قازاق ادەبيەتى دەپ اتالاتىن ماۋەلى بايتەرەكتىڭ ءساندى دە ەرەن بۇتاقتارى قىتاي مەملەكەتىندە - تۇرسىنبەك كاكىشەۆ
جىر تۇيعىنى تاڭجارىقتىڭ (1903-1947) تۇلعاسى سان قىرلى. ول - كومپوزيتور، ساحناگەر، اراب-پارسى، قىتاي وركەنيەتىن تەرەڭ مەڭگەرگەن ءبىلىمدار اقىن، ۇلتتىق پوەزيانىڭ جاۋهارلارىن عاجايىپ اسەم داۋىسىمەن قۇلپىرتا جىرلاعان مايتالمان جىرشى، ورىنداۋشى، حالىق ساناسىن وياتقان ساياسي وقۋ-اعارتۋ، مادەنيەت، ادەبيەت سالاسىن جانداندىرعان جالىن جۇرەكتى كۇرەسكەر.
تاڭجارىق ولەڭدەرىندە قىتاي قازاقتارىنىڭ مىنەز-قۇلقى، تۇرمىس-سالتى، بارلىق بولمىس-ءبىتىمى اپ-انىق تۇر. تاڭجارىقتى وقىعاننان كەيىن قىتاي قازاقتارى قانداي ەكەن دەپ ىلە بويلاپ قۇلجاعا، التاي اسىپ، تارباعاتايعا بارۋ شارت ەمەس. ءبارى ءوزىمىز، باز-باياعى قالپىمىز. ءومىر تىرشىلىگى، مىنەزدەگى ۇلتتىق ەرەكشەلىگىمىز دە قاز-قالپىندا. تاڭجارىق بەيۋاقتىڭ بەيباق بۇلبۇلى ءتارىزدى. قانشا ناجاعايداي جارقىلداعانىمەن، ول تۇنگى ناجاعاي ەدى. شىركىن، تاكەڭ - جالعان دۇنيەدەن تاڭى اتپاي وتكەن، ارماندا كەتكەن تاڭجارىق بولدى.
اكادەميك زەينوللا قابدولوۆ
* *
اقىن ليريكا، تولعاۋ، مىسال ولەڭدەر، داستان، ولەڭ رومان، قيسسا، ايتىس ولەڭدەردەن حالقىنا وتىز مىڭ جولداي مۇرا قالدىرعان. وسى تۋىندىلارى ارقىلى ول ابايدىڭ، احمەت، شاكارىم، ءمىرجاقىپ، ماعجانداردىڭ قىتايداعى قازاق باۋىرلار اراسىنان كوكتەگەن رۋحاني جالعاسى، سالالى بۇتاعى ەكەندىگىن تانىتتى. قىتايداعى قازاقتاردىڭ جازبا ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاسىپ، كوش باستاعان ايمۇيىز سەركەسى بولدى. الەۋمەتتىك، قوعامدىق، وزگە دە ونەگەلى جۇمىستارىنىڭ ناتيجەسىندە ولاردىڭ بۇگىنگى دامىعان باسپاءسوزىنىڭ، وقۋ-اعارتۋىنىڭ دا نەگىزىن قالاستى. تاڭجارىق اقىن، قوعام قايراتكەرى عانا ەمەس، ءانشى، كومپوزيتور، حالىقتىڭ سال-سەرىلىك ءداستۇرىن جالعاستىرۋشى.
قالداربەك نايمانبايەۆ
* *
قازاق ادەبيەتى دەپ اتالاتىن ماۋەلى بايتەرەكتىڭ ءساندى دە ەرەن بۇتاقتارى قىتاي مەملەكەتىندە، ۇلتتىڭ رۋحى مەن ءداستۇرىن ساقتاعان اقىن-جازۋشىلار عوي. ولاردىڭ ىشىندە تاڭجارىقتىڭ ورنى الابوتەن. كۇنەستەگى ەسكەرتكىشىنە گۇل شوعىن قويىپ، ءشاجدا قىلعاندا تاڭجارىقتىڭ ازاماتتىق ساناسى، حالىقتىڭ جانى، ەشۋاقىتتا كونەرمەيتىن اقىندىعى ات باسىن ەرىكسىز بۇرعىزعان ەدى. مۇنداي رۋحاني كۇشكە يە بولعان دارىن ەشقاشان قازاق جادىنان ۇمىتىلمايدى.
تۇرسىنبەك كاكىش ۇلى
* *
تاڭجارىقتى باستان-اياق تۇگەل وقىعان ادام ونىڭ قازاق پوەزياسىنا قۇيىپ جاتقان ۇلى ارنالاردىڭ ءبىرى ەكەنىنە ەش شۇبا كەلتىرمەيدى. تاڭجارىق تۇرمە تۋرالى جىرلارىندا تەك ءوز قاسىرەتىن عانا ايتىپ قويماي، وزىمەن تاعدىر-تالايى ءبىر احمەت پەن ءمىرجاقىپتىڭ، ماعجان مەن ءىلياستىڭ، ساكەن مەن بەيىمبەتتىڭ دە سىرتقا شىعارا الماي كەتكەن كەكتى اشۋىن قوسا جىرلاعانداي اسەر قالدىرادى.
قابدەش جۇمادىلوۆ
* *
ۇلت ءۇشىن، ۇرپاق ءۇشىن ءومىر ءسۇرىپ، ولەڭ جازعان تاڭعاجايىپ تاعدىرلى تاڭجارىق اقىن قۇرمەتتىڭ قاندايىنا دا لايىق ەكەنى دالەلدى كەرەك ەتپەيتىنى اقيقات. ال اقيقاتتى قۇرمەتتەۋ، اقيقاتتى باعالاۋ - ۇلتتىڭ ءوزىن-ءوزى تانۋى مەن ءوزىن-ءوزى باعالاۋىنىڭ جارقىن كورىنىسى ەكەنى داۋسىز.
نۇرلان ورازالين
***
جىر تۇيعىنى تاڭجارىق
تاڭجارىقتىڭ تاعدىرى - ايقاسىپ-شايقاسىپ، الىسىپ-جۇلىسىپ وتكەن، قورلىق پەن زورلىقتىڭ، جاۋىزدىق پەن زۇلىمدىقتىڭ، بەينەت پەن ازاپتىڭ نەبىر سويقاندى جولدارىنان وتكەن جانكەشتى حالقىنىڭ كۇردەلى تاعدىرىنا ورتاق دەۋگە بولادى. ۇلتىنىڭ كوكەيتەستى ىزگى ارمانى، اسقاق مۇراتى جولىندا جاستىق داۋرەنىن قۇربان ەتكەن، باسىن بايگەگە تىككەن ەر. ۇلتجاندى كۇرەسكەر اقىننىڭ كول-كوسىر شىعارماشىلىق مۇراسىندا كەڭەستىك قيىن-قىستاۋ كەزەڭنىڭ زوبالاڭى، جانتۇرشىگەرلىك ازاپتاۋلارى شىنايى شىنشىلدىقپەن، كەمەل كوركەمدىكپەن كەستەلەنەدى. اقىن تاڭجارىق ءۇرىمجى اباقتىسىندا قاماۋدا وتىرسا دا:
ولسەك تە ولمەس ءبىزدىڭ اتاعىمىز،
بەلگىلى ىستەپ جۇرگەن «شاتاعىمىز».
الىستان التىن ساۋلە ءبىر كۇلىمدەر،
بولعانمەن قازىر تۇنەك جاتاعىمىز، - دەپ كۇندەردىڭ كۇنىندە ءوزىنىڭ ارداقتالاتىنىنا سەنىمىن بىلدىرۋمەن بولعان ەدى.
رۋحى بيىك، كورگەنى جاقسى ءورشىل اقىن جالعان دۇنيەدە «نە تۇرلاۋلى، نە تۇرلاۋسىز» ەكەنىن ءدال تۇسىنگەن. اقىن 1926- جىلى ىلە تۇرمەسىندە شىعارعان «ارمانىم مەنىڭ» اتتى ولەڭىندە: «كوكسەگەن ارمانىما جەتىپ ولسەم، شىرىمەس قابىردە دە ءتانىم مەنىڭ!» دەپ تولعانىپتى. بۇل - كىسىلىك، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەردەن تۋىنداعان دانالىق تاعىلىم. اقىل-ويدىڭ، سەزىمنىڭ جەمىسى، ءىس-ارەكەتى، قيمىلى، وي-پىكىرى ءبىر جەردەن شىققان اي ءمۇيىزدى سەركەنىڭ ءسوزى. ءپاني دۇنيەنىڭ ەڭ باستى ناتيجەسىن، نەگىزىن تانىعان اقىلى ايدىن ارداگەردىڭ ءسوزى.
دۇنيەنى، بولمىستى سيپاتتاپ سويلەتۋدەگى سۋرەتشىلىك، بەينەلىلىك، ورنەكتىلىك، وي-سەزىمىن، جان تەبىرەنىستەرىن كۇمبىرلەتىپ جەتكىزەرلىك قابىلەتى، قيال بايلىعى، ءتىل بايلىعى - تاڭجارىقتىڭ تۇتاستاي شىعارماشىلىعىنا ءتان. ەركىن كوسىلەدى. ءتىلدىڭ مايىن تامىزادى، نەنى بولماسىن تامىرىنان، تۇبىرىنەن قوزعايدى. تۇرمەدە تۋعان جىرلارى - اسقاق شابىتتىڭ، رۋحتىڭ، ەرلىكتىڭ، ءبىلىم-بىلىكتىڭ ميۋا-جەمىسى. ءيا، ۇستىنەن تاس قۇلاتسا دا، قولىنا كىسەن سالسا دا، قولقادان تەپكىلەسە دە، باسىنا قۇرساۋ سالسا دا، بۇرگە مەن قاندالاعا تالاتسا دا، «تامىردا اشۋلى قان ورعىسا دا» جەزتاڭداي تاڭجارىق جىردان داۋىل تۇرعىزىپ، سۇلۋلىق پەن ىزگىلىكتىڭ ءبىرتۇتاس الەمىن جاسايدى. بۇعان «تۇرمە تاريحى» دەيتىن تۋىندىسى دالەل. اباقتىدا التى جىل بويى كورگەن ازابىن قايران ساباز جىرمەن باياندايدى:
سارعايىپ جاپىراقتاي ءجۇزىم سولدى،
سوزىلىپ جالعىز جانىم قىلداي
بولدى.
تالىقسىپ جان شىعارعا تاياعاندا،
سۇراقشى جالاقتايدى «قوي، - دەپ قولدى!»
وسىنداي باستان كەشكەن سۇمدىقتاردىڭ تاعى دا ادام ايتقىسىز اۋىر تۇرلەرىن «تۇرمە حالى» تولعاۋىندا:
كوتەرىپ ەكى قولدان كوككە سوزىپ،
بىرىنەن سۇراقشىنىڭ بىرەۋى وزىپ.
تابانعا تەمىر سۇمبە سۇعىلعاندا،
باسىڭا ءبىر-اق شىعار قانىڭ قوزىپ.
تىك تۇرىپ ەكى اياعىڭ كەتكەن ءىسىپ،
تامشىدان سارى سۋ اعىپ جەرگە ءتۇسىپ،
بالبىراپ بالتىر ەتىڭ ساسىعاندا،
سەكىلدى قالعان جەمتىك، ولگەن ءۇسىپ، - دەپ سۋرەتتەيدى.
سيمۆوليكالىق-پوەزيالىق بەينەلىلىك، وي-سەزىم، قيال، شابىت الەمى، رۋحاني دۇنيەسىندەگى اسەمدىك، گارمونيانىڭ، لوگيكانىڭ زاڭدىلىقتارى، ۇلتتىق، فيلوسوفيالىق دۇنيەتانىم ماسەلەلەرى تاڭجارىق شىعارمالارىندا «دۇنيە» ءسوز وبرازىمەن بەرىلەدى. ۇلتتىق سيپاتى ايقىن - «تانىم»، «تاعدىر»، «ۋاقىت»، «ءدام» سياقتى ۇعىمداردى سيعىزادى.
كورسەتىپ ءبىر كۇن ءىشىن، ءبىر كۇن سىرتىن،
بۇل جالعان سىلدىراعان قانداي قىلاپ.
(«جۇمانعا»)
سەندە ءبىر، ءىشى قۋىس قۋراي دا ءبىر،
ۇرلەگەن سىبىزعىداي قابىڭدى ارشىپ.
(«دۇنيە، ساعان نەگە بولدىم تاڭسىق»)
كەلەرىڭدە دۇنيە،
گۇل باقشاداي بۇرالعان.
كەتەرىندە دۇنيە،
قۇر ارناداي سۋالعان.
(«ەكى جوقتاۋ»)
دۇنيە ءبىر ديىرمەن تۇرعان زىرلاپ،
ادامزات سول زاۋىتقا كەلگەن قوناق.
(«دۇنيە زىرلاپ»)
اۋمالى، وپاسى جوق، جالعان دۇنيە،
ءبىز تۇرماق بۇرىنعىدان قالعان دۇنيە.
جالماۋىز سەكىلدەنىپ جەتى باستى،
الەمدى اۋەلى اقىر العان دۇنيە.
(«دۇنيە»)
الداپ ءجۇرىپ الارسىڭ،
اقىر ءبىر كۇن دۇنيە-بوق...
...جانىپ تۇرعان سۇم كوڭىل،
جانىپ تۇرعان قىزىل شوق.
(«ويلاسام، ايعايعا ەرگەن...»)
ەدىگەنى ەكى كۇن، جيرەنشەنى جەتى كۇن جىرلايتىن ەدىلدىڭ قىزىل جەلىندەي اڭقىلداعان اقيىق اقىن تاڭجارىق كوشپەلى ەلدىڭ عاجايىپ سۇلۋلىعىن كەستەلەپ كيىز ءۇيىنىڭ ءسان-سالتاناتىن بەينەلەيدى:
اق ۇيلەر شاعالاداي ويۋلى، اسەم،
ءاتىر ماي ۇيگە ءيىس جاعىلۋدا.
تىرەۋلى التىباقان سىرلى، ويما،
قىزدارى كامشات بورىك، سۇلۋ تۇلعا.
(«نۇپتەبەكتىڭ اسى»)
ءيا، قازاقتىڭ كيىز ءۇيىن VII عاسىردا قىتاي اقىنى گو-ۋزيۋي دە كەرەمەت اقىندىق قابىلەتپەن جىر تىلىندە سويلەتكەن عوي. اقىن جىرلارى مەن قيسسا-داستاندارىندا قازاق قىزىنىڭ جايقالعان جاس قۇراقتاي بەكزات بولمىسى، پەريزاتتاي ساۋلەتى، ايناداي جارقىراعان اقماڭدايى، مايعا ەرىگەن قورعاسىنداي مىنەزى، نۇرداي تولقىعان ءجۇزى كوركەم دە اجارلى تەڭەۋلەر ارقىلى بەرىلەدى.
ەي، قالقام، توتى قۇستىڭ تۇرىندەيسىڭ،
جايقالعان بايشەشەكتىڭ گۇلىندەيسىڭ.
سيپاتىڭ تاۋىس پەن ساندۋعاشتاي،
يزەننىڭ جاڭا شىققان بۇرىندەيسىڭ.
نەمەسە:
اي-شەشە، انار سونىڭ جالعىزىنداي،
جەزدەسىن جاڭا كورگەن بالدىزىنداي.
ءيا، بولماسا:
سەكىلدى سوپىلاردىڭ ءتاسپيىق تاسى،
ارشىن ءتوس، الما مويىن، سۇڭقار يىق.
كورىنەر اقتاماقتان ىشكەن اسى،
تالما بەل، نازىك ساۋساق، بالعىن بارماق،
ارشىعان شيدەي قولدىڭ ون سالاسى.
كەلبەتى ءبىر باسىنا بىتكەن تولىق،
انىقتاپ بايقاعانعا جوق شالاسى.
اقىل-وي، ءبىلىم، پىكىر ءبارى سوندا،
ادامنىڭ سونداي بولار ءبىر بالاسى.
كامشاتىن قىرىن كيىپ، قيعاش تۇرىپ،
ءبىرتۇرلى ويىن تولعاپ كوزقاراسى،
بۇرالعان تال شىبىقتاي نازىك بەلى،
مولشەرمەن ايتقان جانعا ءتورت-اق ەلى.
جايدارى، اشىق-جارقىن مىنەزى بار،
اۋزىنان بالدان ءتاتتى شىققان لەبى.
مىنەزى مايعا ەرىگەن قورعاسىنداي،
قىزداردىڭ اسىپ تۋعان كەمەڭگەرى.
(«انار-ساۋلە»)
تاڭجارىق جىرلارىندا حالىقتىق پوەزيانىڭ داستۇرى دە بەرىك ساقتالعان. «المانىڭ ساباعىنداي ۇزىلگەن» سۇلۋدىڭ سىرتقى سىمباتىمەن قاتار، ىشكى جان دۇنيەسىنىڭ نۇرلىلىعى دا اسەرلى قامتىلعان.
تاڭجارىق «سادىق پەن ءساليقان» داستانىندا كيىكتىڭ لاعىنداي ءساليقان قىز بەينەسىن عاجاپ سۇلۋلىققا بولەندىرە تولعايدى:
ءساليدىڭ باسقا قىزدان ءتۇرى بولەك،
سەكىلدى بويى ساندال شىنار تەرەك.
مىنى جوق ون تورتىندە تۋعان ايداي،
اقىلدى ءهام وقىعان، اسا زەرەك...
قول جەتپەس اۋەدەگى ول ءبىر الما،
سەكىلدى قارا شاشى تورعىن جەلەك.
ۋىلجىپ، جاڭا پىسىپ كەلە جاتىر،
كوزگە تۇسەر كورىكتەي ەلدەن ەرەك.
شىرىن ءسوز، قاراقات كوز، كۇمىس ماڭداي،
داريعا-اي، ايتىپ-ايتپاي نەگە كەرەك؟!
...شولپانداي قالىڭ جۇلدىز ىشىندەگى،
تولىقسىپ نۇرداي بالقىپ كەلە جاتقان.
مارالدىڭ بۇزاۋىنداي باۋىرى جاراپ،
جەل تاراپ قارا شاشتى قويعان تاراپ.
ارى قاراي اقىن «جاڭا اشىلعان گۇل ەدىڭ»، «ميۋا اعاشتىڭ ءبۇرى ەدىڭ»، «جيهاننىڭ جاسىل نۇرى ەدىڭ» دەپ تۇرلەندىرەدى. ايەل زاتىنىڭ گۇل جايناعان سۇلۋلىعىنا قاتىستى ۇلت ءتىلىنىڭ سوزدىك قورىنداعى نەشە الۋان پوەزيالىق سيپاتتاۋلاردى ەركىن پايدالانا وتىرىپ، وزىندىك ورالىمداردى دا تولقىتا تۋىنداتقان. ايتالىق:
تولىقسىپ، ىستىق تارتىپ سىزىلادى،
قالايى اق تاباققا قۇيعان مايداي.
ۇلتتىق پوەزيادا «ءتورت تۇياعى قۇيعان بولاتتاي، ءتورت اياعى ءتورت دىڭگەكتەي، موينى سالا قۇلاش، جاۋىرىنى كەز، ەكى كوزى شىراقتاي، جالى جىبەكتەي، قۇيرىعى قىناپتان شىققان قىلىشتاي» جەل جەتپەس تۇلپارلار وبرازى جاسالعانى بارشامىزعا ءمالىم. ولاي بولسا، دالا پەرزەنتى اقىن تاڭجارىق «الماستاي اعىپ تۇرعان بولات جۇرەك» ساۋلەبەكتىڭ سۇركۇلىگىن بىلايشا توگىلتەدى:
سۇركۇلىك ساعىمداي بوپ سامعاعاندا،
كورەسىڭ اندا-ساندا توزاڭ شاڭىن.
كەلەدى ۇشقان قۇستاي جەر باۋىرلاپ،
ايتقىزباي جەتەمىن دەپ ەرتەڭ تاڭىن.
...اق كوبىك سۇركۇلىكتەن بۇرقىرادى،
ساعىمداي قىزعان سايىن سىرقىرادى.
تامشىلاپ ۇلپەرشەكتەن توگىلگەن تەر،
سۋىنداي تەسىك شەلەك ىرشىلادى.
... گۋلەيدى زاۋلاعاندا جەل داۋىسى،
بىردەمە اينالدىرىپ ۇيىرگەندەي.
نەشە ساي، نەشە قىرقا بەلدەن استى،
زىرقىراپ تەمىر ۇرشىق يىرگەندەي.
تاڭجارىق اقىننىڭ كوركەمدىك ويلاۋ دارەجەسىن، فيلوسوفيالىق دۇنيەتانىمىن، بولمىستى ەستەتيكالىق قابىلداۋىن، سۋرەتكەرلىك شەبەرلىگىن كورسەتەتىن ءبىر قاسيەت بار. بۇل - مەتافورا، ۇلى اقىننىڭ بۋىرقانىپ تولقىن اتقان ويىنان، قيال ورىسىنەن، داريا سەزىمىنەن، دۇنيەگە كوزقاراسىنان، شەبەرلىگىنەن تۋىندايدى.
دەنەڭ - ساراي، اقىلىڭ - ءتاننىڭ كىلتى.
«ولكەلىك ۇكىمەتكە»
ءتىسىڭ - تاس، ءتىلىڭ - بالعا،
كومەي - كورىك.
«وتكەن كۇن»
جىلانداي ءبىرىن-ءبىرى ىممەن ارباپ،
ۋىمەن ماحابباتتىڭ ىشتەن شىققان.
«انار-ساۋلە»
گاۋهارداي تازا التىنىم،
اسىلدان قالعان سارقىنىم.
باعىمنان ۇشتى بۇلبۇلىم،
شىلبىرىن ءۇزدى ءدۇلدۇلىم.
«ءبيشانىڭ جوقتاۋى»
جىگىتتەر، اقىل - سەرىك، ەلشى - جۇرەك،
دەرتىنە داۋا تابار ەمشى جۇرەك.
«ءسانۋار پاتشا»
سايراعان ءتىلىم - بۇلبۇل،
كوڭىل - ساراي،
گۋلەتكەن تىنىسىمدى كومەي - كورىك.
«نۇريلامەن ايتىسى»
سايراعان ءتىلىم - توتى، ءدىلىم - ساراي...
تاۋدا وسكەن بوكتەر كورمەي كوك ءبورىمىن...
«ۇلجالعاسپەن ايتىسى»
اقىن وي-پىكىرىن جەتكىزۋ بارىسىندا وعان پوەزيالىق سيپات دارىتادى، ياعني اسىرەلەپ ءارى كوركەمدەپ وتىرادى. «نۇپتەبەكتىڭ اسى» داستانىندا ءسوز كەستەسى، وي كەستەسى بىلايشا ورىلەدى:
ءار ۇيگە نەشە جەردەن بيە بايلاپ،
كۇرسىلدەپ قارا سابا تۇر قۇيىلعان،
ساۋىنشى جىگىتتەر ءجۇر كونەك الىپ،
داۋىسىنا ساۋعان ءسۇتتىڭ جەر ۇيىعان.
سابادان قىمىز قۇيسا تەگەنەگە،
ۇيرەك، قاز شولپىلدايدى ۇشىپ قونعان.
تاڭجارىق اقىننىڭ اسىل لەبىزى، اسىل سوزدەرىمەن سۋرەتتى ويلارىنىڭ نەگىزى - تابيعات، جاراتىلىس تۋرالى تولعاۋلارىندا ايقىن كورىنىس تابادى. تابيعاتتىڭ جىرشىسى ءهام تامىرشىسى تاڭجارىق اقىننىڭ «ىلە سيپاتى» اتتى ولەڭىندە سۇلۋلىق سۋرەتىن سوزبەن كەستەلەگەن اقىننىڭ وسىناۋ شىعارماسىندا كوركەمدىك شەبەرلىكتىڭ ۇزدىك ۇلگىلەرى، بۋىرقانعان بوياۋلار الەمى، اسسوسياسيالىق بايلانىستار جۇيەسى، ويماقتاي ويۋلى-ويلى، ايرىقشا ايشىقتى، ءتۇيىندى دە تۇيدەكتى ءسوز تىركەستەرى بار.
تۇتاس ءبىر تاپ-تازا، ءناپ-نازىك سۇلۋلىقتان قۇيىلعان جاندى سۋرەت. تاڭعاجايىپ تاڭعى جاراتىلىستىڭ عالامات سىرىن:
ىلەنىڭ تاۋى بيىك، ەنى جالپاق،
جامىلعان جاسىل كورپە،
باستا اق قالپاق،
جىبەرىپ ەكى بۇتىن ەكى جاققا،
كوسىلىپ جاتىر جايعا، كەۋدە شالقاق، - دەۋىندە تاۋ كەلبەتى وسى ەرتەگىدەگى الىپ ءداۋ كەيىپتەس.
جامىلعان تۇلكى ىشىگىن بايبىشەدەي،
شىنتاقتاپ جاتىر كولبەپ، ءتوسىن اشىپ.
قالقايعان قاسىنداعى قارا شوقى،
وتىرعان بالاسىنداي ەتىن قاسىپ.
جارتاستا جالبىراعان جاپىراقتار،
جالاۋداي جالپىلدايدى قويعان اسىپ،
- دەپ تاپقىرلىق تانىتا جىرلايدى. سۋداعى بالىقتاردىڭ ارەكەتىن «ءتيىپ-قاشىپ شىمشىلاسقان قىزدارعا» ۇقساتادى. جار باسىن، سۋ قاسىن، قۇراقتى جەردى ءارقاشان جيناقى، مۇرتىن باسقان شالعا بالايدى. «ىدىراپ تۇرعان بۇلت كوك تەڭىزشە، جەر ءجۇزىن جاسىل الا پۇلىش جاپقان» دەۋىندە دە بۋىرقانعان بوياۋ بار. اسپان مەنەن جەردى تۇتاس بىرەگەي سۋرەتكە اينالدىرعان. قۇزدان قارعىپ اققان بۇلاقتى «ەمىز دەپ ەنەسىنە جاس بالاداي، ىڭىرسىپ قوينىڭدى اش دەپ بۇراڭ قاققان» دەگەنىندە سۋرەتكەرلىك قولتاڭبا بار. اقىن عاجايىپ تابيعاتتىڭ ەرەكشە قىزىق قۇبىلىستارىن قۇشتارلىقپەن مولدىرەتە سۋرەتتەيدى.
بۇركەلىپ اق پەردەمەن تاۋدىڭ باسى،
كۇنمەنەن شاعىلىسقان
قارسى تاسى.
جاعالاي قاتار شىققان
بالاپان تال،
سىقىلدى سۇلۋلاردىڭ قارا قاسى.
استىنان اق پەردەنىڭ
كوگەرگەن ءشوپ،
كادىمگى قىز بالانىڭ ساماي شاشى.
باسقاعا قاراعاندا قاراعايلار،
سەكىلدى بارلىعىنىڭ اتا-اناسى.
تاستاماي جازى-قىسى قارا تونىن،
مۇڭايىپ، دەرت تولعانداي
اينالاسى.
بۇلت شىعىپ، كۇن تۇتىلىپ،
وتكىنشى وتسە،
تامشىلاپ قان ارالاس كوزدەن جاسى.
ۇهلەپ سامال تيسە ىڭىرانادى،
ۋ بولىپ تۇرعان شالداي ىشكەن اسى.
تاعىنىپ قارا تۇيمە، قاباق ءتۇيىپ،
ىرعالىپ، ىزعارلانىپ كۇشىن جيىپ.
دولدانعان ءداۋ پەرىدەي گۋ-گۋ ەتىپ،
ارەڭ تۇر قارا تونعا ارەڭ سىيىپ.
تاڭجارىق تابيعات دۇنيەسىندەگى نەشە الۋان دىبىستاردى، قۇبىلىستاردى، بوياۋلاردى، اقىندىق تۇيسىك-قۋاتپەن قابىلدايدى، ياعني اقىنشا ەستيدى، كورەدى، سالىستىرادى. وعان جان جۇيەسىنىڭ تولعانىستارى، قاناتتى قيالى، داريا كوڭىلى، اقىننىڭ تامىلجىعان ءتىلى قوسىلىپ سيمۆوليكالىق-پوەزييالىق سۇلۋلىققا قانىق سوم سۋرەت مۇسىندەيدى ەمەس پە؟! زادىندا، «ىلە سيپاتى» تولعاۋى - سۇلۋلىققا بولەنگەن كوركەم تەڭەۋلەر القاسى. ماسەلەن:
بايقاساڭ ىلە جەردىڭ ورتاسىنداي،
ەگەردە دەنە بولسا قولقاسىنداي.
تاۋى - التىن، تاسى - كۇمىس،
اعاشى - جەز،
سۋلارى - ەركەك قويدىڭ سورپاسىنداي.
ولكەسى - بايبىشەنىڭ دەنەسىندەي،
مۇحيتتىڭ كەۋدەسى بار كەمەسىندەي.
بارلىعىن باۋىرىنا الىپ تۇر تەربەتىپ،
وسىرگەن ءوز قولىمەن ەنەسىندەي.
كوكىرەگى كوك تەڭىزدەي تۋلاعان، كوك نوسەردەي بۋىرقانعان، توتى قۇستاي شىرقاعان، الماس ءتىلدى اقىن تاڭجارىق جايناعان جاراتىلىستىڭ بارلىق قۇبىلىستارىنا كوركەمدىك مىنەزدەمە بەرىپ، وعان ءتان ۇيلەسىمدى، جاراسىمدى ساۋلەت دارىتىپ، جاندى كۇيگە ەنگىزىپ، شابىت وتىن مازداتىپ، سەزىمگە اسەر ەتكەن. مىسالى، جىپكە تىزگەن مارجان تاسىنداي بۇلدىرگەندى، سۇلۋلاردىڭ سىرعاسىنداي سىلدىراعان جاقۇتتاي جارقىراعان تاۋ بۇرشاق پەن قاراقاتتى، جەلبىرلى قىزىل الا كويلەك كيگەن قايىڭدى، كەستەلى كيمەشەكتى ۇرعاشىداي دولانانى، كەرىلىپ كەربەز قىزداي سىلاڭداعان جاس تالدى، شارباتتاي تازا اۋانى، بارلىق الەمدى نۇرىنا بالقىتقان كۇندى اسەرلەپ، مانەرلەپ، كوسىلتە سيپاتتاي كەلىپ، سىزىلىپ تاڭ بەلگىسى كورىنگەندەگى اي مەن جۇلدىزدىڭ بوزارا باستاعانىن بىلايشا ورنەكتەيدى:
تۇيعىننان قاشقان قۋداي اي بارادى،
قۇلديلاپ الدى-ارتىنا قاراماستان.
كىرپىگىن اندا-ساندا ءبىر قاعادى،
جۇلدىزدار قاتىن قۇساپ قارا باسقان.
اقىندىق مادەنيەتى جوعارى، ءورى-قىرى بىردەي تاڭجارىق عاشىقتىق وتىنا ورتەنگەندەردىڭ قيمىل-ارەكەتتەرىن قوسا جىرلايدى. ۇلتتىق ءتىلدىڭ مەيلىنشە نازىك، ءمولدىر، تەرەڭ سىرلارىن، ءسوزدىڭ اۋەزدىلىگىن، پوەزيالىق ءمانىن، كوركەمدىك قاسيەتتەرىن اشۋعا سۇلۋ جاراتىلىس پەن كوركەم تابيعات سۋرەتتەرى (البەتتە، تاڭجارىقتاي قۇدىرەتتى اقىن ءۇشىن) ۇيتقى بولسا، ەكىنشى جاعىنان، شىعارمانىڭ كوركەمدىك ساپاسىن، ىشكى مازمۇنىن، ورنەكتىلىگىن كەمەلدەندىرەدى، كەمەل كەلىسىم تۋدىرادى. ەرەسەن ەرلىكپەن تەڭدەسسىز رۋحتىڭ جىرشىسى، ار مەن نامىستان جارالعان تۋمىسى بولەك، تابيعاتى ەرەك تاڭجارىق وقۋ ونەرىن دە، سويلەۋ ونەرىن دە، جازۋ ونەرىن دە، تىڭداۋ ونەرىن دە تولىق يگەرىپ مەڭگەرگەن دارا تۇلعالى سۇڭعىلا ونەرپاز.
ءتىلدىڭ جازباشا، اۋىزشا تۇرلەرىن ناعىز ادەبي ءتىلدىڭ دارەجەسىندە قولدانۋ - قاس شەبەر سۋرەتكەردىڭ ءىسى، ماشىعى. ول «ىلە سيپاتىن» قاپەس زاڭگىنىڭ سۇراۋىمەن 1943- جىلى ءۇرىمجى تۇرمەسىندە حاتقا جىلدام تۇسىرگەن. «ونەر جەلماياسى - يسا» سياقتى تاڭجارىق اقىن دا توسىننان جۇرەكتى ەلەڭ ەتكىزگەن قۇبىلىستاردى، نارسەلەردى، وقيعالاردى تىلگە تيەك، سوزگە جيەك ەتىپ، تاپقىرلىقپەن، كەمەل كەلىسىممەن سيپاتتاپ، تاڭداي قاقتىرىپ وتىرعان. اقىننىڭ شابىتتى شىعارماشىلىق ءومىربايانىندا مۇنداي مىسالدار كوپ كەزدەسەدى.
تاڭجارىق جولدى ۇلى وي-سەزىم، سىرلى تولقىندارىن كۇيلى، قۋاتتى جەتكىزەدى. سۇلۋلىققا، كوركەمدىككە ىڭكار اقىندىق جۇرەگى قاشان دا كورىكتى تەڭەمەلەردى جۇيرىكتىكپەن تىزبەكتەيدى. ارينە، تابيعي قاسيەتتەرىمەن جانىڭدى باۋرايدى. «كەڭەس» دەيتىن تولعامىندا جان سارايىڭدى نۇرلاندىراتىن مىناداي اسەم، ماعىنالى تەڭەۋلەر كوڭىل سەرگىتىپ، وي-سانا دۇنيەسىن نۇرعا، سىرعا كەنەلتەدى:
ۇلپاداي ءبىزدىڭ قازاق ۇلپىلدەيدى،
جورعاداي العا ءتۇسىپ بۇلكىلدەيدى.
ويناعان ور كيىكتەي قايران قازاق قاسىرەتتى تاريحىنداعى قۋعىن-سۇرگىندەردى ايشىقتاپ كەستەلەيدى.
اقىننىڭ ءوز سوزىمەن ايشىقتار بولساق «قايناعان قاسىرەتتىڭ قازانىندا»، تۇزاقتىڭ وتىنا جانىپ، ءتانى مەن جانى ازاپتالىپ، كوكىرەككە شەر بايلانىپ، تورعا شىرمالىپ جۇرسە دە ۇلتتىق پوەزياعا ۇشان-تەڭىز جاڭالىقتى قۇبىلىستار، سىبىزعىنىڭ كۇيىندەي سىرلى اعىستار، مەرۋەرت تولقىندار قوسىپتى-اۋ! «جىر دەگەن سارقىلمايدى جىرلاي بەرسەم، سىر دەگەن تاۋسىلمايدى تىڭداي بەرسەڭ!» دەگەن ءسوزى دارياداي تولقىعان اقىندىعىنان سىر شەرتەدى.
ۇلتىنىڭ دانالىق تاعىلىمعا يە تاماشا ويلار مەن سوزدەرىن، كەسەك تولعامدارىن كوكىرەگىنە توقىعان تاڭجارىق اقىن دا شالقىعان ويدى ويماقتاي عىپ كەستەلەپ، شەگەلەپ، تۇجىرىمداپ جەتكىزەتىن ناقىل ءسوز ۇلگىسىن دە ورنىمەن قولدانادى.
تاعاسى بار جىلقىنىڭ،
تاسقا جايما شاشاسىن.
ءدامىن الساڭ عىلىمنىڭ،
تاعى دا اۋزىڭدى اشاسىڭ.
«وقى، جاستار، قالام ال!»
وسەك ايتىپ، ءورت قويىپ،
ءبىر-بىرىڭمەن الىسپا.
مانساپ دەسە شاپقىلاپ،
پارا بەرىپ پۇل شاشپا.
«قازاققا ارناۋ»
اقىن ناقىل-عيبرات سوزدەرىندە ءومىر، دۇنيە، جاراتىلىس سىرلارىن، ار-نامىسقا قاتىستى وي-پىكىرلەرىن، اقىل مەن سۇلۋلىقتىڭ تۇتاس قۇيعان قۇيماسىنداي تۇيىندى تۇجىرىمدارىن شەبەر سىيعىزىپ بەرەدى. تاڭجارىقتىڭ ءسوز ساپتاۋى، وي تولعاۋى وسىنداي. كوركەمدىلىك - مازمۇن مەن ءپىشىن بىرلىگىنەن، پوەتيكالىق بايلانىستارىنىڭ سايكەستىگىنەن تۋادى. كۇللى سۋرەتتەگىش-بەينەلەگىش قۇرالدار جۇيەسىنىڭ ىشكى جاراسىم-ۇيلەسىمىنە تاۋەلدى ەستەتيكالىق ساپا-قاسيەتتەر سۋرەتكەردىڭ ينتەللەكتىلىك مادەنيەتىنە، كوركەمدىكتى سەزىنۋدەگى ونىڭ اقىندىق قابىلەتىنە، شىعارماشىلىق تاجىريبەسى مەن پاراساتىنا تاۋەلدى.
اقىن «ايۋداي گۇرىلدەگەن» انتۇرعانداردىڭ نەبىر قۇقايىن كورسە دە جىر-تولعاۋلارىن قۇيقىلجىتا توككەن، ادىلەتسىزدەردىڭ ءىسىن سوككەن. اقىننىڭ «تۇرمە تاريحى»، «ۋا، جىگىتتەر!»، «تۇرمە حالى»، «كىلتشىگە»، «گومينداڭعا»، «وتكەن كۇن» ءتارىزدى تراگەديالىق سارىندا ايتىلعان تولعاۋلارىندا رومانتيكالىق ەرەكشە ءبىر اۋەن بار.
ءاسىلى، تاڭجارىقتىڭ اقىندىعى - پوەزيالىق سۇلۋلىق پەن كوركەمدىكتىڭ كەپىلى. ۇلت ءتىلىنىڭ قازىناسىن اقىندىق سۇڭعىلالىقپەن، ونەرپازدىق قابىلەتپەن، اقىل-ويدىڭ، سەزىم قۋاتىمەن اقتارعان.
سوندىقتان دا سۇڭقار داۋىستى، تۇلپار شابىستى، وت لەپتى تاڭجارىقتىڭ تاماشا جىرلارى، ءوزى ايتقانداي، «زاتى پاك جاراتىلىستىڭ»، «جازۋ كەستە، وقۋ ونەردىڭ» قاستەرلى بەلگىسىندەي جاڭعىرىپ-جاسارىپ، جاقۇتتاي جايناپ، جەردەي كوكتەي بەرمەك.
24-مامىر كۇنى استاناداعى ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە «الاش يدەياسى جانە تاڭجارىق جولدى ۇلى مۇراسى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنسيا جانە «شىن تىلەك» اتتى ادەبي-تانىمدىق كەش وتەدى.
سەرىك نەگيموۆ، ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى
ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ
پروفەسسورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى
دەرەككوز: «انا ءتىلى» گازەتى. 2013
