قازاق عالىمدارى كيىكتى ارنايى ءتالىمباقتا ءوسىرىپ، زەرتتەپ جاتىر
ورال. KAZINFORM - قازاقستاندا كيىك ماسەلەسى توڭىرەگىندە ءتۇرلى پىكىر ايتىلىپ جۇرگەنى ءمالىم. وسى ورايدا Kazinform ءتىلشىسى ۆەتەريناريا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، جاڭگىر حان اتىنداعى باتىس قازاقستان اگرارلىق- تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، «اقبوكەن» ءتالىمباعىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى قايسار كۋشاليەۆكە بىرنەشە ساۋال قويعان ەدى.
- قايسار جاليت ۇلى، سوڭعى كەزدە باتىس قازاقستان وبلىسىندا كيىكتىڭ شامادان تىس كوبەيىپ كەتكەنى، سونىمەن قاتار ولاردىڭ اراسىندا ءولىم- ءجىتىمنىڭ از ەمەستىگى ءجيى ايتىلىپ ءجۇر. وسىعان بايلانىستى ويىڭىز قانداي؟
- بۇل ءسوزىڭىزدىڭ جانى بار. شىنىندا دا كيىك از ءولىپ جاتقان جوق. قىستا تەكەلەرى شىعىنعا ۇشىراسا، كوكتەمدە السىزدەرى سۋدان وتەردە شىعا الماي قالادى. دالادا كيىك ولەكسەلەرىنىڭ كوپ ەكەندىگى تۋرالى تۇرعىندار دابىل قاعىپ، حابارلاپ جاتادى.
ال ولار نەدەن ءولدى - مىنە، وسىنى زەرتتەۋ جاعى كەمشىن. بۇرىن كيىك جاپپاي قىرىلعاندا، پاستەرەللەز دەگەن دياگنوز قويىلىپ كەلدى. قازىرگى كەزدە سيرەك كەزدەسەتىن سەنۋروز (اينالما)، ەحينوكوككوز، مونيەزيوز سياقتى اۋرۋلار شىعىپ جاتىر.
تاعى ءبىر ايتاتىن جايت، اقبوكەننىڭ ۇستىندە تاسكەنەلەر قاپتاپ كەتتى. تاسكەنە ءتۇرلى اۋرۋدى تاسىمالداۋشى بولىپ ەسەپتەلەدى. وسى بەتىمەن كەتە بەرسە، كيىكتەر ىندەتكە تاپ بولىپ، جاپپاي قىرىلۋى ىقتيمال. ودان مالعا جۇعۋى دا عاجاپ ەمەس.
- سوندا مۇنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن نە ىستەۋگە بولادى؟
- مەنىڭ ويىمشا، بۇل ءۇشىن عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇيەلى جولعا قويۋ كەرەك. بۇل باعىتتا قازاقستاندا ءتالىمباقتار ۇيىمداستىرىپ، كيىكتى سوندا باعىپ-كۇتىپ، زەرتتەسە بولار ەدى. مۇنىڭ وڭ تاجىريبەسى جاڭگىر حان اتىنداعى باتىس قازاقستان اگرارلىق-تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى «اقبوكەن» ءتالىمباعىندا بار. ءبىز الدىمەن ەكولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار مينيسترلىگى ارقىلى كيىكتى كىشكەنتاي ءتول كەزىنەن باستاپ ءوسىرۋ جونىندە رۇقسات الدىق.
- جابايى جانۋاردى قولدا ۇيرەتۋ قيىن شىعار؟
- ارينە. ويتكەنى جاڭا تۋعان تولگە ەمىزىكپەن ءسۇت بەرۋ وڭاي نارسە ەمەس. ءولىپ تە قالادى. سوندىقتان ۋىز ەمىپ، ءبىر- ەكى ساعاتتاي ءال جيناعاننان كەيىن السا، امان وسىرۋگە بولادى. باستاپقىدا 200 باستايىن العان ەدىك، شىعىن دا بولماي قالعان جوق. كەيىن سونىڭ جارتىسىن ۇلىتاۋ وبلىسىنداعى ءتالىمباققا بەردىك. قازىرگى تاڭدا 56 گەكتار اۋماقتا الپىس شاقتى كيىك بار، سونىڭ جيىرمادان استامى - تەكە.
كيىكتى ءتالىمباقتا ءوسىرۋدىڭ ءبىر تيىمدىلىگى، ونى جان- جاقتى زەرتتەۋگە بولادى. مولەكۋلالىق- گەنەتيكالىق زەرتتەۋ ناتيجەسىندە كيىك قازىرگى تاڭدا عانا ەمەس، بولاشاقتا قانداي اۋرۋلارعا شالدىعۋى مۇمكىن، سونىڭ ءبارىن انىقتاي الامىز. سونىمەن قاتار پارازيتتەرگە قارسى قانداي ءدارى- دارمەك قولدانۋ كەرەك، ونىڭ دوزاسى قانداي، مۇنى دا نازاردان تىس قالدىرمايمىز.
عالىمدارىمىزدىڭ ءبىرى ايگۇل قوجايەۆا پارازيتتەر جونىندە دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن قورعاپ شىقتى. ماگيسترانتتار دا بارشىلىق. وعان قوسا تۇرىكمەنستان، وزبەكستان ەلدەرىنەن ماماندار كەلىپ، اقىل- كەڭەس الىپ، كەتىپ جاتىر.
- ەندەشە، ءتالىمباقتى كەڭەيتۋ، قازاقستاندا ولاردىڭ سانىن كوبەيتۋگە مۇمكىندىك بار ما؟
- بۇعان تولىق مۇمكىندىك بار دەپ ويلايمىن. 56 گەكتار ازدىق ەتەدى. ەگەر ءتالىمباقتى كەڭەيتسەك، كيىكتى ونەركاسىپتىك نەگىزدە ۇستاۋعا بولار ەدى. ياعني شاعىن ەت كومبيناتتارىن اشىپ، كيىك ەتىن وڭدەۋگە بولادى دەپ ەسەپتەيمىن. سوندا بۇل اقبوكەن سانىن ايقاي-شۋسىز رەتتەۋگە سەپتىگىن تيگىزەر ەدى.
قورىتا ايتقاندا، كيىكتەر مەكەندەيتىن جەرلەردە ءتالىمباق جۇمىسىن جولعا قويساق، ءبىز بۇدان ەش ۇتىلمايمىز.
اۆتور
عايساعالي سەيتاق
