كەرەك. ءيا، ونداي قاراجات جيناي الماۋىمىز دا مۇمكىن. ەرتەڭ سەمىز سويلەپ، ارىق شىقتى دەيتىن دە بولۋى مۇمكىن. ءبىز ودان قورىقپايمىز. مەنىڭ مىندەتىم - «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ الدىنا اسقاق ماقسات قويىپ، سوعان جەتۋ جولدارىن تابۋعا تىرىسۋ. سوندا عانا ءتىل جاناشىرلارىن شابىتتاندىرا الامىز. 4 جىل مەرزىم - جۇمىس ىستەيتىن ادامعا از ەمەس. مەملەكەت باسشىسى العاشقى جارنا قوسقاننان بەرى 2 اي عانا ءوتتى. سول ەكى ايدىڭ ىشىندە قورعا 500 ميلليون تەڭگە اۋدارىلدى، تاعى 300 ميلليونداي قولداۋعا ۋادە بەرىلدى. وسىنداي قارقىنمەن جىلجي بەرسەك، دىتتەگەن مەجەگە جەتەمىز.
Disney بيىل ءۇش فيلمىن ءوز ەسەبىنەن قازاقشالاپ ۇسىنباقشى
- كينو سالاسىنا توقتالايىقشى. الەۋمەتتىك بىرنەشە پوست بولدى. «بولاشاق» تۇلەكتەرى باستاعان جوبانىڭ توقتاپ قالعانىن، بيۋدجەتتەن دە الەمدىك اۋقىمداعى فيلمدەردى اۋدارۋعا قاراجات بولىنبەي جاتقانىن ايتىپ دابىل قاعىپ جاتىر. ەنداۋمەنت قور بۇل باعىتتا نە ىستەي الادى؟
- بۇل باعىت ءبىز ءۇشىن وتە ماڭىزدى. جاسالاتىن كونتەنتتىڭ، ياعني مازمۇننىڭ ەكى تارماعى بار. بىرەۋى - باسپا، كىتاپ شىعارۋ، اۋدارما، وقۋلىق باسۋ. ەكىنشىسى - مەديا مازمۇن. بالانىڭ ءتىلىن شىعاراتىن مۋلتفيلمنەن باستاپ، ەل كوپ كورەتىن بلوكباستەرلەرگە دەيىن قازاقشا ۇسىنۋعا مىندەتتىمىز. ءبىز وتكەندە ساراپتادىق. جىل سايىن قازاقستانداعى كينوتەاترلارعا حالىقارالىق اۋقىمداعى قىرىق شاقتى جاڭا فيلم شىعادى ەكەن. سونىڭ بىرەۋى اۋدارىلسا، قۋانامىز. ال دۇرىسى - ءبارى اۋدارىلۋ كەرەك. ونىڭ ۇستىنە، قازاقشا كينو كورەم دەگەن ادام كينوتەاتردا ونى ىڭعايلى ۋاقىتتا كورەتىندەي احۋال قالىپتاسۋى كەرەك. ويتكەنى قازىر اۋدارىلعان فيلمدەر ىڭعايسىز ۋاقىتقا قويىلادى. سوندىقتان كينونى كوبىرەك اۋدارۋعا تالپىنامىز.
بۇل باعىتتا ايگىلى ستۋديالارمەن جەكە- جەكە سويلەسىپ، اۆتورلىق رۇقسات الۋ باعىتىندا جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز. مىسالى، جاپوننىڭ حاياو ميادزاكي دەيتىن اتاقتى انيمە رەجيسسەرى بار. ول - تولىق مەتراجدى انيماتسيالىق فيلمدەردىڭ اۆتورى، ەكى رەت وسكار العان گەني. ونىڭ ۇستىنە جاپون بولعاننان كەيىن مادەنيەت جاعىنان، ءداستۇر جاعىنان كوپ دۇنيەسى بىزگە جاقىن.
سونىڭ 20 فيلمىن اۋدارۋعا رۇقسات الدىق جانە دەمەۋشى تاۋىپ، تاراتۋعا نيەتتەنىپ جاتىرمىز. Disney-مەن دە سويلەستىك.
ولار باسىندا رۇقسات بەرىپ، بىرگە جۇمىس ىستەۋگە كەلىسكەن. قارجى تاپساڭىزدار بولدى دەگەن. وتكەن اپتادا عانا ءبىر جاقسى جاڭالىق كەلدى. وزدەرى حابارلاسىپ، بيىل Disney ەكرانعا شىعاراتىن ءۇش ۇلكەن فيلمدى ءوز ەسەبىنەن قازاق تىلىنە اۋدارتاتىندارىن ايتتى. بۇل دا ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزدىڭ ءبىر ناتيجەسى دەپ بىلەمىز. ويتكەنى ولارعا «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ قىزمەتىن بارىنشا تۇسىندىردىك. قازىرگى ساياسي جاعدايدى ەسكەرىپ، وسىنداي شەشىم قابىلدادى. وسىلاي ءارى قاراي جالعاسىپ، حالىقارالىق دەڭگەيدەگى كومپانيالار دا ءوز دۇنيەلەرىن قازاقشا اۋدارادى دەپ سەنەمىز.
- اۋدارماعا كوپ ءمان بەرەمىز دەدىڭىز. قازاقشالاناتىن ەڭبەكتەردى ىرىكتەۋدە حالىقتىڭ سۇرانىسىن قالاي ەسكەرەسىزدەر؟ داۋىسقا سالۋعا بولماي ما؟ الدە تەك قۇرىلتاي كەڭەسى شەشىپ وتىرا ما؟
- ءبىزدىڭ ىشىمىزدە ساراپشىلاردان قۇرالعان كەڭەس بار. مىسالى، ۆيتسە- پرەزيدەنت رەتىندە اكادەميك شەرۋباي قۇرمانباي ۇلى جۇمىسقا قوسىلىپ جاتىر. ودان باسقا ەكى ۆيتسە-پرەزيدەنتىمنىڭ ءبىرى - احمەت بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى انار مۇرات قىزى، بەلگىلى كاسىپكەر ءارى ءتىل جاناشىرى، Tas Group كومپانياسىنىڭ باسشىسى دۋلات تاستەكەيەۆ. وسىنداي ادامداردىڭ پىكىرى ەسكەرىلىپ جاتىر. قازىر سايتىمىزدىڭ جۇمىسىن جانداندىرعىمىز كەلەدى. سوندا كەيبىر جوبالارعا داۋىس بەرۋ، ۇسىنىس جولداۋ تەتىكتەرىن قوسامىز. ول دا ماڭىزدى.
ChatGPT قاشان قازاقشا ساۋاتتى سويلەيدى؟
- 2021-2025 -جىلدارعا ارنالعان تىلدەردى دامىتۋ باعدارلاماسىندا قازاق ءتىلىنىڭ ۇلتتىق كورپۋسىن قالىپتاستىرۋ دەيتىن ۇلكەن جوبا بولعان ەدى. ءوز باسىم قاتتى قىزىققانمىن. بىلايشا ايتقاندا، قازاق ءتىلىن جاساندى ينتەللەكت تانيتىن دەڭگەيگە جەتكىزۋ عوي. ول جوباعا ەنداۋمەنت قورى قالاي اتسالىسا الادى؟ جالپى ول جوبانىڭ قازىرگى احۋالى قانداي؟
- 2029 -جىلعا دەيىن دەپ قابىلدانعان مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ تۇجىرىمداماسى بىزگە دە قاتىسى بار قۇجات. سونىڭ ىشىندە بەس ۇلكەن باعىت ايتىلعان. ول بەس باعىتتىڭ بارىنە قاتىسامىز. تەحنولوگيا تىلىنە كەلەتىن بولساق، ءسىز ايتىپ وتىرعان قازاق ءتىلىنىڭ سيفرلىق كورپۋسىن قالىپتاستىرۋ جۇمىسى كوپ جىل بۇرىن باستالعان. ءبىز دە وعان شامامىز كەلگەنشە قاتىسىپ جاتىرمىز. مىسالى، احمەت بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى كوپ ءماتىندى سول جەرگە جيناقتاپ جاتىر. ءبىزدىڭ قولىمىزدا دا قوردالانعان كوپ ءماتىن قورى بار. 100 وقۋلىق اۋدارىلدى، اعىلشىنشا جانە قازاقشا نۇسقالارى ساقتالىپ تۇر. سوزدىكتەر جاسالدى. كەيىنگى جىلدارى 4 ۇلكەن سوزدىك قۇراستىردىق. سونىڭ ءبىرى - قولىڭىزداعى 60 مىڭ ءسوزدى قامتيتىن Oxford Qazaq Dictionary سوزدىگى. وعان قوسا، «وكسفورد ەكونوميكالىق سوزدىگى»، «وكسفورد الەۋمەتتىك عىلىمدار سوزدىگى»، «كىرمە سوزدەر سوزدىگى» بار. وسىنداي جوبالاردىڭ اياسىندا جيناقتالعان مالىمەتتىڭ ءبارىن ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنا بەرىپ وتىرمىز. سول ارقىلى ولار قۇراستىرىپ جاتقان قازاق ءتىلىنىڭ سيفرلى كورپۋسى بايىپ جاتىر. ءارى قاراي دا قولدا بار دۇنيەنى بەرۋگە دايىنبىز.
- ءتىل ساپاسى دەگەندە قازاقشا زاڭنىڭ تۇسىنىكسىزدىگى ابدەن جاۋىر ماسەلەگە اينالدى عوي. تاۋەلسىزدىك تاريحىندا ەكى-اق زاڭنىڭ ءتۇپنۇسقاسى قازاقشا جازىلعان ەكەن. ءبىرى - بالا قۇقىعى تۋرالى فاريزا وڭعارسىنوۆانىڭ باستاماسىمەن جازىلعان زاڭ دا، ەكىنشىسى - اكىم ىسقاق باستاپ اياعىنا جەتكىزگەن كوشى-قون تۋرالى زاڭ. بۇل ەكى زاڭ دا بىرنەشە رەت قايتا جازىلعاندىقتان، قازىر ءتۇپنۇسقاسى قازاقشا جازىلعان ءبىر دە ءبىر زاڭ جوق دەۋگە بولاتىن شىعار. وسى باعىتتا «قازاق ءتىلى» قوعامى زاڭ شىعارۋ باستاماسىنا يە بولاتىنداي زامان كەلۋى مۇمكىن دەپ ويلايسىز با؟ زاڭ ءتىلىنىڭ ساپاسىن ارتتىرۋ ءۇشىن نە ىستەمەكشىسىزدەر؟
- ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان پارلامەنتتە تالقىلاناتىن جانە قابىلداناتىن زاڭداردىڭ قازاقشا اۋدارماسىن وقۋعا بەرسەڭىزدەر دەگەن ۇسىنىس بار. كەيدە كەيبىر زاڭداردىڭ قازاقشا نۇسقاسىمەن جۇمىس ىستەيىك دەسەك، ونىڭ ورىسشا نۇسقاسىمەن سايكەس ەمەستىگى كورىنەدى. ونداي زاڭمەن نە سوتقا جۇگىنە المايسىڭ، نە جۇمىسقا پايدالانا المايسىڭ. ءبىزدىڭ اۋدارما ىسىندە جيناعان ساراپتامامىز بەن تاجىريبەمىز زاڭداردى اۋدارۋعا كومەكتەسە الار ەدى. - ۇسىنىس بەردىك. «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ ورتالىق كەڭەسىندەگى دەپۋتاتتارعا ايتتىق. ولار ءۇشىن شەشىم قابىلداي المايمىز، جاۋابىن كۇتەمىز.
ال زاڭ جازۋ باستاماسىنا كەلسەك، ونداي باستاما دەپۋتاتتاردىڭ وزىنە دە بەرىلدى. بۇعان دەيىن زاڭ قۇراستىرۋ جانە جازۋ باستاماشىلدىعى ۇكىمەتتە عانا بولاتىن. ادىلەت مينيسترلىگى باسقا ۆەدومستۆولارمەن بىرگە زاڭ جوباسىن دايىندايدى، ال پارلامەنت تەك قانا قايتارىپ، ماقۇلدايتىن. ەندى دەپۋتاتتاردىڭ ءوزى دە زاڭ جازۋ باستاماشىلدىعىنا يە.
- ەلىمىزدە راميل مۋحورياپوۆ سياقتى ءتىل داۋىنا تاپ بولعان كاسىپكەرلەر بار. ولاردان ەنداۋمەنت قورعا اقشا اۋدارساق دەگەن ۇسىنىس ءتۇستى مە بولماسا، وزدەرىڭىز حابارلاسىپ كوردىڭىزدەر مە؟
- ءبىز بارىمەن جۇمىس ىستەۋگە دايىنبىز. ءدال قازىر ونداي ۇسىنىس كەلگەن جوق. ءوزىمىز دە بارىنە حابارلاسىپ ۇلگەرگەن جوقپىز. ەرتەڭ كاسىپكەرلەردى جيناپ، ءبىر شارا وتكىزگەلى وتىرمىز. وزدەرى كەلىپ، قولداۋ جاسايمىز دەسە، قۋانار ەدىك.
«قازاق ادەبيەتىنىڭ» ماتىندەرى ەسكىرگەن»
- «قازاق ءتىلىن تۇعىرىنا قوندىرعىسى كەلسە، كونستيتۋتسياداعى جالعىز باپتى جوندەسە بولدى ەمەس پە؟! ال قوعام، قور دەگەننىڭ ءبارى مەملەكەتتىڭ «قازاق ءتىلى ءۇشىن قام جەپ وتىرمىز» دەگەندى كورسەتۋ ءۇشىن قۇرىلعان كوز الداۋ ارەكەتى عوي»، - دەگەن پىكىرلەر دە بار.
- وندايدى بىزگە دە ايتادى. ءبىراق ءتىل ماسەلەسى زاڭمەن رەتتەلەتىن بولسا، 30 جىل بويى قايدا قالدىق؟ جالپى ءتىل تۋرالى زاڭ بار. كونستيتۋتسيادا مەملەكەتتىك ءتىل قازاق دەپ قاداپ ايتىلعان. ماسەلە زاڭنىڭ ورىندالۋىندا. ول نورمالار ورىندالىپ جاتقان جوق قوي. بۇل ءبىز زاڭدى وزگەرتۋگە قارسىمىز دەگەن ءسوز ەمەس. مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى بولەك زاڭ قابىلدانسا، قۇبا-قۇپ. ءبىرىنشى بولىپ قولدايمىز، ءبىرىنشى بولىپ قۋانامىز. ءبىراق ول - ۇلكەن ساياسي ماسەلە. ىشتەگى دەموگرافيالىق احۋالدى، سىرتتاعى گەوساياسي جاعدايدى ەسكەرۋ كەرەك. سوندىقتان قازىر ونداي زاڭنىڭ قابىلدانا قويۋى، اشىعىن ايتقاندا، ەكىتالاي. بىزگە باسقا امالدار، ءادىس-تاسىلدەر كەرەك.
مىسالى ءبىز ءبىلىم بەرۋدىڭ كۇشىنە قاتتى سەنەمىز. قازاقستاننىڭ بارلىق ازاماتى 10 جىل بويى قازاق ءتىلىن وقيتىن ءبىر-اق جەر بار. ول - مەكتەپ. ەگەر مەكتەپتە قازاق ءتىلى ءوز دەڭگەيىندە وقىتىلسا، مەكتەپتەن شىققان تۇلەكتەر قازاقشا ساۋاتتى وقىپ، ساۋاتتى جازىپ شىقسا، زاڭ دا جازىلادى، مەديا دا ساۋاتتى سويلەيدى، ىسكەرلىك ورتادا دا قازاق ءتىلى ورنىعادى. مۇندا مۇعالىمدەردى ايىپتاعىمىز كەلمەيدى، ءبىراق سول ءتىل مەن ادەبيەت مۇعالىمدەرىنە دە ادىستەمەلىك كومەك كەرەك. ولاردىڭ قولىندا دۇرىس قۇرال، وقۋلىق بولۋى كەرەك. وسى جاعىنان اتسالىسقىمىز كەلەدى. وتكەندە ساناپ كوردىك، مەكتەپ باعدارلاماسىندا قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنە 1-سىنىپتان 11-گە دەيىن بولىنگەن ساعات سانى 1800 ەكەن.
- بۇل كوپ پە، از با؟
- 1800 ساعات مەكتەپتە قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىن وقىدىڭىز. ياعني، كەز كەلگەن مەكتەپ تۇلەگى ءار ساباقتا ءبىر سوزدەن ۇيرەنسە، 1800 ءسوز ءبىلىپ شىعۋ كەرەك قوي. 1800 ساعات دەگەن كوپ. 10 جىل بويى بالالار كۇندەلىكتى قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىن وقيدى. ءبىراق ادەبيەتتەن حابارى جوق، وقۋ ساۋاتى تومەن جانە ساۋاتتى جازا المايتىن تۇلەكتەر كوپ. كەيدە ءبىزدىڭ ءبىلىم سالاسىنداعى ارىپتەستەر وسىنى ايتساق، رەنجيدى.
بۇل - شىنايى جاعداي. بۇعان ءبارىمىز كىنالىمىز. بۇل - تەك مەكتەپتىڭ ەمەس، بۇكىل قوعامنىڭ شارۋاسى. سوندىقتان وسىنداي جاعدايدى جاسىرىپ، سىلتاۋ ىزدەۋدىڭ كەرەگى جوق. كەرىسىنشە، ونى جوندەۋدىڭ امالدارىن تابۋ ماڭىزدى.
سوڭعى 10 جىلدا ءبىلىم مازمۇنى كوپ وزگەردى، جاڭاردى. ءبىراق نەگىزىنەن ماتەماتيكا، فيزيكا، حيميا، ينفورماتيكا، اعىلشىن ءتىلى سياقتى پاندەرگە كوڭىل بولدىك. ال ءتىل، ادەبيەت، تاريح، ولكەتانۋ، ونەر، ءبارى ەكىنشى ەسەپتە قالىپ قويدى. وندا ادىستەمە، مازمۇن تۇرعىسىنان جاڭارۋ بولعان جوق. وزگە ەمەس، ءوزىمىزدىڭ بالالار «اكە، قازاق ادەبيەتىن وقۋ قىزىق ەمەس»، - دەيدى. ويتكەنى ماتىندەر ەسكىرىپ قالعان. ولاردى قىزىقتىرۋ ءۇشىن بالانىڭ قازىرگى ومىرىمەن، بولاشاعىمەن بايلانىسى بار ماتىندەر كەرەك. ادىستەمە دە قاتتى وزگەرىپ كەتتى. بۇرىنعىداي ديكتانت جازىلمايدى، قاتەمەن جۇمىس ىستەمەيدى، مازمۇنداما جازىلمايدى، سويلەم تالدانبايدى. تالدانسا دا، وتە از. ياعني، ادىستەمە دە قارالۋى كەرەك.
- مەكتەپتەگى قازاق ءتىلىنىڭ ساپاسىن ارتتىرۋ ماڭىزدى ەكەنىنە داۋ جوق. ءبىراق ونى قالاي ۇيىمداستىرماقشىسىزدار؟ ناقتى تەتىكتەرىن اتاي الاسىز با؟
- مىسالى، بيىل بارلىق ايماقتا كوپتەن بەرى العاش رەت ءتىل جانە ادەبيەت مۇعالىمدەرىنىڭ فورۋمىن وتكىزەمىز.
- 30 جىلدىڭ ىشىندە فورۋمنان كوز اشپاي كەلدىك ەمەس پە؟ فورۋم ارقىلى ءتىل داميتىن بولسا، قازاق ءتىل باياعىدا ءوز تۇعىرىندا وتىرار ەدى عوي.
- ول ويمەن كەلىسە المايمىن. فورۋمنىڭ دا فورۋمى بار. بۇل جەردە ءار مۇعالىمگە ەرتەڭ سىنىپتا قولداناتىن ادىستەمە، ناقتى قۇرال ۇسىنباقشىمىز. مىسالى، نازاربايەۆ زياتكەرلىك مەكتەبىنىڭ «تىلگە بويلاۋ» دەگەن جاقسى مەتوديكاسى بار. ورىس ءتىلدى بالاباقشالار مەن مەكتەپتەردىڭ ءتىل وقىتۋ ادىستەمەسىنە نەگىزدەلگەن. ونى قازاق تىلىنە حالىقارالىق تاجىريبەنى ەسكەرە وتىرىپ بەيىمدەگەن. ونداي جۇيەدە بالانىڭ اينالاسى تۇگەل قازاقشا سويلەۋى كەرەك. وزگە پاندەردىڭ وقىتىلۋىندا دا قازاق ءتىلىنىڭ ەلەمەنتتەرى كىرگىزىلۋى كەرەك. وسى ادىستەمەنى تانىستىرعىمىز كەلەدى.
ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنداعى ماماندار وقۋلىقتاردا كەتكەن كەيبىر كەمشىلىكتەردى ايتىپ، قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى عانا ەمەس، بۇكىل پاندەردىڭ قازاقشا وقىتىلۋىنداعى ماتىندەردى تالداپ كورسەتەدى. ودان كەيىن مەكتەپ وقۋشىلارىنا ارناپ، «انا ءتىلى» دەگەن بولەك وليمپيادا كىرگىزىپ جاتىرمىز. ول وليمپيادا ءتىل ەرەجەلەرىنە عانا ارنالماعان.
بارلىق ءپاندى قامتيدى. قازاق تىلىندە ويلاۋ لوگيكاسىن دامىتاتىن بولەك جيناق دايىنداعىمىز كەلەدى. ادەبيەتتىڭ وقىلۋىنا قاجەتتى ماتىندەردى كوبەيتۋ ءۇشىن «وقۋ ساۋاتتىلىعى» دەگەن جوبانى قولعا الماقشىمىز. ول ءۇشىن بالالارعا قىزىقتى، ساپالى ماتىندەر كەرەك. سودان كەيىن ولاردىڭ ول ءماتىندى قانشالىقتى مەڭگەرگەنى، جالپى وقىپ-وقىماعانىن ولشەيتىن قۇرال كەرەك. جاڭا ايتقان Kitap دەگەن پلاتفورما مەن موبيلدى قوسىمشا سونداي مۇمكىندىك بەرەدى. مىسالى، مەكتەپتەگى ءار بالانى پلاتفورماعا تىركەپ، قاي سىنىپتا وقيتىنىنا بايلانىستى سيفرلى سورەسىنە ءار ايدا، اپتادا، توقساندا وقۋى ءتيىس ادەبيەتتەردى جيناپ قويامىز. ءار كىتاپتىڭ قانشا پايىز وقىلعانىن كورىپ وتىرامىز. وسى ماتىندەردىڭ اياسىندا ىشكى جارىستار وتكىزەمىز. سونداي امال-تاسىلدەر بار.
«قازاق ءتىلى قوعامى» قاشان تاراتىلادى؟
- بۇگىنگە سوڭعى سۇراق بولسىن، «قازاق ءتىلى» قوعامى قازاق ءتىلى تۇرعاندا، قازاق مەملەكەتى تۇرعاندا ماڭگى جاساۋ كەرەك پە؟ الدە ءتىل شىن مانىندە تۇرعىعا قونعان كەزدە تاراتىلۋى كەرەك پە؟ ونداي زاماننىڭ كوكجيەگى كورىنە مە سىزگە؟
- «قازاق ءتىلى» قوعامى قازاق ءتىلى بار كەزدە، قازاق مەملەكەتى بار كەزدە ماڭگى جۇمىس ىستەۋگە ءتيىس. بۇل تەك قازاقستانداعى جاعداي ەمەس. ءوز ءتىلىن قولدايتىن، سونى دامىتۋعا جۇمىس ىستەيتىن مۇنداي قور بارلىق ىلگەرى ەلدەردە بار. رەسەيدە ا. پۋشكين ينستيتۋتى مەن «رۋسسكي مير» بار. ونىڭ نەگىزگى ماقساتى - ورىس ءتىلىن دامىتىپ، الەمگە تاراتۋ. ولاردا دا تۋرا وسىنداي تالقى ءجۇرىپ جاتىر. ورىس تىلىنە باسقا تىلدەن ەنگەن ءسوز كوبەيىپ كەتتى دەپ دابىل قاعاتىندار بار. ورىسشا ساۋاتتى سويلەيتىندەردىڭ ازايىپ بارا جاتقانى، جازۋ ساۋاتى مەن مادەنيەتى تومەندەپ كەتكەنى تۋرالى كوپ ايتىلادى.
ءتىپتى اعىلشىن تىلىندە دە وسىنداي پروبلەما بار. اعىلشىن ءتىلىن بۇرمالاپ سويلەيتىندەر كوبەيگەن. بۇكىل دۇنيەدە اعىلشىن تىلىنە ۇقسامايتىن، ءبىراق اعىلشىن ءتىلى دەپ اتالاتىن تىلدەر پايدا بولدى. باياعىدا احمەت بايتۇرسىن ۇلى جازعانداي، «ءيت» دەپ جازىپ، «شوشقا» دەپ وقيتىن ەرەجەنى جوندەۋ تۋرالى ۇسىنىستار ءجيى ايتىلادى. يسپان تىلىنە ارنالعان سەرۆانتەس ينستيتۋتى، قىتايداعى كونفۋتسي ينستيتۋتى، فرانسۋزداردىڭ فرانسۋز اليانسى مەن «فرانكوفون» ۇيىمى بار.
ءبارىنىڭ ماقساتى - ءوز تىلدەرىن دامىتىپ، قولدانىسىن رەتتەۋ. ءبىراق ونى جاساۋ بارلىق مەملەكەتتەردىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. وعان قاۋقارى مەن ورەسى جەتەتىن، جاناشىر ورتاسى بار ەلدەر كوپ ەمەس. شۇكىر، قازاقستاندا «قازاق ءتىلى» قوعامى بار. جۇمىس ىستەپ كەلە جاتقانىنا 35 جىل بولدى. تىلگە جانى اشيتىن ورتا بار. ولارعا قامقور مەملەكەت پەن مەملەكەت باسشىسى بار. ءتىلدى قولدايتىن ءمارت كاسىپكەرلەر بار. سولاردىڭ ارقاسىندا بۇل ۇيىم دامي بەرەدى.
اۆتور
ەسىمجان ناقتىباي
