قارۋعا اينالعان لازەر
ادامزاتتىڭ ويلاۋ قابىلەتى نەعۇرلىم دامىپ، عىلىمي تەحنيكا وركەندەگەن سايىن ءورىسىمىز تارىلىپ، جەر بەتىندەگى ءتىرى جان يەلەرىنە ءومىر ءسۇرۋ قيىنداپ بارادى. ادام كۇش-قابىلەتىن جاهاندىق پروبلەمالاردى شەشۋگە، جاقسى ءومىر سۇرۋگە، عارىش الەمىن زەرتتەپ، باسقا پلانەتالاردى يگەرۋگە باعىتتاپ جاتىر. ءبىراق ءبىرىن-ءبىرى جاپپاي قىرىپ-جوياتىن قارۋلاردى جاساۋىن توقتاتار ەمەس. قارۋدىڭ نەبىر جەتىلدىرىلگەن تۇرلەرى بار.
مىسالى، زەڭبىرەكتى، تانكتى نەمەسە ۇشاقتى ءۇيدىڭ ىشىندە وتىرىپ-اق باسقارىپ، كەز كەلگەن نىسانانى اتۋعا بولادى. قازىرگى كەزدە بۇلار دا قارۋدىڭ ەسكىرگەن تۇرلەرىنە جاتادى. ا ق ش اسكەري-تەڭىز كۇشتەرى لازەرلىك زەڭبىرەك، پيلوتسىز سۇڭگۋىر قايىق، روبوت-بالىقتار سياقتى قارۋدىڭ جاڭا تۇرلەرىمەن قارۋلانۋدا.
بۇگىنگى كۇنى ا ق ش يراننىڭ جاعالاۋىنداعى ءوزىنىڭ اسكەري-تەڭىز فلوتىن ەنەرگەتيكالىق قارۋمەن جاراقتاپ جاتىر. CBS News -تىڭ مالىمدەۋىنشە، كەمە بولسىن، عيمارات بولسىن قاس قاعىم ساتتە كۇلگە اينالدىرىپ، «ءۇيتىپ» تاستايتىن لازەرلىك قارۋ پارسى جاعالاۋىنداعى اسكەري كەمەلەردىڭ بىرىندە ورناتىلعان. امەريكالىق عالىمدار بۇل قارۋدى 2014 - جىلى جاساپ ءبىتىرۋدى جوسپارلاعان، الايدا جوسپاردان ەكى جىل بۇرىن پايدالانۋعا بەرىلدى. لازەرلىك قارۋدىڭ العاشقى ءتۇرىن 2-دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە نەمىس عالىمدارى جاساعان، دەگەن دەرەكتەر بار.
ا ق ش فيزيكتەرى جەتىلدىرىپ، قولدانىسقا بەرگەن لازەرلىك قارۋدىڭ نەگىزى فاشيستىك گەرمانيادا جاسالعان بولۋى ابدەن مۇمكىن. اسكەريلەر يادرولىق، نەيتروندىق، سۋتەگىلىك ت.ب. جاپپاي قىراتىن بومبالاردى ىسىرىپ قويىپ، ەندى ەنەرگەتيكالىق قارۋمەن جاراقتانا باستادى. ادامدى ولتىرمەيتىن، تەك كوز جانارىن الىپ سوقىر قىلاتىن مۇنداي قارۋدىڭ جەڭىل ءتۇرىن كوپتەگەن ەلدەردىڭ ارمياسى، كۇزەت كومپانيالارى، ارنايى قىزمەتتەرى بۇرىننان قولداناتىن. ەندى ونىڭ جويقىن تۇرلەرى شىعا باستادى. قازىرگى ەنەرگەتيكالىق قارۋدىڭ تيىمدىلىگى وتە جوعارى.
لازەر قوندىرعىسىنىڭ وعى ەشقاشان تاۋسىلمايدى، زەڭبىرەكتى ۇزاق ۋاقىت پايدالانا بەرۋگە بولادى. ساۋلەنىڭ جىلدامدىعى كۇن جارىعىنىڭ جىلدامدىعىمەن بىردەي، سوندىقتان جىلدام جىلجيتىن وبيەكتىلەردىڭ ەشقايسىسى ودان قاشىپ قۇتىلا المايدى. ا ق ش فلوتىنىڭ كونتر-ادميرالى، اسكەري-تەڭىز زەرتتەۋلەرىنىڭ باستىعى مەتيۋ كلاندەردىڭ مالىمدەۋىنشە، وسى ۋاقىتقا دەيىن عىلىمي فانتاستيكا بولىپ كەلگەن لازەرلىك قارۋمەن امەريكالىق اسكەري كەمەلەر قازىردىڭ وزىندە جاراقتالىپ جاتىر. «بۇل قارۋ فيزيكالىق قاتىناسسىز جاۋ اسكەرىن قاس-قاعىم ساتتە جويىپ جىبەرە الادى، جاۋدىڭ سەنسورلىق قۇرالدارىن ىستەن شىعارادى، ۇشاقتار مەن كاتەرلەردى ورتەيدى، تاعى باسقا ماقساتتارعا قولدانىلادى.
ا ق ش اسكەري-تەڭىز كۇشتەرى الدىمەن پيلوتسىز ۇشۋ اپپاراتتارىن جوياتىن جاڭادان پايدا بولعان شاعىن لازەر قارۋىنا تاپسىرىس بەردى. بۇل ماقساتقا لازەر ساۋلەسىن پايدالانۋ وتە قولايلى بولىپ سانالادى، ويتكەنى نىساناعا ءدوپ تيگىزۋ مۇمكىندىگى زور، اينالاسىنا ەشقانداي زيان كەلتىرمەيدى، ەڭ باستىسى - سناريادقا شىعىن شىقپايدى»، دەپ جازادى The New York Times.
لازەر زەڭبىرەگى سالىستىرمالى تۇردە العاندا اسكەريلەر ءۇشىن وتە ارزانعا تۇسەدى. باعدارلاماعا بولىنگەن گرانت 400 مىڭ دوللاردى عانا قۇراعان. لازەردىڭ ءبىر وعىنىڭ قۇنى ءبىر دوللارعا جەتپەيتىنىن ەستىگەن كونگرەسسمەندەر قۋانىپ جاتقان كورىنەدى. ويتپەگەندە شە، شاعىن راديۋستى قامتيتىن جويعىش-زىمىرانداردى ءبىر رەت ۇشىرۋ 1،4 ميلليون دوللار تۇرادى ەكەن. ونىڭ ۇستىنە التى جىل ىشىندە بۇل جوباعا 40 ميلليون دوللار عانا جۇمسالعان. شاعىن عانا قۇرىلعىنىڭ سالماعى 1100 كەلى عانا، ونى جەڭىل اۆتوماشيناعا دا ورناتۋعا بولادى. ودان شىعاتىن ساۋلە 25 ك ۆ ت، كەلەشەكتە ونىڭ قۋاتتىلىعىن 50 ك ۆ ت كوبەيتپەك. 25 ك ۆ ت قۋاتتى لازەر ساۋلەسى ءبىر شاقىرىم قاشىقتىقتاعى جاياۋ اسكەرلەردى كۇيدىرىپ جىبەرەدى، ال ونداعان شاقىرىم اۋماقتاعى جاۋىنگەرلەر كوزدەرىنەن ايىرىلىپ، ءبىر ساتتە سوقىر بولىپ قالادى. قۇرىلعى كەز كەلگەن كليماتتىق جاعدايدا اقاۋسىز جۇمىس ىستەيدى. لازەر ساۋلەسىمەن اتاتىن قۇرىلعىلاردىڭ بۇدان ۇلكەندەرى قازىر اسكەري كەمەلەرگە قوندىرىلىپ جاتىر. بۇل قارۋ قولدانىسقا بۇگىن ءتۇسىپ جاتقانمەن، ونىڭ تاريحى ارىدە، نەمىس عالىمدارىمەن بايلانىسىپ جاتقان سياقتى.
ەندى سوعان كەلەيىك. لازەر ساۋلەسىمەن اتاتىن قوندىرعى جاساۋ يدەياسى وتكەن عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا پايدا بولعان. ءۇشىنشى رەيحتاعى ەڭ جۇمباق تۇلعالاردىڭ ءبىرى س س گەنەرالى وبەرگرۋپپەنفيۋرەر گانس كامملەر وسى قۇپيا قارۋدى سول كەزدە جاساپ شىققاندا، مۇمكىن الەمنىڭ تاعدىرى باسقاشا بولار ما ەدى. ءبىراق وعان جەتكىزبەدى. ءتىپتى ول تۋرالى رەيحتىڭ قۇجاتتارىندا ەشتەڭە كورسەتىلمەگەن، ال كامملەر ءولىمىنىڭ ءوزى باسقالارعا وسى كۇنگە دەيىن جۇمباق.
گانس 1901 - جىلى شتەتتيندە تۋعان. اكەسى پولكوۆنيك فرانس كامملەر ونى ءوز سالاسىنا تارتقانمەن، گانس ساۋلەتشى بولۋدى ارمانداعان. 1932 - جىلى ول ينجەنەرلىك عىلىمدار بويىنشا ديسسەرتاسيا قورعايدى، ال 1933 - جىلدان باستاپ س س قۇرامىندا. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە جاۋلاپ الىنعان ك س ر و جانە نورۆەگيا اۋماعىندا كونسەنتراسيالىق لاگەرلەردى ۇيىمداستىرۋ جوباسىن وسى گانس كامملەر باسقاردى. كامملەر ءولىم لاگەرى اۋشۆيستى (وسۆەنسيم) جوسپارلاۋعا دا قاتىسىپ، مەحانيزمىن جاساعان. 1944 - جىلدان باستاپ ول جويعىش ۇشاقتار جاسايتىن جەراستى زاۋىتىنىڭ قۇرىلىسىن باسقاردى. وسى كەزدەردە وعان گيتلەردىڭ ءوزى وتە قۇپيا تاپسىرمانى جۇكتەگەن. «شكودا» كومپانياسىنىڭ باس ديرەكتورى قۇرمەتتى س س شتاندارتەنفيۋرەرى پولكوۆنيك ۆيلگەلم فوسسپەن بىرلەسىپ گانس كامملەر وسى قۇپيا جوبانى جاساۋعا كىرىستى.
بۇل جوبا تۋرالى ولاردىڭ تىكەلەي باسشىلارى ليۋفتۆاففە گەرينگ تە، قارۋلى كۇشتەر ءمينيسترى شپەەر دە بىلمەگەن. بۇل جوبانىڭ بۇگە-شىگەسىن گيتلەر مەن گيمملەر عانا ءبىلىپ وتىردى، كامملەر مەن فوسس سوڭعىسىنىڭ الدىنا ءجيى بارىپ ەسەپ بەرىپ وتىرعان. سوعىستىڭ بەتالىسى انىقتالىپ، رەيحتىڭ كۇنى بىتۋگە تاياۋ قالعاندا گانس كامملەر 1945 - جىلدىڭ 23 - ساۋىرىندە اۆسترياداعى ەبەنزە دەگەن شاعىن قالاعا قونىس اۋدارادى. بۇل قالادا ول 1943 - جىلى «Zement» دەگەن شارتتى اتپەن عالامات زور جەراستى كەشەنىنىڭ قۇرىلىسىن باستاعان بولاتىن. ءبىراق گانس كامملەر بۇل جەردە ۇزاق ايالداي المادى، مامىردىڭ 4 - كۇنى پراگاعا اتتاندى. ونىڭ مۇنداي مارشرۋتتى تاڭداۋىندا بەلگىلى ءبىر سەبەپتەر بولۋى كەرەك.
كامملەر «شكودا» وفيسىندە جاتقان اسا قۇپيا قۇجاتتاردى الۋعا بارعان. بارلاۋ قىزمەتىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، ول سوڭعى رەت رەسمي تۇردە وبەراممەرگاۋ قالاسىنداعى «لانگ» قوناق ۇيىندە كورىنگەن، ودان كەيىن كەيپىن وزگەرتىپ ءىزىن جاسىرۋعا ارەكەتتەنگەن. گانس كامملەر س س وبەرشتۋرمبانفيۋرەر شتاركپەن جاسىرىن سويلەسكەنىن «راكەتا بارونى» ۆەرنەر فون براۋن ەستىپ قالىپتى. كامملەر مەن شتارك ۇستىلەرىندەگى ەسەستىڭ مۋنديرلەرىن ورتەپ، وبەراممەرگاۋ ماڭىنداعى ورتا عاسىرلاردا سالىنعان ەتتال موناستىرىنە جاسىرىنباق بولعان. مۇنداي بەلگىلى تۇلعالاردىڭ ءارقاشان نازاردا بولاتىنى بەلگىلى. سوندىقتان ونىڭ ءولىمىن بىرنەشە رەت راسىمدەگەن. رەسمي قۇجاتتار بويىنشا، گانس كامملەر 1945 - جىلدىڭ 9 - مامىرىندا پراگا مەن پلزەن اراسىنداعى ورماندا وزىنە قول سالىپ قايتىس بولعان.
ەكىنشى ۆەرسيا بويىنشا دا ءوزىن-ءوزى ولتىرەدى، ءبىراق كارلسباد تۇبىندەگى ورماندا. ۇشىنشىدە - زەڭبىرەك وعىنىڭ استىندا قالادى، تورتىنشىسىندە - كامملەر ءىز-تۇزسىز جوعالعان. قالاي بولعاندا دا ونىڭ جەرلەنگەن جەرى، مولاسى تابىلعان جوق. 1948 - جىلدىڭ 7 - قىركۇيەگىندە بەرلين-شارلوتتەنبۋرگ سوتى گانس كامملەردى ءولدى دەپ جاريالادى دا، 3 - رەيحتىڭ تاريحىندا ماڭىزدى رول اتقارعان ءىرى فيگۋرا از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ۇمىتىلىپ كەتتى. ونى نيۋرنبەرگ پروسەسىندە دە ەستەرىنە العان جوق، باسقا اسكەري قىلمىسكەرلەر سياقتى كامملەردى ودان كەيىن دە ەشكىم ىزدەگەن ەمەس. الايدا سول كەزدەردە ونىڭ ءتىرى جۇرگەندىگى تۋرالى گۋ-گۋ اڭگىمەلەر بولعان.
ماسەلەن، مىنانداي اڭگىمە بار: 1945 - جىلى كەڭەستىك اسكەرلەر باسىپ العان اۋماقتاعى پلزەن امەريكالىق اسكەرلەردىڭ قولىنا ءوتتى. سول كەزدەردە ا ق ش اسكەري بارلاۋ قىزمەتكەرلەرى «شكودا» فابريكاسىندا ساقتالعان س س-تىڭ زەرتتەۋ ورتالىعى ارحيۆىن تەكسەرگەن. امەريكالىقتار «نەمىستەر يادرولىق قارۋدى جاساۋمەن وسى جەردە اينالىسقان» دەپ ويلادى، ءبىراق ۇمىتتەرى اقتالمادى. بۇل جەردەگى كامملەردىڭ جەر استىنداعى زاۋىتى رەاكتيۆتى جويعىش ۇشاقتاردى، لازەرلىك زەنيتتەر جانە «ميدگارد جىلانى» اتتى جەراستى قايىقتارىن جاساعان. سونداي-اق، كامملەر كۇن ساۋلەسىنىڭ قۋاتىن جيناپ ساۋلەمەن اتاتىن «كۇن زەڭبىرەگىن» جاساماقشى بولعان. ديامەترى 200 مەتر بولاتىن بۇل قارۋدى گانس كامملەر سول كەزدە اياعىنا دەيىن جەتكىزگەندە ءبىر سەكۋندتىڭ ىشىندە ءىرى قالانى تۇتاستاي ورتەپ جىبەرەتىن قاهارلى قارۋ پايدا بولار ەدى. ءبىراق بۇل جوبا وتە قىمبات بولعاندىقتان فيۋرەر ودان باس تارتىپتى-مىس.
ال لازەر قارۋى سول كەزدەردە پىسىپ-جەتىلىپ قالعانعا ۇقسايدى. ونى ارتىنان امەريكالىق عالىمدار جەتىلدىرۋى مۇمكىن. پولياك تاريحشىسى يگور ۆيتكوۆسكيدىڭ پايىمداۋىنشا، گانس كامملەردىڭ باس جوباسى عارىشتىق قارۋ جاساۋ بولعان. ونىڭ اتاۋى Die Glocke ، اۋدارماسى - «قوڭىراۋ». وسىعان بايلانىستى كامملەردى كەيدە «قوڭىراۋ اتاسى» دەپ اتايدى. ونىڭ ارىپتەسى ۆيلگەلم فوسستىڭ بەرگەن جاۋاپتارىندا وسى تەحنولوگيانىڭ كۇشىمەن گيتلەر ماسكەۋ، لوندون، نيۋ-يوركتى قۇرتپاقشى بولعان. بۇل قارۋلاردىڭ قۇجاتتارىن قولدارىنا تۇسىرگەن امەريكالىقتار يادرولىق قارۋ بولماعاندىقتان «قوڭىراۋ» قۇجاتتارىنا باسا نازار اۋدارماعان. ارتىنان بۇل قۇجاتتار ك س ر و بارلاۋشىلارىنىڭ قولدارىنا ءتۇستى.
ناقتى انىقتالماعان دەرەكتەر بويىنشا، بۇل قۇجاتتار «قۇپيا» گريفىمەن رەسەي قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ ارحيۆىندە جاتىر. گانس كامملەرگە قاتىستى تاعى ءبىر دەرەكتەر ايتىلادى: سوعىستان كەيىن وبەرگرۋپپەنفيۋرەر امەريكالىقتارعا بەرىلگەن. كامملەر ءوزىنىڭ قۇپيا قۇجاتتارىن ولارعا تولىقتاي تاپسىرىپ، اقىسىنا جانساۋعا سۇرايدى. كەيىننەن ونى ارگەنتيناعا وتكىزىپتى. اڭىزعا قاراعاندا، گانس كامملەردىڭ امەريكالىقتارعا تاپسىرعان قۇجاتتارى ارقاسىندا ادامزات تەلەديدار، قالتا تەلەفونى سياقتى قۇرالدارعا قول جەتكىزگەن.
... مۇمكىن سولاي شىعار.
قايىرجان تورەجان
«ايقىن» گازەتى. 2013
