قازاق ءھام تۇلىپ

قازاق تۇرمىسىندا كوپ قولدانىلعان بۇزاۋ- تۇلىپ، تون- تۇلىپ ءجيى ەسىمە تۇسەدى. ونىسى نەسى ەكەن؟ بىزگە بەلگىلىسى، قازاق ءۇش زاتقا تۇلىپ اتاۋىن بەرگەن. ۇشەۋىنىڭ دە ءتۇپ- توركىنى ءبىر سياقتى، ءبىراق ۇشەۋى ءۇش ءتۇرلى ماقساتتا قولدانىلعان.

жер телімі
Фото: Ұлытау облысының әкімдігі

 ءبىرىنشىسى - بىتەۋ سويىلعان، ءجۇنى سىرتىنا قاراتىلىپ، ءىشى ءشوپ- شالامعا تولتىرىلعان بۇزاۋ تەرىسى، ەكىنشىسى - كوبىنە قوي تەرىسىنەن تىگىلەتىن، ءىشىنىڭ ءجۇنى قالىڭ، ەتەگى ۇزىن، جاعالى قىستىق كيىم، ياعني وتە جىلى تون، ءۇشىنشىسى - سپورتتا قولدانىلاتىن كادىمگى «گرۋشا».

بۇزاۋى ولگەن سيىردى ءيدىرۋ ءۇشىن جاسالعان تۇلىپ جونىندە ءسوز قوزعاعاندا اقيىق اقىندار - ساعي جيەنبايەۆ پەن جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ «تۇلىپ» اتتى ولەڭدەرى ەسكە تۇسەدى. اقىنداردىڭ اتالعان ولەڭدەرىندە تۇلىپتىڭ انىقتاماسى، قىزمەتى پوەزيا تىلىمەن ءدال بەرىلگەن. بۇل ولەڭدەر تۇلىپتىڭ تاقسىرەتتى كەزەڭدەردە قازاق ومىرىندەگى ورنى، اشتىقتان تالماۋسىراپ، كوزى بوزارا قورەك ىزدەگەن قانشاما جاننىڭ كومەيىن ءجىپسىتىپ، ءنار الۋىنا سەپتىگىن قالاي تيگىزگەنى جونىندەگى قاسىرەت جىرى، ءۇمىت جىرى سەكىلدى. جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ «تۇلىپ» اتتى ولەڭىندە:

« قىزىل بۇزاۋ ارام قاتتى، تەرىسىن

سىپىرىپ اپ اجەم جەلگە كەپتىرىپ:

قولدان بۇزاۋ جاساپ قويدى قايتادان

تەرىگە الگى ءشوپ تىعىپ.

نەتكەن، نەتكەن قاتالدىق:

قىزىل بۇزاۋ - قىزىل تۇلىپ اتاندى.

كوزى ورنىنان ءشوپ كورىندى سارعايىپ -

شوپكە تويماي ءولىپ پە ەكەن ول قاسقا؟!» دەيدى اقىن.

بۇل - شيەتتەي بالا- شاعانى اقسىز قالدىرماۋ امالى، بۇزاۋىنان ايىرىلعان ساۋىن سيىردىڭ سۋالىپ كەتپەۋى ءۇشىن جاسالعان قارەكەت. سيىر، ونىڭ ءسۇتى ءبىر وتباسىنىڭ تىرشىلىك كوزى، ومىرلەرىن جالعار قورەك. ال ودان ايىرىلۋ - وزەك تالۋ، ومىرەم قابۋ.

«.. .تەك ول جولى.. . قىزىل سيىر ورىستەن

موڭىرەپ كەلدى ءتورت ەمشەگى شانشىلىپ،

شانشىلعانى سونشاما

قويعانداي ەد ءارقايسىنا قامشى ءىلىپ.

ساۋىنى اسقان سيىر ازان قاعادى،

سەرپىپ- سەرپىپ تەبىندى ارتقى اياعىن.

قىزىل- ءسابيدى اياپ ەدىم مەن مانا،

ەندى مىنا قىزىل- انانى ايادىم.

قىزىل سيىر تۇلىپتى يىسكەپ، كەنەت ءبىر

تەرىلەرى جيىرىق قاقتى باۋرىنىڭ.

نىقىلىقتاپ وتىردى اجەم، شەلەكتىڭ

سالدىراتىپ باۋلىعىن.. .»

دەيدى اقىن تەبىرەنە.

تۇلىپقا يىگەن سيىر ءسۇتتى بۇلاقتاي اعىزدى. اش قۇرساقتار جۇباندى. ءومىر جالعاستى. ادام تۇلىپپەن سيىردى الداۋسىراتتى، ونىسىن جۇباتۋ دەپ سانادى، ال جانۋار وعان الداندى ما، جوق پا، كىم بىلەر؟ ءبىراق الدانبادى دەگەننىڭ وزىندە سيىردىڭ ودان باسقا امالى بار ما ەدى؟ بۇزاۋىنىڭ تەرىسىن يىسكەپ جۇبانعان سيىرداي كۇي كەشكەن تالاي جاننىڭ ىشكى مۇڭىن:

«بوركىن يىسكەپ قازا بولعان ۇلىنىڭ

قاريا وتىر ءوزىن الداپ امالداپ.

جاڭا شىقتىم سول ۇيدەن مەن، تاباندا

مەن دە ءوزىڭنىڭ ۇلىڭمىن عوي دەپ الداپ.. .» دەگەن جولدارمەن ەگىلتە، توگىلتە بەرگەن اقىننىڭ بۇل ولەڭىنەن تۇلىپتىڭ تالاي قازاق بالاسىنىڭ اشتىق قۇرساۋىنان امالداپ شىعۋىنا سەبەپكەر بولعانىن كورە الامىز.

ال اتاقتى ساعي جيەنبايەۆتىڭ «تۇلىپ» دەگەن ولەڭىنىڭ ورتا تۇسىندا:

«.. .كۇتىپ جۇردىك، ۇمىتىپ بار قايعىنى،

اۋىزىمىز اققا تيەر اي- كۇندى!

كۇرەڭ قاسقا سيىر ءبىزدىڭ سول جىلى

تۋا سالا بۇزاۋىنان ايىرىلدى.. .

.. .سودان كەيىن اشۋلى بوپ الدى دا،

ماڭايىنا جولاتپادى جاندى دا.. .

تۇلىپ جاساپ تەرىسىنەن بۇزاۋدىڭ

ءبىر كۇنى اپام اپاردى ونىڭ الدىنا.. .

.. .بۇزاۋىم دەپ ويلادى ما كادىمگى،

بوساتتى ما ول الپىس ەكى تامىردى.

بار دەنەسى ەرىپ بارا جاتقانداي،

باۋىرىنان ءسۇتى ساۋلاپ اعىلدى.. .» ، دەيدى اقىن.

سۋرەتكەردەن ارتىق ايتا المايمىز. كادىمگى كەپكەن تەرىگە جان ءبىتىرىپ جىبەرگەندەي اقىن تۇلىپتىڭ الدامشى بەينەسى ارقىلى جالعان ءومىردىڭ فيلوسوفيالىق جاي- جاپسارىن الدىڭا جايىپ سالادى، تىرشىلىكتىڭ الدامشى كەيپىن كوز الدىڭا كەلتىرەدى. نەگىزگى ويىنا تەمىرقازىق بولعان بۇل ويلارىن جەتكىزۋ ءۇشىن اقىن تۇلىپ پەن سيىردى مىسالعا الادى. ال ءبىز تەرەڭدەمەي- اق بەرگى بەتىنە عانا وي جۇگىرتسەك، تۇلىپتىڭ تالاي قازاقتى «اسىراعانىن» وڭاي ۇعامىز. دەمەك، قوس اقىن تەبىرەنە ءسوز ەتىپ، قاسيەت «ءسىڭىرىپ» جىبەرگەن بۇل تۇلىپتىڭ قازاق ءۇشىن ورنى الابوتەن.

تون- تۇلىپ ۇسكىرىك، بوران ءۇشىن الىنباس قامال. سونىمەن قاتار كەشەگى تارشىلىق زاماندا تالاي قازاق بالاسىن اشتىقتان امان الىپ قالعان وسى تۇلىپ. بالالار تاراپىنان «اپا، قارنىم اشتى» دەگەندە، شاراسىز قايران اتالار مەن انالار ءبىر مەزەت تۇلىپقا جۇگىنىپتى.

.. .كۇن ىزعار. كيىز ءۇي، جاپپا تامدار ءىشى ازىناپ تۇر. باس كوتەرەر جۇرت ەرتەلى- كەش اقىسىز- پۇلسىز ۇجىمشار جۇمىسىندا. ءبارى ۇيدەگى اشقۇرساق پەرزەنتتەرىنە الاڭداۋلى. جاعۋعا وتىن، جەۋگە ازىق جوق. وندايدا ۇلكەندەر تون- تۇلىپتارىن ۇيلەرىنە قالدىرىپ كەتەدى. بىرىنشىدەن، استارىنا سىز وتپەسىن دەپ جەرگە توسەگەن، ەكىنشىدەن، ەڭ ماڭىزدىسى، ەڭبەككۇنگە العان نە قاعا بەرىستە قىرمان نەمەسە تاعى ءبىر جەردەن قالتاسىنا سالا كەلگەن ءبىر ۋىس، بالكىم قوس ۋىس بيدايدى جاسىرىنا قۋىرىپ، ونى جۇمىسقا كەتەرلەرىندە الگى تۇلىپتىڭ قالىڭ ءجۇنىنىڭ اراسىنا شاشىپ كەتكەن. بۇل دا ءبىر شاراسىزدىقتان تۋىنداعان امال. الگى بيدايدى تەڭدەي ءبولىپ ۋىستارىنا سالىپ كەتسە، بالا سول زاماتتا اسىعىپ جۇتىپ جىبەرەدى دە، تاعى تاماق ىزدەيدى. ال قۋىرىلعان ءداندى تۇلىپتىڭ قالىڭ ءجۇنىنىڭ اراسىنا شاشىپ كەتسە، بىردەن ءبارىن اۋىزعا ىتقىتۋ مۇمكىن بولمايدى. بالا بايعۇس كەشكە دەيىن قالىڭ ءجۇننىڭ اراسىنان بيداي تەرىپ كۇن وتكىزەدى. ايتەۋىر قورەك بار، جوق ەمەس. ەندى سونى تەرىپ جەي بەر. سودان بايعۇس بالا بيدايدى تالعاجاۋ ەتەمىن دەپ ونى تۇلىپ «ورمانىنان» ىزدەيدى. بىرتىندەپ تەرىپ جەپ اش قۇرساعىن الدايدى. بۇل قاۋىرت «جۇمىستان» ءالسىز بالا ەپتەپ قورەك الادى، ەسەسىنە ءدان تەرىپ تەز شارشايدى، ۇيقى قىسىپ جاتىپ قالادى. ۋايىمدايتىن ەشتەڭە جوق، ويتكەنى استىندا جىپ- جىلى، قالىڭ تۇلىپ بار. مىنە، قازاقتىڭ تالاي بالالارى وسىلاي وتپەلى كەزەڭنەن وزەگى تالسا دا ومىرەم قاپپاي ءتىرى شىققان.

جولدىباي بازار

egemen.kz

سوڭعى جاڭالىقتار