قانقىزىل جالقىن-اڭگىمە

نارقىزىلدىڭ بۇيرات قىرقالارى كەزىندە ارعى-بەرگىدەگى اۋىلداردىڭ ءبىرلى-جارىم بويداق قويلارى قىستاپ شىعاتىن تۇكپىردەگى مال قىستاۋى ەدى. سونىڭ ءبىر قيىرىنداعى «ءساتتىڭ شوقىسى» دەيتىن بيىگىنە اڭ اۋلاپ بارعان، نە بولماسا جوق قاراپ جۇرگەن بىرەۋ بولماسا شىعا قويمايتىن.

 قازىر مىنە، ۇشار باسىنداعى كىسى بويىنداي تاس وبانىڭ تۇبىندە ەرسۋان جاتىر جامباستاپ. كوكتوبەل ات ءسال تومەندە قاڭتارۋلى. سارى الا تايعان يەسىنىڭ تونىنا تىعىلىپ، مۇلگىگەن. تاڭ سىبىرلەپ ەندى اتىپ كەلەدى.
دۇنيە تىپ-تىنىش. تىپ-تىنىش دۇنيەنىڭ بەتىن شىڭىلتىر اياز جالاپ تۇر. قوجالىقتىڭ قىستاۋىنان ءتۇن جارىمى اۋا شىعىپ، مۇندا جاڭا ازىردە جەتكەن ەرسۋاننىڭ قانشا قالىڭ كيىنگەنىمەن بويىندا جەڭىل توڭازۋ بار. ءارى ازداپ ات-سوقتى دا بولىپ قالعان. سوڭعى ونشاقتى كۇننىڭ ىشىندە مۇندا ءۇشىنشى رەت كەلىپ وتىر. سونداعى كوكەيدى تەسكەن، تۇرقى بولەك، تەرىسى ەرەكشە قانقىزىل تۇلكى سوڭعى جىلدارى پايدا بولدى، سول. سارى الا تايعاندى ءار كەلگەنىندە سامعاتىپ قوسادى، ءبىراق وزگە تۇلكىنى وزەك-وزەككە قۋىپ تىعىپ، ءور-ىلديمەن وكپەسىن ءوشىرىپ، اقىر سوڭىندا وكپە تۇسىنان تارپا باس سالىپ قاراپ تۇراتىن قايران تايعان مىناعان كەلگەندە ساندالىپ قالىپ ءجۇر.

قانقىزىل تۇلكىگە تازى قوسىپ جۇرگەن جالعىز بۇل ەمەس. وسى نارقىزىلدىڭ قۇيقالى جايىلىمىن ءبولىپ-ءبولىپ جەكەشەلەندىرىپ، ونىڭ ىقتاسىن-ىقتاسىنىنا قىستاۋ سالىپ ءىرىقارا، جىلقى، قوي ءوسىرىپ وتىرعان ازدى-كوپتى قوجالىقتاردىڭ قورىقشىلارى اڭدۋلى ونى. سوندا عوي، قانقىزىل تۇلكىنى الماي قويمايمىز دەپ دىگەرلەپ جۇرگەن قورىقشىلار ەمەس، قوجالىق يەلەرى. وتكەن قىستا قايسىبىر كۇنى سولار بۇلاردىڭ قىستاۋىندا قوسىلىپ قالدى عوي. ال كەپ ءىشتى سول جەردە قىمبات ءبىر ىشىمدىكتى. سودان قىزىلكەڭىردەك. كەڭىردەكتەرىن كەتپەندەي قىلعان قانقىزىل تۇلكى. قايسىسى ايتسا دا، تۇلكى ءسوزسىز تەك سوعان بۇيىرادى. اسىرەسە، مۇنىڭ قوجاسى وجدەنباي قاتتى كۇپىنگەن: سارى الا تايعان تۇرعاندا سەندەرگە تۇلكى قايدا؟.. «سارى الا دەپ ساندالا بەرمەگىن، ەي. ءبىزدىڭ تازىلار نە، اي قاراي ما؟» «ونى بىلمەيمىن، سارى الا تۇرعاندا، ايتەۋىر قۇداي مەن جاقتا...» «قۇداي سەنىڭ سارى الاعا قاراپ قالىپ پا، جالپى بار عوي، قۇدايدى كەز كەلگەن اڭگىمەگە كيلىكتىرمەڭدەر». «قازىر سولاي ەتۋ ءسان»، دەپ شىقتى بىرەۋى. «سەندەر ءبۇيتىپ جىنىما تيە بەرسەڭدەر و، تۇلكى مەن اۆتوماتپەن...» دەپ كەلەسىسى ەكىلەندى. قايسىسى ەكەنىن، تانككە ارنالعان ميناسى بار ەكەنىن ايتتى. «ءاي، يتتەر-اۋ، سويتسەڭدەر ونىڭ ەلدە جوق كوز جاۋىن العان قانقىزىل ۇلپا تەرىسىنەن نە قالادى - دەگەن، وجدەنباي. - قالماسا ونىڭ كەرەگى نە؟»

ايتىسا-ايتىسا مىنا مامىلەگە كەلگەن: قانقىزىل تۇلكىنى كىم بۇرىن ۇستاسا، سوعان ءارقايسىسى ءبىر-ءبىر جىلقى سىياقى بەرەدى. الىسقان قول، بەرگەن سەرتپەن اڭكىلدەپ-اڭكىلدەپ ءازىر تاراعان. ەرتەسىنە ءتۇس الەتىندە باسىن زورعا كوتەرگەن وجدەنباي: «گۋلەتىپ جىبەردىك-اۋ، كەشە. ارتىق كەتكەن جوقپىن با، كوكە؟» دەگەن كوزى كىرتيىپ. «تۇلكىگە قاتتى تالاستىڭدار عوي». «جەكەشەلەندىرىپ العان جەرىمىزدە جۇرسە، ءبىر-بىرىمىزبەن يتشە ىرىلداسىپ نەمىز بار. «ءساتتىڭ شوقىسى» اينالاسىمەن ەشكىمدى ەمەس، يەسىز... «نەگە يەسىز؟..» «ەشكىم جەكەشەلەندىرگەن جوق، ونى». "ءبارى ءبىر يەسىز ەمەس قوي». وجدەنباي باسىن كوتەرىپ، تاڭدانا قارادى. «يەسى» يەسى كىم، سوندا؟... «جاراتقان ەمەس پە». «ءبارى دە سونىكى ەمەس پە». جەر الەمدى جاراتسا جاراتقان شىعار، ونىڭ ءبىز ساتىپ العان پۇشپاعى ەندى ونىكى ەمەس. ورتەيمىز بە، سۋعا باتىرامىز با ەندىگى جەردە ونى ءوزىمىز بىلەمىز. جانە تاعى قاي جەردى العىمىز كەلسە، جاراتقان كەلىپ ءبىزدىڭ قولدى قاقپايدى. مىسالى، «ءساتتىڭ شوقىسىن» كەرەك ەتسەم، ەرتەڭ-اق جەكەشەلەندىرىپ الامىن. سوندا قۇداي ءبىر جەردەن باسىن قىلتيتىپ، «ءاي قوي، ويتپە» دەي مە... دەپ بۇعان رەنجىگەنى مە، الدە تۇندەگى اراقتان اۋىرىپ تۇر ما، قاتتى كۇيىنىپ سىرتقا شىعىپ كەتكەن. وجدەنباي سۇمدىق تىكسىنىپ قالسا دا، كۇنى قۇرعىر ءتۇسىپ تۇرعان سوڭ، ەش ءۋاج ايتا المادى. ورتالىققا قايتارىندا «جاڭا جىلدىڭ قارساڭىندا كەلەمىن، وعان دەيىن «ءساتتىڭ شوقىسىندا» كۇندىز-ءتۇنى جاتىپ الساڭىز دا، تۇلكىنى ۇستاڭىز. الدىمىزدى انالار وراپ كەتپەسىن. كوزىڭ كورىپ، كوكەيىڭدى تەسىپ تۇرعاندى بىرەۋدىڭ ءىلىپ اكەتكەن كۇيىگى وتە جامان بولادى. بۇل جەردە ءبىر اۋىلدان ەدىك، اتالاس ەدىك، اعايىن ەدىك دەۋ جوق، قازىر تۋعان اكە، تۋعان بالاڭ دا بالەن-تۇگەنىڭ ەمەس، باسەكەلەسىڭ. زامان سونداي، كوكە» دەپ قۇدايدىڭ زارىن قىلىپ كەتكەن.

ەرسۋان وسى جىگىتتىڭ پەيىلىنە ءبىرازدان بەرى ءىش تارتىپ جۇرەتىن. قولدى ءبىر سىلتەپ كەتىپ قالايىن دەسە، بارار جەرى - اكەنىڭ قارا شاڭىراعى بار-اۋ، ءبىراق قالاي، نەمەن تىرشىلىك ەتەدى. اۋعان سوعىسىندا ءبىر اياعىڭدى تۇبىنەن بەرىپ كەلىپ ەدىڭ دەپ التىنمەن اپتاپ، كۇمىسپەن كۇپتەپ وتىراتىن كىم. ۇكىمەتتەن الاتىن مۇگەدەكتىك تيىنىمەن ولمەس كۇنىن كورەر. ءبىراق، ولمەلى شەشەنىڭ، جاس كەلىننىڭ اساتىن تاماعىنا، قۇياتىن شايىنا قالاي تەلمىرىپ وتىرادى. وڭاشا وتاۋ قۇرىپ كەتۋگە وڭ اياعى تۇبىنەن جوق. بۇعان بۇگىن-ەرتەڭ كىم تيە قويادى. ولار تۇگىلى، سەگىزىنشى كلاستان وزىنە وبەكتەگەن، ءولىپ-وشكەن، اسكەرىنە كەتەرىنە ەكى كۇن قالعاندا بۇل ەركىنەن ايىرىلىپ قالىپ: «ازداپ، كىشكەنەسىن عانا...» دەپ ەمىنىپ-ەنتىككەندە، «ويتپەي-اق قويايىقشى» دەپ الىپ، ەندى بۇل ەسىن جيىپ تۇرا بەرگەندە ەتپەتتەپ جاتقان جەرىنەن شالقاسىنان ءتۇسىپ، ەتەگىن ءوزى كوتەرگەن، ولسەڭ، وزىڭمەن بىرگە ولەمىن...» -ءىن ايتقان عاشىعى اۋىلعا جالعىز اياقپەن بالداعىن تاقىلداتىپ كەلگەندە نە وپا بەردى. ءتىپتى، كەزدەسۋگە كەلمەي قويدى عوي. سودان قانشا كۇن كۇڭىرەندى. ءىشتى. ءۇش-ءتورت جىلعى ءومىرى وسىلاي بەرەكە تاپپاي ءوتتى. ودان مەكتەپكە قاراۋىل قىلىپ الىپ ەدى، مۇنىڭ ءوزى ۇرلىق-قارلىق ۇدەگەن كەزگە تاپ كەلدى دە، جالعىز اياقپەن ۇلكەن عيماراتتىڭ انا باسى مەن مىنا باسىنا جەتۋى مۇمكىن بولماي، ونىسىنان بوساپ قالدى. قايسىبىر كۇنى وسى وجدەنباي كەلدى عوي، بۇعان ادەيىلەپ. اكەلەرى كوپ جىل ۇجىمشاردىڭ قويىن قاتار باققان ەدى. اعايىندىقتارى جانە بار. بۇدان جاسى ءبىراز كىشى. وقۋ جاعى ونشا قونباعان، باسقا جاعى دا شيكىلى-پىسىلى بىردەڭە ەدى، نەنىڭ قۇدىرەتى ەكەنىن ءبىر قۇداي بىلەدى، شارۋا قوجالىعىن قۇرىپ، جەر جەكەشەلەندىرىپ، بايىپ الىپتى. «كوسە اياق ساتىپ اپەرە المايمىن، باسقاسى وڭاي، سونىڭ ىشىندە ەڭ ارزانى قازىر قاتىن، وزىمە قورىقشى بولىڭىز» دەپ استى-ۇستىنە تۇسكەن.

تاۋدا تۋىپ، تاي ۇيرەتىپ، الاماندا اتقا شاۋىپ وسكەن ەرسۋانعا بۇدان اسقان قولايلى ەشتەڭە جوق ەدى. شىنىن ايتقاندا اۋىلدان قايدا، قالاي بەزىپ كەتۋدى بىلمەي جۇرگەن...

بار وبالى نە كەرەك وجدەنباي مالىن باعىپ وتىرعاندار مەن بۇعان جالپى جاقسى قارايدى. اۋىزدارىنان سورپا-سۋ ۇزبەيدى. ون كۇندە ءبىر كەلگەنىندە ازىق-تۇلىكتىڭ نە ءتۇرىن ءۇيىپ-توگىپ اكەلىپ تاستايدى. ايعاي-ۇيعايى جوق. ءبىر عانا پالەكەت مىنەزى بار. ونىسى كوز قۇرتىن جەگەندى قالاي دا الۋ. جولى جەڭىلدى ءوز قولىمەن، جولى اۋىر، نە قاۋىپتىنى وزگەنىڭ قولىمەن. وسى كۇزدە عوي. قاراشانىڭ باس كەزى. قار تۇسپەگەن، ءبىراق قارا سۋىق. وجدەنباي ەگىس سۋارۋعا دەپ توعان بايلاتقان. اۋماعى اجەپتاۋىر. جىلى جاققا قايتقان قاز-ۇيرەكتەردىڭ سوعان ءبىر قوناقتاپ، ۇشاتىنى بار. سونى اتۋعا اۋىلدان ارنايىلاپ كەلگەن وجدەنباي تاڭ ازاندا توعانعا كەتكەن. كۇننىڭ توبەسى ەندى قىلتيعاندا بوس قايتىپ كەلىپ تۇر. «نە ۇيرەك، نە قۇس قونبادى. تاڭ قاراڭعىسىندا جاعاعا تاياۋ تۇستان الدەنە جۇزە جونەلگەنى. باسىپ قالسام تۋرا سول ءجۇزىپ بارا جاتقان جەرىندە قاتىپ قالدى. جونى قاپ-قارا. نە ەكەنىن بىلمەدىم. كوكە، كورەسىز بە، بارىپ» دەپ تۇر. ماشيناعا جول الىس پا، زۋ دەپ جەتتى. ءيا، جونى قاپ-قارا الدەنە جاعادان قىرىق قادامداي جەردە جاتىر. «كوكە، - دەگەن سوندا وجدەنباي. - مەنىڭ تاماعىمنىڭ باسپاسى بار ەدى، ءسىز ەندى... ءيا، ءسىز سوعىستا شىنىعىپ دەگەندەي... كورسەڭىز قايتەدى». ەرسۋان ءدال مۇنداي مۇزداي سۋعا ەشقاشان ءتۇسىپ كورمەگەن بولاتىن ەدى. جاعاعا قايتا ورانعاندا دەنەسى مۇلدە جانسىزدانىپ قالىپ ەدى... ال الگى ونداتر ەكەن. ەرسۋانعا سودان بەرى ءبىر تىق-تىق جوتەل بىتكەن.

قارا جەردەن قاراڭعىلىق قارا اسپانعا قاراي جايلاپ قاشىپ بارا جاتقانداي ەتەك-جەڭى مۇلدە ءتۇرىلىپ، الەمنىڭ ءجۇزى جاڭا تۇسكەن ادەمى كەلىننىڭ بەتىندەي اشىلىپ، الىس پەن جاقىن ايدان انىق كورىنىپ-اق قالدى. كەز كەلگەن ساتتە قىزىل تۇلكى كەز كەلگەن ساتتە قىلت ەتە قالۋى ابدەن مۇمكىن. ءسويتۋىن سويتەر-اۋ، ءبىراق الدىرا قويسا دە. قۇددى جانىپ-ءوشىپ اعىپ بارا جاتقان وت سەكىلدى ءار جەردەن جارق ەتىپ ءبىر كورىنىپ، جالپ ەتىپ، جوق بولىپ دىڭكەلەتەدى. انە جەتەدى، مىنە جەتەدى دەپ بارا جاتقان تايعان سو كەزدە باعىتىنان ايىرىلىپ، اينالاقتاپ قالادى.

اشەيىندە نەگە دە ەلەڭدەي قويمايتىن ەرسۋان وسى قانقىزىل تۇلكىنى كورگەن ساتتە ەلىرىپ كەتەتىن وزىنە بەيمالىم ءبىر كۇي كەشەتىنىن سەزگەن. مۇنىسى نەسى؟ جەلىكتىرىپ، جەڭسىك بەرمەي كەتەتىن نەنىڭ كۇشى؟ بىلسە، قانە. بىلەتىنى، قانقىزىل تۇلكىگە تاپ بەرگەن سارى الا تايعاننىڭ سوڭىنا ءتۇستى ءبىتتى، جالعىز اياعىن ۇزەڭگىگە تىرەپ، اياعى جوق جاقتاعى بىلەگىنىڭ قارىنا ءىلىپ العان بالداعى ارى دا بەرى دە سالاقتاپ، كوكتوبەلدى بوربايلاعاندا مىناۋ تاۋ-تاس ەكەن، ونىڭ ءۇستى قار، مۇز ەكەن، ات ءسۇرىنىپ كەتەر، تايىپ جىعىلار، ەر ۇستىنەن ۇشىپ كەتىپ، قۇلادۇزدە جايراپ قالىپ جۇرمەيىن-اي دەمەيدى. اۋعان سوعىسىندا كەز كەلگەن ساتتە مۇردەم كەتۋىم ابدەن مۇمكىن دەگەن سەكەم، ۇرەي كەز كەلگەن ساتتە قىلاڭ بەرىپ، قيعىلىق سالاتىن، ال مىناعان كەلگەندە ونداي سەزىمنىڭ ءبىرى دە جوق، ءولسىن-ءتىرىلسىن ايتەۋىر، انا قانقىزىل تۇلكىنى الىپ، تەرىسىن ىرەپ-سويىپ، عاجايىپ قىزىل ۇلپاسىن سىلاپ-سيپاپ، بوكتەرگىسىندە سالاقتاتىپ بارا جاتسا، بار مۇراتىنا جەتەتىن سەكىلدى. ءتىپتى، ونى وجدەنبايعا اپارىپ بەرەتىنى ەشقاشان وزىنىكى بولمايتىنى ەسىنەن شىعىپ كەتەدى.

ياپىر-اي، سوندا ايتەۋىر، وسى وڭىردە بۇرىن-سوڭدى كەزدەسپەگەن دەمەسەڭ، ءبارى ءبىر زاتى تۇلكىدە تۇرعان نە بار. كورگەن مەزەتىڭدە ەسىڭدى ەكەۋ، ءتۇسىڭدى تورتەۋ قىلىپ قوياتىن سيقىرى قاي جاعىندا. ماسەلە، سونىڭ ءسويتىپ قوياتىنىندا ما، جوق سوندايعا ميى اينالىپ، ارانى اشىلىپ الباستى باسىپ قالاتىن پەندەلىك شىركىندە مە. وسى ويلارمەن قانقىزىل تۇلكىنىڭ سوڭىنا تۇسكەلى تەربەلىپ، تەڭسەلىپ قالا بەرەتىن ەرسۋاندى ءوزى دە ەلەڭدەپ جاتقان سارى الا تايعاننىڭ ءدۇر سىلكىنىپ تۋرا كەلگەنى، ءبارىن سول ءسات ۇمىتتىرىپ، ەدىرەڭ ەتكىزدى. سودان ءسۇرىنىپ-قابىنىپ كوكتوبەلگە ءمىنىپ، تەبىنىپ تاس وبانىڭ قالقاسىنان شىعا كەلگەندە كورگەنى، قاپتالدىڭ ەتەگىنە تامان قانقىزىل تۇلكىنىڭ سوڭىندا سامعاپ كەتىپ بارادى ەكەن. «باس، سارى الا، باس!» دەپ داۋرىعىپ، ايعايلاپ جىبەرگەن. ءسويتىپ، قانا قويعان جوق، اياق باسار جەر قيلى تاس، قاتقان قار ۇستىمەن كوكتوبەلگە اياماي قامشى ۇرىپ قۇيىنداماسا دا، وراعىتىپ، سەكىرتىپ بارادى. كوكتوبەل قانداي جەردە دە، سونىڭ ىشىندە كوكپار قولعا تيگەندە شىڭ-قۇزعا سالىپ كەتسە دە، تاۋ تەكەدەي تۇياعى اشىق جەردى تاۋىپ شابۋعا ۇيرەنگەن تەكتى جىلقى ەدى، ايتەۋىر سۇرىنبەي، تايماي-اق كەلەدى. دەسە دە مىناداي جاعدايدا ءتورت تۇياق يەسىنىڭ دە كەۋدەسىنە سىيماي، الپىس ەكى تامىرى تەرىسىن تەڭدەي تەپكىلەپ تۇراتىن ءدىرىلىن يەسى سەزبەدى. جالعىز اياعى وكپەسىن تەپكىلەپ، قامشىسى باۋىرىن وسىپ، الاي-تۇلەي. ءبىراق، نە كەرەك، شوقىنى تۇگەل اينالماي جاتىپ، ار جاق تۇمسىعىندا سارى الا تايعان ساندالىپ تۇردى. تۇلكى جوق. تايعان قىڭسىلادى. الدىنداعىسىنان ايىرىلىپ قاپى قالعانىنا دولدانا ما، ەكى كوزى قىپ-قىزىل، ەزۋىنەن سىلەكەيى تامىپ تۇرعان. ىلعي وسى. ەرسۋاندى دا اشۋ قىستى. «وي، اكەڭنىڭ اۋزىن...» دەپ جىبەردى. تايعان تۇرعان جەرگە تەبىنىپ بارىپ، قارعا ءۇڭىلىپ ەدى، وسى جەرگە دەيىن جەتكەن تۇلكىنىڭ ءىزى زىم-زيا. تەك سونىڭ ءىزى بىتكەن جەردە ارى-بەرى قار وسقىلاعان تايعاننىڭ شيىرى. سول وتكەن جىلعىداي ءبىر جۇمباق. وندا راس، تاڭعالعان. ال قازىر ءبىرتۇرلى ءىش جيىپ قالدى. ويتپەي شە. كوزىڭە جاڭا عانا كورىنگەن نارسە كوككە ۇشا ما، جەرگە كىرە مە. بۇل نە، ءوڭ بە، ءتۇس پە؟ اڭىرەيىپ اينالاسىنا قاراعان. اينالا دا، اسپان دا، اياعىنىڭ استىنداعى دا ورنىندا.

ىنىنە كىرگەن شىعار دەيىن دەسە، تاپ مىنا تۇستا تىنتە قارايدى، اتپەن ءجۇرىپ ۇڭىلەدى، ۇڭىرەيگەن ەشتەڭە جوق. ءيا، دەپ قويدى ىشتەي، وپ-وڭاي تاپتىرا قوياتىن، سول ساتىندە ۇستاتا بەرەتىن نە بار، دۇنيەدە. كىم ويتە العان جالعاندا. تاس قوپارىپ، جەر قازىپ الاقاندارى كۇلدىرەپ، ماڭدايلارىن تەر جۋىپ ىزدەگەنىنە جەتە سالعان قايسىسى؟ سوندا ءراسۋا بولعانداردىڭ سانىن كىم ايتىپ بەرە الادى. ەشكىم دە. ايتەۋىر، ەل ەسىندە قالعانى ەمىس-ەمىس... وسى ساتتە قايدان ساپ ەتكەنىن، كەنەت ويىنا بالا كەزىندە ءيا اكەسىنەن، الدە باسقا قاريادان ەستىگەن ءبىر اڭگىمە ورالا كەتكەنى: باياعىدا ءبىر بايدىڭ جالعىز ۇلى بولادى عوي. وسەدى ول. اكە قازىناسىنداعىلاردى قاراپ، ساناپ كورىپ وسىندا نە جەتپەيتىنىن سۇرايدى. جەتپەيتىنى التىن. ونى قايدان تابۋعا بولادى، دەپ سۇرايدى. ونى ىزدەپ قاجەتى نە، دەيدى اكەسى، وسى دۇنيەنىڭ ءوزى از ەمەس. ۇلى تىڭدامايدى. بار نارسەنىڭ ءبارى تۇگەل بولۋ كەرەك قازىنادا، «اكە. بالام-اۋ، التىنعا قول جەتكىزۋدىڭ جولى قيىن. ءسىز ماعان قايدا بارىپ، كىمنەن سۇراۋدى ايتىڭىز. ايتسام، قايتىپ ورالماي قالاسىڭ، ۇمىت مۇنىڭدى، ۇلىم»

بالا كونەر بولمايدى. كۇن سايىن قىلقىلداپ قۇدايدىڭ زارىن قىلادى. اكە ءبارى ءبىر ءتىس جارمايدى. اكەسىنىڭ جالعىز باۋىرى بار ەدى. ول قايتكەن كۇندە اعاسىنىڭ قازىناسىنا مۇراگەر بولۋدى ارماندايتىن. امال نە، قۇداي اعاسىنا ۇل بەردى دە، مۇنىڭ ارمانى ادىرا قالعانداي بولعان. قاراشى ەندى، اياق استى ولگەن ارمان تىرىلەتىن ءسات كەلىپ تۇر. كەلگەندە بىلاي: ول التىن ءۇشىن قايدا بارىپ، كىمنەن سۇراۋدى بىلەتىن. سونداي-اق، الگى جاقتان امان ورالۋدىڭ نەعايبىل ەكەنى دە وعان ايان ەدى. ءىنىسى ورالمايدى ەكەن، جاسى جەتكەن اعاسىنىڭ دەمى تاۋسىلار كۇنى دە تاياۋ، سوندا قازىنا بۇعان قالماي، كىمگە قالادى. نە كەرەك، ىنىسىنە سىردى اشىپ، جاسىرىن جولعا سالدى. جىگىت ۇزاق كۇندەر جول ءجۇرىپ، ارىپ-اشىپ اعاسى ايتقان وزەنگە جەتەدى. وزەنگە قاراپ، تونە بىتكەن بيىكتەۋ جارلاۋىتتا جامان ۇيشىك تۇر. ساقالى بەلۋاردان، قاسى مەن كىرپىگى دە قۋداي قاريا قارسى الدى ونى. ءجون سۇرادى. اناۋ ايتتى. «التىن بار. ءبىراق، ونى الۋدىڭ شارتى قاتال، - دەدى قارت. - بەل بۋا قويار ما ەكەنسىڭ وعان؟» «قانداي دا شارتقا دايىنمىن» دەدى بوزبالا. قارت مۇنىڭ قاتەر ەكەنىن ولاي ايتتى، بىلاي ايتتى، ءبىراق جىگىت دەگەنىنەن قايتپادى. ونىڭ بار اقىل-ويى، دەنى التىنعا مۇلدە اۋىپ كەتىپ ەدى. «وندا شارت مىناۋ» دەدى قارت. قول باسىنداي التىن شاندىپ بايلانعان ۇزىندىعى جارتى ادىم جالپاق تاقتايدى بۇرقىراپ اعىپ جاتقان وزەنگە تاستاپ جىبەردى. «ۇستاپ ال، - دەدى سوسىن جىگىتكە. - ۇستاي المايتىنىڭا كوزىڭ جەتسە، جاعاعا قايت، ويتپەيدى ەكەنسىڭ، وزىڭە وكپەلە»...

جىگىتتىڭ كوزى وزەنگە تاستاعان التىندا. عاجابى، ول اساۋ اعىستى قۋالاپ كەتپەي، كوز جاۋىن الىپ، ءبىر ورنىندا قالىقتاپ، تەربەلىپ تۇر. سۇڭگيدى دە، الادى. سۇڭگىدى. التىن تەربەلىپ تۇرعان تۇستان ءدال شىعامىن دەپ ەدى. ءسويتتى دە. باسى سۋدان سوپاڭ ەتىپ، كوزىن اشسا، جاڭا ازىردە ءبىر ورنىندا قالقىپ تۇرعان دۇنيە اعىس بويلاپ، جىلجىپ بارادى ەكەن. جانى قالماي ۇمتىلدى. اناۋ جەتكىزبەيدى. سۇڭگىپ تە، مالتىپ تا بار ونەرىن سالدى. بەتىنە قولباسىنداي التىن بۋىلعان تاقتايشا نە مۇلدە ۇزاپ كەتپەي، نە سوزعان قولىنا ىلىكپەي ابدەن دىڭكەلەتەدى. وسىلاي قانشا ۋاقىت ءوتتى، بوزبالا قانشا ازاپ شەكتى، نە دەپ اڭىرادى، نەنى ايتىپ وپىندى، كىم ءبىلسىن. بەلگىلىسى، التىن قۋالاپ، اعىس بويلاپ الاسۇرعان ونى بۇدان كەيىن ەشكىم كورمەپتى...

ەرسۋان مەن سارى الا تايعان اۋماعى ۇلكەن شوقىنىڭ جىرا-جىلعاسىن ءبىراز ءتىنتتى. تۇلكى جوق. ونىڭ سوڭىنا ءوزى سەكىلدى ولە ءتۇسىپ جۇرگەن وزگە قوجالىقتىڭ قورىقشىلارى دا بۇلاردىڭ قىستاۋىنا ءجون بىلمەك ويمەن شىعار، اتتارىن قانسورپا قىلىپ، الما-كەزەك كەلگەندەرىندە قانقىزىل پالەكەتتىڭ وستەتىنىن ايتقان. جىلت ەتىپ كورىنەدى، جىم-جىلاس جوعالادى. «وسى ءبىزدىڭ اۋلاپ جۇرگەنىمىز تۇلكى مە، ءوزى؟ - دەسىپ تە باستارىن شايقاعان. - ءتۇسىپ جۇرگەنىمىز نەنىڭ سوڭى؟»

ءبىراق بىردە-ءبىرى ۇمىتتەرىن تۇبەگەيلى ۇزبەدى. ءۇزىپ تە كەتەر مە ەدى، ءسىرا، قوجالارىنان يمەنەدى. كۇندەرى قاراپ تۇرعان سوڭ امال، قانە. باسىپ جۇرگەن جەرلەرى دە، ءمىنىپ جۇرگەن قىلقۇيرىقتارى دا سولاردىڭ جەكەشەسى. سولاردىڭ جەكەشەسى ارقىلى بالا-شاعالارىن اسىراپ ءجۇر. بۇلاردىڭ نە دەپ، نە قويارى ءتىپتى نە ويلاپ، نەنى ويلاماۋى دا سولاردىڭ ەركىندە... وجدەنباي بىردە جاسى ونداعى الاسىن الىپ كەلگەن قىستاۋعا. ۇلىنا ءبارىن كورسەتىپ جاتىر. وسىنىڭ بارلىعى سەنىڭ جەكەشەڭ دەدى. «قوي، سيىر، جىلقى ءبارى مە؟» «ءبارى، مىنا ءۇي، قىستاۋ، جەر ءبارى» «مالشىلار شە؟» «ولار دا». وسىنى انادايدا تۇرىپ ەستىپ قالعان ەرسۋان سەلك ەتە تۇسكەن.

ارى-بەرى ويقاستاپ كەلە جاتقان سارى الا تايعان كەنەت العا قاراي ورعىپ-ورعىپ كەتتى. و، قۇداي، قانقىزىل تۇلكى تاس وبانىڭ تۇبىندە سەكىرىپ ويناپ تۇر. بۇلاردى مۇلدە ەلەيتىن ەمەس. الدىڭعى ەكى اياعىن كەزەك-كەزەك كوتەرىپ، سەكەڭ-سەكەڭ ەتەدى. "حايت!" دەپ جىبەردى ەرسۋاننىڭ جان داۋىسى شىعىپ. سارى الا تايعان بۇكتەلىپ، سوزىلىپ جۇلدىزداي اقتى. ءتىپ-تىك ورگە كوكتوبەل تىكىرەكتەپ شىققانشا تۇلكى مەن تازى تاس وبانىڭ تاساسىنا ءتۇسىپ كەتكەن. دەم ارادا دەگبىرىنەن ايىرىلىپ، ابدەن ەلىرىپ العان ەرسۋاننىڭ كوزى شوقىنىڭ ۇشار باسىنا شىققاندا "قايدا-لاعان" كوڭىلمەن كوپكە دەيىن ەشتەڭە كورمەي قالعان. بارىپ-بارىپ بايقادى، قانقىزىل تۇلكى تىك سالماي قاپتالداپ قاشىپ تۇمسىق اينالىپ بارادى ەكەن. تايعان قۇيرىق تىستەسىپ-اق قالعان. ەرسۋان شوقىنىڭ قىر ءۇستىن قۋالاپ، توتەلەپ شاپتى. بۇل وكپە تۇستان قوسىلامىن دەگەنشە تۇلكى مەن تايعان استىنان سامعاپ وتە شىققان. دەرەۋ جانالماي قوسىلدى. ات كەز كەلگەن قيلى-قيلى جەردەن سامعاپ وتەتىن تۇلكى ەمەس، تايعان ەمەس، قانشا قامشى ۇرعانمەن قالىڭقىراپ قالدى. سوسىن دا سوڭىنا تۇسە بەرۋدىڭ كەرەكسىز ەكەنىن ءبىلىپ، شوقىنىڭ ۇشار بيىگىنە قاراي بۇرعان ات باسىن. ەنتىكتىرىپ شىقسا، شوقىنىڭ تومەن ەڭكەيىپ ەتەگىنە تۇسەر تۇسىنداعى كولەمى كيىز ۇيمەن بىردەي تۇيەتابان تاستى تايعان شىر اينالىپ شىجبالاقتاپ ءجۇر ەكەن. تۇلكى زىم-زيا. «ءاي، تۇلكى قايدا؟» - دەپ باقىردى دولىلىق قىسقان ەرسۋان. - قايدا و، پالە؟... تايعان ادام ەمەس، نە دەيدى. سالاقتاعان ۇشى شاشاقتى قۇلاقتارىنىڭ ءتۇبى ءدۇرديىپ، تۇمسىعى جەردە، ءۇي تاستى اينالا بەرەدى. «...نى وسىندا ما ەكەن، سوعان كىرىپ كەتتى مە؟» - دەپ ەرسۋان سوڭىنا ىلەسىپ ەدى، تايعان ءبىر تۇستا ىرىل-قىڭسىل ءۇن شىعارىپ الدىنا ءۇڭىلدى. سوسىن ارى قاراي كەۋدە تۇسىنا دەيىن كىرىپ كەتكەن، ءبىراق دەرەۋ ارتقا ىتقىپ شىقتى. ەرسۋان ءدال سول جەردە تاقالىپ كەلىپ اتىنان ءتۇستى. تىزەرلەپ جەتىپ ۇڭىلسە - ءىن. اۋىز جاعى اعاراڭداپ كورىنگەنىمەن ار جاعى تاس قاراڭعى. بالداعىن بويلاتىپ بايقاسا، ەداۋىر بولەگى ەنىپ كەتتى. قالتاسىنا قول سالىپ شىرپىسىن ىزدەپ ەدى، تاپپادى. دالاقتاپ شاۋىپ جۇرگەندە ءتۇسىپ قالدى ما، جوق تۇلكىنىڭ قىزىعىنا تۇسكەندە اۋىرلاپ، ات ۇستىنەن شەشىپ الىپ، قايسىبىر تۇستا لاقتىرىپ كەتكەن تونىنىڭ جانقالتاسىندا كەتتى مە، ايتەۋىر جوق. مەيلى، دەدى. تاس قاراڭعىدا اڭنىڭ كوزى وتتاي جانىپ تۇرادى.

ءدال قازىر ەرسۋاندى سىرتىنان بىرەۋ كورسە اڭ-تاڭ بولار ەدى. تاس تۇبىندە جالعىزدان جالعىز الاق-جۇلاق ەتىپ، ءوزىن ءوزى جۇلىپ جەپ، الاسۇرىپ وتىر. قانقىزىل تۇلكى ەندى قول سوزىم-اق جەردە، قازىر-اق بۋىندىرىپ الىپ شىعادى. ەستىسىن، ءبىلسىن جۇرت، جوق، اۋەلى «سول شىركىن تۇلكى مە، ءوزى؟..» دەسىپ كۇماندانىپ جۇرگەن وزگە قورىقشىلار كورسىن، ەرسۋاننىڭ ونى ىنىنەن سۋىرىپ العانىن. وجدەنبايدىڭ توبەسى كوككە ءتيسىن. كوز جاۋىن العان، ەشكىمدە بولماعان جانە بولمايتىن ءبىر عاجاپ قىزىل ۇلپانى ەڭ العاش وسى سيپايدى الاقانىمەن. قانە، ەندى وتىرما. ءتۇس اۋعالى قاشان. قيانداعى قىستاۋعا سەن جەتكەنشە ءتۇن ءتۇسىپ كەتەدى. بول باتىر، كىرىس شارۋاڭا. ەرسۋان ىنگە ەڭبەكتەپ ەنە باستادى. جايلاپ سۇعىنىپ كەلەدى. العا جىعىلعان سايىن ءىن ازداپ تارىلا تۇسكەن. ءبىراق، دەنەسى مۇلدەم كەپتەلىپ قالعان جوق. اڭنىڭ شوقتاي جانىپ تۇرعان كوزىن ىزدەيدى. ءىننىڭ تۇيىقتالىپ بىتەر جەرىندە ارتىن تىرەپ بۇعىپ وتىرعان شىعار. كەنەت الدىنا سوزىپ ۇستاپ كەلە جاتقان قولى الدەنەگە تىرەلىپ قالدى. سيپاپ بايقاسا، جالپاق تاس. جاعالاتا سيپادى. ءماسساعان، الدىن تۇتاس جاۋىپ تۇر. ءىن وسى جەردەن تىك تومەن ءتۇسىپ كەتىپتى. قولىن سوعان بويلاتسا، ءتۇبى جوق. ىشقىنىپ، تاعى دا العا جىلجىپ ءۇڭىلىپ ەدى، ار جاعى كوردەي قاراڭعى. مۇزداي سۋىق لەبى بەتىن قارىپ جىبەردى. سەلك ەتتى. بۇ نەسى؟! بۇلىڭ-بۇلىڭ بولدى عوي، ءىنى. ءتۇتىن سالىپ قانا الۋعا بولادى، ەندى. ءيا، ءسويتىپ قانا. وندا سىرتقا شىعىپ، ءىننىڭ اۋزىنا تاس ءۇيىپ بەكىتىپ، قىستاۋدان وتىن، شىرپى الىپ ەرتەڭگىسىن كەلۋ كەرەك. ىنگە شوندانايىنا دەيىن كىرىپ كەتىپ ەدى، ارتقا قاراي ازەر جىلجىدى. جىلجىعان سايىن بايقايدى، سىرتىنان كيگەن كيىمدەرى قولتىعىنا قاراي جيىلىپ كەلەدى. سويتە-سويتە ءدال ءىننىڭ شىعار اۋزىنا كەلگەندە كەپتەلدى دە قالدى. جانتالاسىپ العا جىلجىعان. ءتۇرىلىپ كەتكەن كيىمدەرى ورنىنا كەلدى. ارتقا ەتەگىن ءبىر قولىمەن ۇستاپ جىلجىپ كورەيىن دەسە، ونىسى جانىنا قاراي سىيمادى. امال جوق، باستاپقىسىنشا شەگىنشەكتەگەن. تاعى جاڭاعى: كيىمدەرى قولتىعىنا قاراي سىرىلىپ كەلەدى دە، شىعار اۋىزدا تاعى كەلتەلەدى. قانشا رەت ءسويتتى، بىلمەيدى. مۇزداي سۋىق ءىننىڭ ىشىندە قارا تەرگە ءتۇستى. مۇنداي شاراسى جوق ازاپتى ول ەشقاشان، ءتىپتى اۋعان سوعىسىندا دا كورگەن جوق. ەسىن ەندى جيدى. قانقىزىل تۇلكىنىڭ سوڭىنا تۇسكەن كۇننەن سول كوزىنە كورىنگەندە، جاڭا ازىرگە دەيىن اقىلىنان اداستىرىپ، دەگبىرىن العان جەڭسىك، جەلىكتەن ءاپ-ساتتە دىم قالمادى. ونىڭ ورنىن ەندى سۇمدىق ۇرەي كەۋلەدى. بۇل ۇرەي سوعىستاعى جاڭبىرداي جاۋعان وقتان دا، ءبىر اياعىن تۇبىنەن كەسىپ الىپ جاتقاننان دا سۋىق ەدى. كەزدەيسوق بولماسا ادام اياعى باسپايتىن قۋ مەديەن، كوردەي قاراڭعى ىنگە شىعا الماستاي بولىپ كەپتەلىپ قالۋ... باقىرىپ-شاقىرىپ، وكىرىپ جىبەردى. اۋزىنان اق ءيت كىرىپ، كوك ءيت شىققان. كىمدى بوقتامادى. قانقىزىل تۇلكىنى دە، وجدەنبايدى دا، ءوزىن دە. نەگە كەرەك ەدى، وسى. نەنى بۇتىندەپ، نەنى وزگەرتىپ، كىمنىڭ الدىنا شىعارار ەدى. انا قىزىلدىڭ مىنا كوكتىڭ سوڭىنا ءولىپ-ءوشىپ تۇسپەي-اق، كىسى تىپ-تىنىش ءومىر سۇرسە قايتەدى. ەسى كىرىپ، ەتەگىن جاپقاننان نەنى ارماندادى ءوزى. ەرجەتسەم، وتاۋ قۇرىپ، وت جاقسام، ۇل-قىز وسىرسەم، ءبىرىن قياعا، ءبىرىن ۇياعا ۇشىرسام، نەمەرە، شوبەرە سۇيسەم، ە سوسىن اتا-بابامنىڭ، اتا-انامنىڭ، ءوزىمنىڭ، ۇرپاعىمنىڭ كىندىك قانى تامعان تۋعان ولكەنىڭ توپىراعىندا كوزىڭ تىرىدە التىننان ءۇي، كۇمىستەن قورا سوعىپ الساڭ دا، ولگەندە بۇيىرار ەنى ەكى، ۇزىندىعى ءتورت مەتر كەبىنىمە ورانىپ جەر تومپايتىپ جاتسام بولعانى دەمەدى مە. دەسە، مىناسى نە. نە ءۇشىن، كىم ءۇشىن. وجدەنبايدىڭ كوكە، مەنىڭ جانىمدا جۇرسەڭ ەشتەڭەدەن قام جەمەيسىڭ. ايتقانىن ىستەپ، ايانباي جۇرسەڭىز ءۇيىڭ دە، جايىڭ دا بولادى. قاتىندى دا ساتىپ اپەرەمىن. كەرەك دەسەڭىز قىزدايىن. ءتىپتى توقالدى دا، تەك اناۋىڭىز امان بولسىن... دەگەنى ەسىن الىپ جىبەرمەدى مە. ەندى كەلىپ ءيت بولعانىن كورمەيسىڭ بە؟ كوزى كورىپ تۇرىپ، كورگە ءوزى كىرىپ.

مۇنىڭ نە، بايقۇس-اۋ؟ ءبۇيتىپ قور بولىپ ولگەنشە، اۋعان سوعىسىندا مۇردەم كەتپەدىڭ بە؟ ول ءولىم ەل-جۇرتتىڭ نامىسى ءۇشىن بولار ەدى عوي. ەل-جۇرتتىڭ نامىسى ءۇشىن ەسىل ەر ەڭىرەپ كەتتى دەر ەدى.

اق تەر-كوك تەرى باياعىدا قاتىپ قالعان. تۇلا بويى مۇزداپ دىردەكتەي باستادى. سارى الا-اۋ، كوكتوبەل-اۋ، دەپ وكىرەدى. قۇلىنداعان داۋسى شىعىپ، قۇدايدى الدى اۋزىنا. قۇتقارا گور، جاراتقان، دەپ جالىندى، جالبارىندى. كەشىرىم سۇرادى، كەڭشىلىك دامەتتى. كەنەت كوزىنە الدەنەنىڭ سۇلاباسى اعاراڭداپ كورىنگەندەي دە بولدى. «پەندە نەنىڭ سوڭىنا استامشىلىقپەن تۇسسە، سونىڭ قاسىرەتىن تارتادى» دەگەن ءسوزدى اپ-انىق ەستىدى. ەسى اۋىپ كەتكەن. وزىنە-ءوزى ازەر كەلگەندە: «وجدەنباي عوي، ايداپ سالعان» دەپ كۇبىرلەدى. «ءوز اقىلىڭ، ءوز يمانىڭ، ءوز ەركىڭ قايدا؟». «قانقىزىل تۇلكىنى كورگەندە سونىڭ بارلىعىن جوعالتىپ الدىم عوي». «دەمەك، سەندەر اشكوزدىكتەرىڭنەن وزدەرىڭدى وزدەرىڭ توقتاتا المايسىڭدار. ويتۋگە وزدەرىڭە وزدەرىڭنىڭ الدەرىڭ كەلمەيدى. وزدەرىڭە جاۋ - وزدەرىڭ»...

ەمىس-ەمىس ەسى بار ەرسۋان بىرەۋمەن سويلەستى مە، جوق الدە وزىمەن ءوزى ءسويتتى مە، ول اراسىن اڭعارمادى. ويتكەنى، ساناسى شاتاسا باستاعان. ايتسە دە، ءبىر وكىنىش ءوشىپ-جانىپ مۇلدە سونە الماي تۇر. ول جاڭاعى ءيا بىرەۋمەن، ءيا وزىمەن بولعان اڭگىمەنى ەشىمگە ايتىپ كەتە المايتىندىعى ەدى. سونىمەن بىرگە وجدەنبايدىڭ بالاسىنا ايتقانى راس ەكەنى، بۇلاردىڭ ءوز ەركى وزدەرىندە ەمەسى، ياعني قوجايىنىنىڭ ءول دەسە ولەتىن، ءتىرىل دەسە تىرىلەتىن مەنشىگىنە اينالعانىنا وڭباي وپىنىپ، مويىنداپ تا ۇلگەرگەن.

كوزىن زورعا اشتى. قوزعالۋدان قالعان تۇلا بويى كەنەت جىلىنعانداي. سويتسە، ءىننىڭ تىك تومەن ءتۇسىپ كەتەتىن ويىعىنىڭ ءتۇبى قىپ-قىزىل الاڭقاي ەكەن دەيدى. و عاجاپ» دوڭگەلەنە لاۋلاپ جاتقان وتتىڭ ورتاسىنداعى بيىك تۇعىردا قانقىزىل تۇلكى وتىر. وتتى شىر اينالا جۇگىرىپ، انتالاپ تۇلكىگە قاراي ۇمتىلعان ادامداردا ەسەپ جوق. ءبارىنىڭ ارمانى قانقىزىل تۇلكىنى باس سالىپ ۇستاپ الماق. سويتەمىز دەپ، شەتتەرىنەن دوڭگەلەنە لاۋلاعان وتقا ءتۇسىپ، ورتەنىپ-جانىپ، كۇلگە اينالىپ كەتىپ جاتىر...

ەرسۋاننىڭ قىستاۋعا ورالماي قالعانى تۋرالى حابار اينالاعا ەكى-ءۇش كۇننەن سوڭ ەستىلدى. جابىلا ىزدەگەن. ءبىراق ونى ەشكىم تابا المادى...

نەسىپبەك داۋتاي ۇلى