قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى بەردىبەك سوقپاقبايەۆتىڭ تۋعانىنا - 100 جىل

استانا. KAZINFORM - بيىل قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى بەردىبەك سوقپاقبايەۆتىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولادى. ونىڭ شىعارمالارى قازاق مادەنيەتىنە ەلەۋلى اسەر ەتىپ، وقىرمانداردىڭ ءبىر ەمەس، بىرنەشە ۇرپاعىن تاربيەلەپ كەلەدى. جازۋشىنىڭ مەرەيتويى يۋنەسكونىڭ اتاۋلى كۇندەر كۇنتىزبەسىنە ەندى، دەپ حابارلايدى قازاقپارات ءتىلشىسى.

جاقىندا عانا قازاق ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلى، كلاسسيك جازۋشى بەردىبەك سوقپاقبايەۆتىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويىنا ارنالعان ەسكەرتكىشتىڭ سالتاناتتى اشىلۋ ءراسىمى الماتى وبلىسى رايىمبەك اۋدانىنىڭ نارىنقول اۋىلىندا وتكەن بولاتىن. ءىس-شاراعا مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسىمەن پارلامەنت سەناتىنىڭ ءتوراعاسى ماۋلەن اشىمبايەۆ قاتىسىپ، جەرگىلىكتى جۇرتشىلىققا ەل پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ قۇتتىقتاۋ حاتىن وقىپ بەرگەن ەدى.

«بەردىبەك سوقپاقبايەۆ قازاق ادەبيەتىندە ەشكىمگە ۇقسامايتىن قايتالانباس قولتاڭباسىن قالدىردى. ارداقتى ازاماتتىڭ ەسىمىن ۇلىقتاپ، ەڭبەگىن ەل جادىندا جاڭعىرتۋ - بارىمىزگە ورتاق پارىز. وسى ورايدا، جازۋشىنىڭ 100 جىلدىعى يۋنەسكونىڭ اتاۋلى كۇندەرى تىزبەسىنە ەنگىزىلۋى جانە تۋعان جەرىندە ساۋلەتتى ەسكەرتكىشىنىڭ بوي كوتەرۋى - ايگىلى ءسوز زەرگەرىنە دەگەن قادىر-قۇرمەتتىڭ بەلگىسى. قالامگەردىڭ وزىنە عانا ەمەس، ونىڭ كەيىپكەرىنە ەسكەرتكىش ورناتۋ - وتە سيرەك كەزدەسەتىن وقيعا. استانا تورىندە تۇرعان قوجانىڭ ءمۇسىنى سوقپاقبايەۆ شىعارماشىلىعىنىڭ ۇلت رۋحانياتىندا ەرەكشە ورىن الاتىنىن كورسەتەدى»، - دەلىنگەن پرەزيدەنتتىڭ قۇتتىقتاۋىندا.

قيىن زاماندا ءومىر ەسىگىن اشقان بەردىبەك 8 جاسىندا اناسىنان ايىرىلدى، بۇل ونىڭ ءومىر بويى اينىماس ازابى بولىپ قالادى. بالانىڭ بويىنا بىلىمگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتى كەيىن سوعىستا قازا تاپقان اعاسى ساتىلعان سىڭىرتكەن. بالا اشتىق پەن اۋىر جۇمىستى جانە ت. ب قيىنشىلىقتاردى باسىنان وتكەرگەن. دەگەنمەن، ول وتە ىزدەنىمپاز، قابىلەتتى بالا بولعاندىقتان ونىڭ ءومىرى جاقسى باعىتقا بەت الا باستايدى.

مەكتەپتەن جانە فزو- دان كەيىن ول اسكەردە قىزمەت ەتىپ، كەيىن الماتىدا اباي اتىنداعى قازاق پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىندە وقىپ بىتىرگەن سوڭ تۋعان اۋىلىندا ەكى جىل ۇستاز بولىپ جۇمىس اتقاردى. 1950-جىلدان باستاپ الماتى قالاسىنداعى «پيونەر» جانە «قازاقستان پيونەرلەرى» قازاق گازەتتەرىنىڭ رەداكسيالارىندا قىزمەت ەتكەن. كەيىننەن ءوزىنىڭ تالابىنا وراي سوقپاقبايەۆ ماسكەۋدەگى جوعارى ادەبي كۋرستى بىتىرەدى.

ال شىعارمالارى تۋرالى ايتاتىن بولساق، «بۇلاق» (1950) ولەڭدەر جيناعى، «ون التى جاسار چەمپيون» (1951)، «باقىت جولى» (1952)، «الىستاعى اۋىلدا» (1953)، «بالالىق شاققا ساياحات» (1960). بۇل پوۆەستى بويىنشا جازىلعان كينوسەناري دە فيلمگە ءتۇسىرىلدى (1965).

«دالا جۇلدىزى» (1960)، «اياجان» (1963، ورىس تىلىندە 1965)، «گاۋھار» (1966) پوۆەستەرىن جازعان.

ب. سوقپاقبايەۆتىڭ ەڭ تانىمال شىعارمالارىنىڭ ءبىرى «مەنىڭ اتىم قوجا» پوۆەستى (1957) كىتابى بالالاردىڭ ءسۇيىپ وقيتىن شىعارماسىنا اينالىپ، ورىس، ۋكراين، فرانسۋز، ليتۆا، لاتىش، وزبەك تىلدەرىنە اۋدارىلدى. اتالعان تۋىندىنى 1963-جىلى «قازاق فيلم» ستۋدياسى سول كىتاپ بويىنشا جازىلعان كينوسەناريدى ەكرانعا شىعاردى. «مەنىڭ اتىم قوجا» فيلمى فرانسۋزدىڭ كانن قالاسىنداعى جاستار مەن بالالارعا ارنالعان كينوفيلمدەردىڭ حالىقارالىق فەستيۆالىندە (1967) ارنايى سىيلىققا يە بولدى.

ادەبيەت ايدىنىنا العاشىندا اقىن بولىپ كەلگەن بەردىبەك پروزا جانرلارىندا قالام تەربەي باستايدى. كەيىننەن ول درامالىق شىعارمالاردى دا جازعان. اتاپ ايتقاندا، «بوزتوبەدە ءبىر قىز بار»، «اپەندەنىڭ ايلاسى»، «مەنىڭ اتىم قوجا» ت. ب. درامالىق شىعارمالارى بار.

سونداي-اق، ب. سوقپاقبايەۆتىڭ قىرقىنشى جىلدارداعى جاستار ومىرىنەن جازعان وزگەشە شىعارماسى «ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدى» رومانى ورىس تىلىنە اۋدارىلىپ باسىلدى.

بەردىبەك سوقپاقبايەۆ ادەبيەت الەمىنە باسقان العاشقى قادامى بولىپ سانالاتىن 1950-جىلى جارىق كورگەن «بۇلاق» (كوكتەم) جىر جيناعى بىردەن ءوز وقىرماندارىن تاپتى. قالامگەرلەردىڭ نازارىن وزىنە اۋدارعان جازۋشىنىڭ كەلەسى كىتابى - «ون التى جاسار چەمپيون» پوۆەسى.

بەردىبەك سوقپاقبايەۆ تۋرالى ءسوز بولعاندا مەنىڭ ەسىمە ەڭ الدىمەن «بالالىق شاققا ساياحات» اتتى شىعارماسى ەسكە تۇسەدى.

ويتكەنى «بالالىق شاققا ساياحات» بەردىبەك سوقپاقبايەۆتىڭ ءوزى ءومىر سۇرگەن ورتانىڭ بوياماسىز كورىنىسى. سونىمەن قاتار، بۇل شىعارماسىندا جازۋشىنىڭ شەبەرلىگىنە ءتانتى بولماي تۇرا المايسىڭ.

قازاق ادەبيەتىندە ەشكىمگە ۇقسامايتىن وزىندىك ورنەگىن سالعان قالامگەر ءومىردىڭ شىنايى بەت- بەينەسىن سۋرەتتەۋگە قاراپايىم بايانداۋ ارقىلى وقىرىمانىن وزىنە بىردەن باۋراپ اكەتەتىن. اسىرەسە، شىعارمالارىنداعى كەيىپكەرلەردىڭ پسيحولوگياسىن، مىنەز-قۇلقىن بەينەلەۋدە ەرەكشە جول تابا بىلگەن جازۋشى.

بەردىبەكتىڭ العاشقى ولەڭدەرى «جاستار داۋسى» (1949) اتتى جيناققا كىرگەن. كەيىننەن «لەنينشىل جاس»، «قازاقستان پيونەرى» گازەتتەرى مەن «پيونەر» جۋرنالدارىندا ءجيى باسىلىپ تۇرعان.

فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور سەرىك قيرابايەۆتىڭ ايتۋىنشا، «بۇلاق» دەگەن اتپەن 1950-جىلى باسىلعان بەردىبەكتىڭ بالالارعا ارنالعان ولەڭدەر جيناعى جارىق كورگەن كەزدە قازاق ادەبيەتىندە بالالار ادەبيەتى ونشا دامي قويماعان كەز ەدى. «بالالارعا ارنالادى» دەگەن شىعارمالاردىڭ ءوزى بالالار تۋرالى ۇلكەندەردىڭ كوزىمەن سۋرەتتەلگەن ءومىردىڭ بەينەسى بولاتىن. بالالار حاراكتەرى، بالا پسيحولوگياسى دەگەنگە ونشا ءمان بەرىلە بەرمەيتىن. بالالارعا ارنالعان ولەڭدەردىڭ جاتتاۋعا ىڭعايلى ويناقىلىعى، ىرعاعى، وي تاپقىرلىعى ەسكەرىلمەيتىن. عالىمنىڭ كەلتىرگەن دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، العاشقى ولەڭدەرىمەن-اق بەردىبەك وسى ولقىلىقتاردىڭ ورنىن تولتىرۋعا قىزمەت ەتتى. ونىڭ «بۇلاعىندا» شىن ماعىناسىنداعى كىشى مەكتەپ جاسىنداعى بالالارعا لايىق جىرلار مول بولعان.

سول جىلداردان كەيىن-اق، بەردىبەكتىڭ «ون بەس جاسار چەمپيون» اتتى پوۆەسى «پيونەر» جۋرنالىندا باسىلسا، 1953-جىلى «باقىت جولى» دەگەن اڭگىمەلەر جيناعى جارىققا شىققان. ءسويتىپ، ول ادەبيەتكە ەركىن ەنىپ، بالالار ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ قاتارىنا قوسىلعان. ونىڭ سول كەزدەگى زامانداستارى شىن بالاعا ءتان مىنەزى بار ادەبيەت بەردىبەكتەن باستالادى دەپ باعا بەرگەن. ءسويتىپ قازاق بالالار ادەبيەتى سوقپاقبايەۆتىڭ تۇسىنۋگە جەڭىل ءارى استارى مول شىعارمالارىمەن العاشقى ىرگە تاسى قالانعان.

كوپتەگەن ادەبيەت سىنشىلارى بەردىبەك سوقپاقبايەۆتىڭ ءاربىر شىعارماسى بوياماسىز، شىنايى سۋرەتتەلگەن دەپ ءجيى ايتادى. ءيا ونىسى راس، «جازۋشىنىڭ كەيىپكەرلەرىن اسىرا ماقتاپ، ەشقاشان كوتەرمەلەپ، اسىرەلەپ جازباعان» دەيدى جۇسىپبەك قورعاسبەك «وزگەشە ويلى قالامگەر» جازباسىندا. ونىڭ باستى ارتىقشىلىعى وسىندا ەدى. ءبىر مىسال كەلتىرە كەتەيىك، «بالالىق شاققا ساياحات» پوۆەسىندەگى بارلىق كەيىپكەرلەرى ءومىردىڭ تۋرا وزىنەن قيىپ قانا العان ادامدار. ءبىر قاراعاندا قاراپايىم جولمەن عانا اڭگىمەلەۋ ارقىلى وقىرمانعا ايىرىقشا اسەر قالدىرادى. وسى شىعارماسىن وقي وتىرىپ، جازۋشىنىڭ بالا كۇنىندەگى قازاق ۇلتىنىڭ ءداستۇرلى ءومىر اعىمىنان ايرىلىپ، ەكىنشى ءبىر زامانعا اۋىسۋ كەزىندەگى ءومىردى اينا قاتەسىز شەبەرلىكتپەن سۋرەتتەگەن.

بەردىبەك ومىردە كوڭىلدى، تاپقىر، ءازىل-قالجىڭى اۋزىندا جۇرەتىن، سوزگە جۇيرىك جىگىت بولعان. سول ەرەكشەلىگىن ونىڭ شىعارمالارىنان ايقىن اڭعارىلادى.

بالالارعا ارناپ جيىرمادان اسا تۋىندى جازعان بەردىبەك سوقپاقبايەۆتىڭ ايگىلى «مەنىڭ اتىم - قوجا» پوۆەسى باستاپقىدا پروتەستىك شىعارما دەپ تانىلعان. سوندىقتان بۇل تۋىندى ۇزاق ۋاقىت قولجازبا كۇيىندە جاتادى. پوۆەست ەڭ الدىمەن ورىس تىلىنە اۋدارىلىپ، ماسكەۋدەگى «دەتسكايا ليتەراتۋرا» باسپاسىنان جارىق كوردى. سودان كەيىن اتالعان شىعارما فرانسۋز تىلىنە اۋدارىلادى. كوپتىڭ كوڭىلىنەن شىققان تۋىندى ارتىنشا الەمنىڭ 30 تىلىنە اۋدارىلىپ شىققان.

جازۋشىنىڭ قىسقاشا ءومىربايانى

بەردىبەك سوقپاقبايەۆ 1924-جىلى 15-قازاندا الماتى وبلىسىنىڭ نارىنقول اۋىلىندا تۋعان. اباي اتىنداعى قازاق پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىن، كەيىننەن ماسكەۋدە جوعارى ادەبي كۋرستى بىتىرگەن. ءبىراز جىل اۋىل مەكتەبىندە بالا وقىتقان. «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە، «بالدىرعان» جۋرنالىندا، ش. ايمانوۆ اتىنداعى «قازاق فيلم» كينوستۋدياسىندا ىستەگەن. سونداي-اق، قازاقستان جازۋشىلار وداعىندا بالالار ادەبيەتى جونىندەگى ادەبي كەڭەسشى بولعان.

شىعارماشىلىق جولىن ولەڭمەن باستاپ، 1950-جىلى «بۇلاق» اتتى جىر جيناعىن شىعارعان. كەيىن بالالار مەن جاس وسپىرىمدەرگە ارنالعان 20 دان استام اڭگىمە، پوۆەست، رومان جازعان. «مەنىڭ اتىم قوجا»، «بالالىق شاققا ساياحات» ، «بوزتوبەدە ءبىر قىز بار»، «ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدى» جانە «قايداسىڭ، گاۋھار» سەكىلدى تۋىندىلارى ك س ر و حالىقتارىنىڭ جانە شەتەلدەردىڭ كوپتەگەن تىلدەرىنە اۋدارىلىپ، ساحنالىق، ەكراندىق نۇسقاعا اينالعان. 1967-جىلى بالالار مەن جاس وسپىرىمدەرگە ارنالعان فيلمدەردىڭ كانن قالاسىندا (فرانسيا) وتكەن حالىقارالىق فەستيۆالىندە «مەنىڭ اتىم قوجا» فيلمى (ب. سوقپاقبايەۆتىڭ سەناريى) ارناۋلى جۇلدەگە يە بولدى.

قازاق ك س ر جوعارعى كەڭەسىنىڭ قۇرمەت گراموتاسىمەن ماراپاتتالعان.

اۆتور

بەيسەن سۇلتان