قازانعاپتىڭ «كوكىل» كۇيى كىمگە ارنالعان؟

استانا. قازاقپارات - قازاق حالقى ءۇشىن كۇي - جاي اۋەن ەمەس، عاسىرلار بويى ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتكەن ءۇنسىز شەجىرە، جان سىرى، رۋحتىڭ ءۇنى.

كۇي - ەلدىڭ باسىنان وتكەن قاسىرەتتى دە، قۋانىشتى دا، ساعىنىشتى دا ءسوزسىز جەتكىزەتىن ءتىل. دومبىرانىڭ قوس ىشەگىنەن توگىلگەن بۇل اۋەن حالقىمىزدىڭ دۇنيەتانىمىن، ومىرگە دەگەن كوزقاراسىن، ىشكى بولمىسىن بەينەلەيدى. ءار كۇي - ءبىر تاعدىر، ءبىر تاريح. سولاردىڭ ءبىرى - قازانعاپ تىلەپبەرگەن ۇلىنىڭ «كوكىل» كۇيى.

بۇل كۇي جايلى بۇرىننان دەرەكتەر بار. جوباسى ءبىر بولعانىمەن، ءىشىنارا ايىرماشىلىقتارى بولعان ەدى. ءبىر ورتاق، عىلىمي نەگىزدەلگەن دەرەكتى ءبىز دە ىزدەپ جۇرگەنبىز. ونى 2022 -جىلى باسپادان جارىق كورگەن «كۇي تورەسى قازانعاپ» اتتى زەرتتەۋدەن تاپتىق. ول جەردەگى زەرتتەۋگە يمانداي سەنۋىمىزگە تولىق نەگىز بار. ويتكەنى زەرتتەۋ اۆتورلارى - قازانعاپتانۋشى ءابدۋلحاميت رايىمبەرگەنوۆ پەن اتاقتى عالىم، ونەرتانۋ عىلىمدارىنىڭ كانديداتى سايرا رايىمبەرگەنوۆا. بۇل ماقالامىز سول ەڭبەك نەگىزىندە دايىندالعانىن ەرەكشە اتاپ ءوتۋىمىز كەرەك.

ارىدان باستايىق… XIX عاسىردىڭ سوڭى - قازاق حالقى ءۇشىن ەڭ قيىن كەزەڭدەردىڭ ءبىرى بولدى. 1879 -جىلى ەل باسىنا تۇسكەن الاپات جۇت مال اتاۋلىنى قىرىپ، ادام شىعىنىن كوبەيتتى. اشارشىلىقتىڭ ءورشۋى حالىقتى تىعىرىققا تىرەپ، تىرشىلىك ءۇشىن كۇرەستىڭ جاڭا ساتىسىن باستادى. قويناۋى قازىناعا تولى كەڭ دالادا ازىق تابۋ مۇڭعا اينالدى. حالىق مالىنان ايىرىلىپ، تىشقان مەن باقا- شاياندى اۋلاپ، جان ساقتاۋعا ءماجبۇر بولدى. بۇل جىلداردىڭ اۋىرتپالىعى تەك تابيعي اپاتپەن ەمەس، وتارلىق ساياساتپەن دە بايلانىستى ەدى. رەسەي يمپەرياسى قازاق حالقىنىڭ ەركىن كوشىپ-قونۋ مۇمكىندىگىن شەكتەپ، كوش جولدارىن تارىلتىپ، ءداستۇرلى تىرشىلىكتىڭ نەگىزىنە قاۋىپ ءتوندىردى.

قازاق حالقى ون ەكى جىلدىق مۇشەل جۇيەسىنە سۇيەنىپ، ءار جىلدىڭ وزىندىك سيپاتىن ەسكەرىپ وتىرعان. قويان جىلى - جۇت پەن اپاتتىڭ جىلى دەپ ەسەپتەلگەن. سول جىلعى جۇت جاي عانا تابيعي سىناق ەمەس، حالىق ومىرىنە تونگەن ۇلكەن قاتەر بولدى. اۋىلدى جەرلەردە كوشىپ- قونۋعا شەكتەۋ قويىلعاندىقتان، حالىق بۇرىنعىداي جاز جايلاۋ، قىس قىستاۋعا ەركىن بارا الماي، مالدىڭ جۇتقا شىداس بەرۋى قيىنداي ءتۇستى. «كۇي تورەسى قازانعاپ» كىتابىنان تىكەلەي ءۇزىندى كەلتىرەيىك:

ارال تەڭىزىنىڭ جاعاسىنداعى ەلدىڭ بار سەنىم-تىلەگى شاباق ۇستايتىن كوكىل دەگەن شاعىن اۋ بولادى. «كوكىلگە نە ءتۇستى، كوكىلدى قارادىڭدار ما، اناۋ اشتىقتان بۇراتىلىپ، ەكى كوزى جاۋدىرەپ جاتقان بالا بۇگىن ءتىرى قالا ما، جوق پا؟» - دەپ بار سەنىمىن وسى شاعىن كوكىل اۋعا ارتادى ەكەن. سوندىقتان سول ۋاقىتتاعى حالىق ساناسىندا «كوكىل» بالا-شاعاسىنىڭ ءومىرىن ساقتاپ قالاتىن باعا جەتپەس دۇنيەگە اينالدى.

زۇلمات جىلدار ءوتىپ، زامان تۇزەلەدى. 1892 -جىلدارى جاسى قىرىققا تاياعاندا، اتاعى اينالاعا جايىلعان قازانعاپ كۇيشى ۇيلەنۋگە بەل بۋادى. بۇعان دەيىن ءبىر اۋقاتتى اۋلەتتىڭ قىزىنا قۇدا تۇسپەك بولادى. الايدا مال-دۇنيە جەتپەي، بۇل ارمانى ورىندالماي قالادى. كەيىن قولىنا داۋلەت بىتكەن دوسى بۇركىتباي كومەككە كەلىپ، بالكۇمىس ەسىمدى قىزعا قۇدا ءتۇسىپ الىپ بەرەدى. وسى نەكەدەن ەرمەك ەسىمدى تۇڭعىشى دۇنيەگە كەلەدى. قازانعاپ ونى ەرەكشە جاقسى كورىپ، جۇرەگىن سوعان ارنايدى. الايدا كوپ ۇزاماي ەرمەك شەتىنەپ كەتەدى. بۇل قازا قازانعاپتى تەرەڭ كۇيزەلتىپ، اۋىر ۋايىمعا سالادى.

1894 -جىلى ەكىنشى پەرزەنتى - قىز بالا دۇنيەگە كەلەدى. قازانعاپ ونى اقشىبىق دەپ اتايدى. قىزىن ەرەكشە جاقسى كورىپ، ەركەلەتىپ: «كوكىلىم مەنىڭ، كەكىلىم مەنىڭ» دەپ وتىرادى ەكەن.

قاتال تاعدىر ءوز دەگەنىن جاسايدى. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە اقشىبىق سىرقاتتانىپ، دۇنيەدەن وتەدى. قازانعاپتىڭ ىشكى كۇيى دومبىرا ۇنىنە اينالادى. دومبىراسىن قولىنا الىپ، اقشىبىقتى جوقتايدى ەكەن.

اق شاباقتى شىرماعان،

كوكىل اۋدىڭ ايلاسى.

اقشىبىقتى شىرماعان،

سۇرقيا اجال، قايداسىڭ؟!

اۋمالى-توكپە كوڭىل-اي!

ارماندا وتكەن ءومىر-اي، - دەپ ءبىر كۇيدىڭ سارىنىن قايتا-قايتا تارتا بەرگەن ەكەن دەيدى.

ءوز ۋاقىتىندا «ءتىرى قازانعاپ» اتانعان سادۋاقاس بالماعامبەتوۆتىڭ تارتۋىندا وسى كۇيدى تىڭدايىق.

ءبىر كۇنى قازانعاپ تىلەۋ رۋىنان شىققان ەرجان ەسىمدى ازاماتتىڭ ۇيىندە وتىرىپ، وسى كۇيدى تارتقان ەكەن. قاتتى تولقىعان ەرجان: «مىنا تارتقان كۇيىڭنىڭ اتى نە؟» دەپ سۇرايدى. «اقجەلەڭ عوي» دەپ جاۋاپ بەرەدى. «جوق، قازانعاپ، بۇل تارتقان كۇيىڭ كۇيدىڭ كوكەسى ەكەن، كوكىل بولسىن» دەيدى. سودان كەيىن بۇل ەل اراسىندا «كوكىل» اتانىپ كەتتى دەپ جازادى ا. رايىمبەرگەنوۆ.

«كۇي تورەسى قازانعاپ» ەڭبەگىنە قايتا ۇڭىلەيىك:

شالقاردا تۇرعان قازانعاپتىڭ شاكىرتى قۇرمانعالي ءومىرزاقوۆ بۇل كۇي تۋرالى تولعانا ەسىنە الادى: «كوپشىلىكتىڭ ورتاسىندا قازانعاپ وسى كۇيدى ويناعاندا تىڭداۋشىلار: «ياپىر-اي، مىناۋ كوڭىلدىڭ اشى وزەگىنەن شىققان كۇي عوي، كوكەيگە تۇسكەن كوكىلدەي ەكەن» دەپ باس شايقاپتى».

«كوكىل» كۇيىن تىڭداعان اۋىل اقساقالدارىنىڭ ءبىرى: «قازانعاپ، وسى كوكىل كۇيىن تارتقاندا نەدەن كەمدىك كوردى ەكەن: جاستارعا وسيەت ايتاتىنداي ولمەيتىن كۇي عوي بۇل. وزەكتى ورتەپ، كوڭىلگە وي سالاتىن كۇي ەكەن»، - دەپتى.

بەلگىلى عالىم اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ قازانعاپتىڭ «كوكىل» كۇيى تۋرالى بىلاي دەيدى: «كوكىلگە» قول سوزعان دومبىراشى بۇل كۇيدى «كۇي تورەسى» دەپ تارتادى. دەسە دەگەندەي، كوكىل - قازانعاپ كۇيلەرىنىڭ شىڭى. مۇنداعى اۋەن-ساز، قۇرىلىس-ءبىتىم، قاعىس تاسىلدەرى قازانعاپتى كۇيشى رەتىندە مۇلدە دارالاپ كورسەتەدى. بۇل ايتەۋىر وزگەگە ۇقساماۋدان، ايتەۋىر وزگەدەن دارالانۋدان تۋعان كۇي ەمەس، كەرىسىنشە، كۇيشىنىڭ دارىن تەگەۋرىنىندەگى، ىشكى بولمىسىنداعى دارالىقتى ايعاقتايتىن كۇي».

قازانعاپتىڭ جەكە ءومىرى دە وسى كۇيدەگى مۇڭ مەن ءۇمىتتىڭ اراسىنداعى ارپالىستى كورسەتەدى. سول سەبەپتى بۇل كۇي - جەكە مۇڭنان تۋعانىمەن، ۇلت باسىنان وتكەن ناۋبەتپەن ۇندەسىپ جاتىر. قازانعاپتىڭ «كوكىل» كۇيى - زۇلماتتىڭ كۇيى، قايعىنىڭ ءتىلى، ءۇمىتتىڭ ءۇنى. ول - حالىقتىڭ جانىن جارالاعان اۋىر جىلداردىڭ ءۇنسىز جىرشىسى. ءبىر ادامنىڭ جوعىن جوقتاۋدان تۋعان كۇي كەيىن تۇتاس ءبىر ءداۋىردىڭ شەجىرەسىنە اينالدى. ونەر ارقىلى حالىقتىڭ باسىنداعى مۇڭدى شەرتكەن قازانعاپ كۇيمەن سويلەدى. ءسويتىپ، «كوكىل» كۇيى ۇلتتىڭ ۇمىتىلماس رۋحاني مۇراسىنا اينالدى.

رۇستەم نۇركەنوۆ، مۋزىكا زەرتتەۋشىسى