قازاق ءۇشىن قاي سان قاسيەتتى؟
استانا. قازاقپارات - قازاق حالقىنىڭ وزىنە ءتان ۇلتتىق ۇعىمىنا ەنگەن، قاسيەتتى سانالاتىن بىرنەشە ساندارى بار: 3، 7، 9، 12، 40، 1000.
ورتا عاسىر الحيميكتەرى مەن استرولوگتارىنىڭ جەتى كۇنگە، جەتى جۇلدىز اتىن بەرۋى، جەتى مەتالدىڭ (التىن، كۇمىس، تەمىر، سىناپ، قالايى، مىس، قورعاسىن) پايدا بولعان كۇنى دەپ جەكسەنبى، دۇيسەنبى، سەيسەنبى، سارسەنبى، بەيسەنبى، جۇما، سەنبى كۇندەرىنە ات بەرۋى.
بۇل كۇندەردىڭ ىشىندە ءار كۇنگە ارنايى ىرىمدار جاساۋى (مىسالى، جولعا سارسەنبى - ءساتتى كۇنى شىعۋى نەمەسە تويدى سارسەنبى كۇنى جاساۋى، جۇما اۋىر كۇن دەپ ەسەپتەپ، جولعا شىقپاي، قۇدايى ساداقا بەرىپ، مەشىتكە نامازعا بارۋى). ولگەن ادامدى جۇما كۇنى جەرلەمەۋ، ولگەن ادامداردىڭ جەتىسىن، قىرقىن بەرۋ، جەتى شەلپەك پىسىرىپ، ەسكە ءتۇسىرۋ، بالانىڭ ەرجەتۋىن جەتى جاسپەن مولشەرلەپ، «جەتىگە كەلگەنشە جەردەن تاياق جەرسىڭ»، «جەتى قابات جەر استى، جەتى قابات اسپان الەمى»، جەتى اتادان بەرى قىز الىسپاڭدار دەگەن.
دانىشپان بابالارىمىزدىڭ تاريحي داعدىلارى، وسيەتتى سوزدەرى بۇگىنگى كۇندەرگە دە ۇلگى:
«جەتى جۇرتتىڭ ءتىلىن ءبىل،
جەتى ءتۇرلى ءىلىم ءبىل».
جەرشارى بەتى ماڭگى قوزعالىستا بولاتىن ءىرى جەتى تاقتا بولىكتەرىنەن قۇرالعان.
جەتى قاراما-قايشىلىق: جەر مەن اسپان، جاس پەن كارى، جاقسى مەن جامان، ءتاتتى مەن اششى، ءتۇن مەن كۇن، سۋ مەن تاس، جاز بەن قىس.
«جەتى قاراقشى جۇلدىزى»
«جۇت (بەدا) - جەتى اعايىندى، جيەنىمەن - سەگىز».
وسىنداي 7 سانىنا بايلانىستى بىرنەشە ناقىل سوزدەردى كەلتىرۋگە بولادى.
بايىرعى قازاق كۇنتىزبەسى بويىنشا (ونىڭ نەگىزى ەرتەدەگى اراب كۇنتىزبەسىندە جاتىر) ون ەكى ايعا ارنايى جاندىكتەر مەن حايۋاناتتار اتىن بەرۋ (تىشقان، سيىر، بارىس، قويان، ۇلۋ، جىلان، جىلقى، قوي، مەشىن، تاۋىق، ءيت، دوڭىز)، ولاردى 12 قازىنا دەپ اتاۋ، ون ەكى جىلدى ادامنىڭ ءبىر مۇشەلى - قاتەرلى جىل دەپ ارنايى اتاپ ءوتۋ، «ون ەكى مۇشەڭ ساۋ بولسىن»، «ون ەكىدە ءبىر نۇسقاسى جوق»، «ون ەكى باۋلى وزبەك، توعىز باۋلى تۇرىكمەن» نەمەسە ليرو-ەپوس جىرلارىندا كەزدەسەتىن:
«وراي دا وراي وق اتقان
ون ەكى تۇتام جاي تارتقان!»
(«قوبىلاندى باتىر»)
«ون ەكى ايدىڭ جارتىسى جاز بولادى،
جاز بەلگىسى ۇيرەك پەن قاز بولادى»
(«قوزى كورپەش - بايان سۇلۋ»)
«ۇلكەندىگى باسىنىڭ
ون ەكى قارىس قازانداي»
(«قامبار باتىر»)
دەگەن ءسوز تىركەستەرى - 12 سانىن ەرەكشە قاسيەت تۇتۋدىڭ بەلگىسى.
قازاقتا «تۇيە بويىنا سەنىپ جىل اتتارىنان قۇر قالدى» دەگەن، قالجىڭ كەزىندە سالىستىرمالى ۇعىمداردا بار. ەندى ءبىر تۇسىندىرمە، ول تۇيەنىڭ دەنە قۇرىلىسىنا بايلانىستى. ياعني مۇشەلدەگى حايۋاندار بارى جينالىپ، تۇيەنىڭ دەنەسىن ءبولىسىپ العان ەكەن. شىنىندا دا، تۇيەنىڭ قۇلاعى تىشقاندىكىندەي، تۇياعى سيىردىكىندەي، كەۋدەسى بارىستىكىندەي، ەرنى قوياندىكىندەي، موينى جىلاندىكىندەي، شۋداسى جىلقىنىڭ جالىنداي، جونى قويدىكىندەي، بوكسەسى مەشىندىكىندەي، توبەسى تاۋىقتىكىندەي، ساندارى يتتىكىندەي، قۇيرىعى دوڭىزدىكىندەي ەمەس پە!». وسىنداي تۇسىندىرمە ءسوز تىزبەكتەرى قازاقتىڭ ولەڭدەرىندە دە ورىن العان:
ولەڭنىڭ ۇزىنى بار، قىسقاسى بار،
ءسوزدىڭ دە ايتا الاتىن ۇستاسى بار.
قاراعىم، سەن بىلمەسەڭ مەن ايتايىن،
تۇيەدە ون ەكى جىلدىڭ نۇسقاسى بار.
بۇل جونىندە مىنانداي تۇسىندىرمە سويلەمدەر دە بار: تۇيە جىلدان قۇر قالماعان، قايتا ونى جوعارىدا اتالعان ون ەكى ءتۇرلى جان يەسىنىڭ جيىنتىق نۇسقاسى، ياعني مۇشەل ون ەكى جىلدىڭ سيمۆولدىق-سينتەزى دەسە دە بولعانداي. بوتاسىن بويىندا ون ەكى اي كوتەرەتىنى دە مۇمكىن، وسى سانمەن ورايلاس زاڭدىلىق بولار».
جالپى، مۇشەل جىلدى بىلگىسى كەلگەن كىسى تۋعان جىلىن ون ەكىگە بولەدى. ەگەر جىل ون ەكىگە قالدىقسىز بولىنسە، ول مەشىن جىلى تۋعان بولىپ شىعادى. ال ون ەكىگە بولىنبەي، قالدىق قالاتىن بولسا، جىلدى سول قالدىق بويىنشا ايقىندايدى. قالدىق ءبىر بولسا - تاۋىق جىلى، ەكى بولسا - ءيت، ءۇش بولسا - دوڭىز، ءتورت بولسا - تىشقان، بەس بولسا - سيىر، التى بولسا - بارىس، جەتى بولسا - قويان، سەگىز بولسا - قوي، توعىز بولسا - جىلان، ون بولسا - جىلقى، ون ءبىر بولسا - بارىس جىلى.
ازيا حالىقتارىنىڭ جىلداردى بەلگىلەۋىن زودياك تىلىمەن ايتساق، بىلاي تۇسىندىرىلەدى: تىشقان جىلىندا تۋعاندار زەرەك، سيىر جىلىندا تۋعاندار قايتپاس قايسار، بارىس جىلدىلار تاكاپپار دا وزبىر، قويان جىلدىلار ءبيازى دا سىپايى، ۇلۋ جىلدىلار ارمانشىل، جىلان جىلى تۋعاندار ۇرىس-كەرىسكە باتىل، جىلقى جىلدىلار اشىق-جارقىن، ىرىقتى، قوي جىلدىلار مومىن دا تاباندى، مەشىن جىلدىلار زەرەك تە قاعىلەز، تاۋىق جىلدىلار بولجامپاز دا ساۋەگەي، ءيت جىلدىلار ادال دا مەيىرىمدى، دوڭىز جىلدىلار بايسالدى دا دارقان كەلەدى.
بۇرىنعى قاريالار مەكتەپكە باراتىن بالالارعا تىلەك-باتا ايتاتىن: «حاتتى تەز تانىپ، كىتاپتى كوپ وقىپ، لۇقپانداي حاكىم، اتىمتايداي جومارت، 12 عالىمنىڭ ءتىلىن ءبىلسىن» دەپ. قازاقتا ورازا ايىن 12 ايدىڭ سۇلتانى دەيدى، ويتكەنى وسى ايدا داۋ-دامايدان، ۇرىس-كەرىستەن، ۇرلىق-قارلىقتان ارىلىپ، تەك دەنساۋلىقتى تازالىكتى، جاقسى مىنەزدى قالىپتاستىرۋ كەرەك. جىلقى مالىن سويعاندا، سوعىم ەتىن 12 جىلىككە ءبولۋى، كيىز ءۇيدىڭ دە 12 قاناتقا دەيىن بولۋى، ساعاتتىڭ ءتىلى دە 12 سانىمەن اياقتالۋى. مىنە، وسىنىڭ بارلىعى 12 سانىنىڭ قاسيەتتى ەكەنىن بىلدىرەدى.
ءومىر بولعان سوڭ كەيدە رەنىشتى جاعدايلار دا كەزدەسىپ تۇرادى. مىسالى، قازاق دالاسىنىڭ باتىرى، دۇنيەجۇزىنىڭ بىرنەشە رەت كۇرەستەن جەڭىمپازى، سيرك ونەرىنىڭ اتاسى قاجىمۇقان مۇڭايتپاس ۇلى 1948 - جىلدىڭ 12 - تامىزىندا دۇنيەدەن ءوتتى.
وتانسۇيگىشتىگىن، پاتريوتتىق بورىشىن كۇش اتاسى قاجىمۇقان بىلاي سيپاتتايدى:
جيىرما ءتورت پاتشالىقتى ارالادىم،
پالۋاندى نەشە ءتۇرلى جارالادىم.
جۇرەگىمدى جىلىتقان قىزۋى مول،
تۋعان جەردەي ىستىقتى تابا المادىم.
كاسىپتىك بوكستىڭ ءوزى دە 12 راۋنتتان تۇرادى. 9 بالدىق سەيسميكالىق اۋدانداردا 12 قاباتتى ۇيلەردى سالعان وتە ءتيىمدى جانە قاۋىپسىز.
قازاقتىڭ ۇلى عالىمى، اعارتۋشى-دەموكرات شوقان ءۋاليحانوۆ 1835 - جىلى 12 - قاراشادا دۇنيەگە كەلگەن جانە 12 جاسىندا سىبىردەگى كادەت كورپۋسىنا وقۋعا ورنالاستىرىلعان.
قازاقتىڭ ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا اتى شارتاراپقا جايىلعان، سوزگە، ىسكە دە باتىل، سوعىس كومانديرى، جاۋىنگەر-جازۋشى باۋىرجان مومىش ۇلى دا جىلدىڭ 12-ايىندا دۇنيەگە كەلگەن.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى اكادەمياسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى، كەڭەس وكىمەتى اكادەمياسىنىڭ ورتا ازيا بويىنشا ءبىرىنشى اكادەميگى قانىش يمانتاي ۇلى ساتبايەۆ تا 12 - ساۋىردە 1899 - جىلى دۇنيەگە كەلگەن.
سول سياقتى باسقا دا ىرىمدى سانداردىڭ شىعۋ سەبەپتەرى بار. مىسالى: ءۇش ءجۇز، ءۇش جۇرت، ءۇش ءتاتتى، ءۇش ارسىز، ءۇش ماقسات، ءۇش كوز، ءۇش الىس، ءۇش قۋات، ءۇش عايىپ، ءۇش داۋسىز، ءۇش توقتام، ءۇش قادىرسىز. مىنە، كوردىڭىزدەر مە، بۇلار دا 12 سانىنا جەتىپ تىرەلەدى.
3 سانىنا قاتىناستى ۇلىقپان حاكىمنىڭ وسيەتى: «ناسيحات ءۇشىن ءۇش مىڭ اۋىز ءسوز جازدىم، ءۇش مىڭنان ءۇش اۋىزىن تاڭداپ الدىم. ونىڭ ەكەۋىن ەستە ساقتا، ال ءبىرىن ۇمىت، ياعني قۇدايدى ءهام ءولىمنىڭ حاقتىعىن جادىڭا تۇت، جاساعان جاقسىلىعىڭدى ەستەن شىعار». وسىنداي دانالىق سوزدەر بارشىلىق. مىسالى:
ءبىرىنشى بايلىق - دەنساۋلىق،
ەكىنشى بايلىق - اقجاۋلىق،
ءۇشىنشى بايلىق - ون ساۋلىق.
سونداي-اق ەرتە كەزدە ارابتار توعىز سانىن دا قاسيەتتى دەپ ساناعان. ولگەن ادامنىڭ ءۇشىن، توعىزىن بەرىپ ەسكە تۇسىرگەن. سول ارابتار ارقىلى يسلام ءدىنىنىڭ قازاق دالاسىنا ەنۋىنە بايلانىستى توعىز سانىنىڭ ەرەكشە قۇرمەت تۇتىلۋى دا بايقالادى. «توعىز اي، توعىز كۇن بالا كوتەرۋ»، «توعىز ايەلدىڭ تولعاعى ءبىر كۇندە كەپتى»، «توعىز جولدىڭ تورابى»، «توعىز قابات تورقا كيۋ».
جاساعان يەم، جاراتۋشى قۇدىرەت-اللا تاعالانىڭ 99 اتى بار. تاسپيح مونشاقتارى - 99، جامبىل - جاكەڭ - 99 جىل ءومىر ءسۇردى.
40 سانىندا دا وسيەتتى سوزدەر، ماقال-ماتەلدەر كەڭىنەن ءورىس العان.
جاس ءسابيدى العاش رەت كۇمىس سالىنعان سۋعا شومىلدىرعاندا مىنانداي تىلەك ايتادى:
وتىز ومىرتقاڭ بەكىسىن،
قىرىق قابىرعاڭ قاتسىن.
ارتىنان ءسابيدى شومىلدىرعان ايەلدەر كۇمىستى ءوزارا ءبولىپ الادى. جاس ءسابي دۇنيەگە كەلگەننەن كەيىن قىرىق كۇن بويى ەشكىمگە كورسەتپەۋ، شاشىن جانە تىرناعىن الماۋ ادەتتەرىمىزدە بار.
«وتىزىڭدا وردا بۇزباساڭ
قىرقىڭدا قامال الماسسىڭ»،
قىرىقتىڭ ءبىرى - قىدىر (ۇيگە باقىت، بايلىق اكەلەتىن اسپان ەلشىسى).
ءبىر كىسى تاققا وتىرسا - قىرىق كىسى اتقا وتىرادى.
«حاندا 40 ادامنىڭ اقىلى بار»
ال 1000 سانىندا دا وسيەت ماتەلدەر بار ەكەن.
جۇزدەن جۇيرىك، مىڭنان تۇلپار
«مىڭ مالىڭ بولعانشا
ءبىر بالاڭ عالىم بولسىن».
«كۇنىنە مىڭ پالەگە جولىقساڭ دا،
ءبىر اللادان كۇدەرىڭدى ۇزە كورمە».
«مىڭ قوسشىدان ءبىر باسشى ارتىق»
وسى كەلتىرىلگەن ىرىمدى سانداردى ەسكە الىپ، رەتى كەلگەن ساتتەردە جاس ۇرپاقتارعا تاريحي تۇپنۇسقاسىن ءتۇسىندىرىپ، ماعىناسىن اشىپ بەرىپ وتىرساق، ۇرپاعىمىز تازا، دانىشپان، ءتارتىپتى جانە پاتريوتتىق سەزىمدەرىنىڭ جوعارى بولاتىڭدىعىنا تولىق سەنەمىن.
ج. بايناتوۆ، ق.ساتبايەۆ اتىڭداعى قازاق ۇلتتىق تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى «قۇرىلىس» كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى
