قانشا وقىساڭ - سونشالىق وقىماعانىڭدى بىلەسىڭ

استانا. قازاقپارات- كىتاپ وقۋ ارقىلى ادام بالاسى كوركەمدىككە قانىعىپ قانا قويماي، عىلىمي ءمانى زور دۇنيەلەرمەن دە جەتە تانىسا تۇسەدى. ءار قۇندى دەرەك ارقىلى الەمدى تانيدى، ءوزىن تانيدى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنت سەناتىنىڭ دەپۋتاتى نۇرتورە ءجۇسىپ كىتاپ وقۋدىڭ قىر- سىرى جونىندە بايانداپ، ءوزى ءتامامداعان جيناقتاردىڭ تانىمدىق مانىنە باعا بەرەدى.

«قازاق ادەبيەتى» گازەتى «قازىر نە وقىپ ءجۇرسىز؟»، «كىمدى وقىپ ءجۇرسىز؟»، «نە ءۇشىن وقىپ ءجۇرسىز؟» - دەگەن ساۋالداردى العا تارتقان ەكەن. قازىر ءبىز دەمالىستامىز. ياعني پارلامەنت دەپۋتاتتارى ءۇشىن ءبىر اي كولەمىندە وڭىرلەرگە بارىپ، ەل- جۇرتپەن جۇزدەسىپ، قابىلدانعان زاڭداردىڭ قالاي جۇزەگە اسىپ جاتقانىن ءبىر قاداعالاپ قايتۋ، الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق، تۇرمىستىق جانە مادەني سالالارداعى تۇيتكىلدى ماسەلەلەردى نازارعا الۋ - باستى ماقسات. 

سول ساپاردان كەلگەننەن كەيىن ازداعان دەمالىستى پايدالانىپ، ەجەلگى داعدى بويىنشا «كىتاپ كەمىرۋگە» باس قويدىم. ادەتتە قالىپتاسقان داعدى بويىنشا ايىنا ءتورت كىتاپ وقۋ ماقسات- تۇعىن. كوز ناشارلاعان سوڭ مۇنى ەپتەپ ازايتىپ، ايىنا ەكى كىتاپ كولەمىنە تۇسكەنبىز…

ءبىراق بوس ۋاقىتتى ءتيىمدى پايدالانۋ كەرەك. سوندىقتان ەكى اپتانىڭ ىشىندە باۋىرجان ومار ۇلىنىڭ «جۇرەكتىڭ كوزى»، مامبەت قويگەلديەۆتىڭ «قيانات اۆتونومياسى»، رايحان يماحانبەتتىڭ «عاسىر ساڭلاعى»، ماحاببات بيگەلديەۆتىڭ «ءوزىم ايتام…»، زيابەك قابۋلدينوۆتىڭ «سۋلتانمامەت سۋلتان؛ گوسۋدارستۆەننىي دەياتەل، ديپلومات ي باتىر»، «جۇماباي شاياحمەتوۆ تۋرالى دەرەكتەر مەن ماتەريالدار»، ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى شىعارعان «سينسكايا يمپەريا ي كازاحسكيە حانستۆا» دەگەن كىتاپتاردى باس الماي وقىپ شىقتىم.

كوركەم كىتاپتاردى تەز وقيمىن. دەرەكتى كىتاپتاردى قايتالاپ وقىعاندى جاقسى كورەم. تاريحي تاقىرىپ قاتتى قىزىقتىرادى. سوندىقتان بۇل باعىتتاعى كىتاپتاردى استىن سىزىپ، ەرەكشە بەلگىلەر سالىپ وقيتىن داعدىم بار.

باۋىرجان ومار ۇلىنىڭ «جۇرەكتىڭ كوزى» اتتى كىتابىن جارىققا شىققان كەزدە ءبىرسىپىرا كوكتەي شولىپ وقىعان ەدىم. ۇزاق جىل گازەتتە جۇمىس ىستەگەن كەزدە قالىپتاسقان «تەز وقۋ» تەحنيكاسى بار مەندە. مۇنى بىلمەيتىن كىسىلەر: «قالاي تەز تاۋىستىڭىز؟» - دەپ سۇراپ جاتادى. بۇرىنىراقتا «ناۋكا ي جيزن» دەگەن جۋرنال بولدى. سول جۋرنالدىڭ 1978 -جىلعى ءبىر نومىرىندە «تەز وقۋ تەحنيكاسى» دەگەن ۇلكەن ماقالا شىققان. كۋرستاس دوسىم بەيبىت ساپارالى ەلدەن بۇرىن وسى ءادىستى يگەرگەن ەدى، بىزگە دە جول سىلتەدى. سونىڭ پايداسىن گازەت شىعارىپ جۇرگەندە كوپ كوردىم. تالاي جىلدان بەرى كوپ رەتتە سول تەحنيكانى پايدالانامىن.

ادامنىڭ كوز جانارى فوتواپپاراتتىڭ وبەكتيۆى سەكىلدى: كىتاپتى نە ماقالانى كوزدى جۇگىرتىپ، ءارىپ قۋالاپ وقۋعا، سونىمەن قاتار تۇتاس ابزاتستى ءبىر- اق قامتىپ كورۋگە بولادى؛ بۇل ءۇشىن كوزدى جاتتىقتىرۋ كەرەك، كىتاپ وقىعاندا ءسوز بەن سويلەم اراسىن تۇتاس جالعاپ، ماعىنالىق تۇرعىدا قامتىپ وتىرۋ قاجەت. باستاپقىدا بۇل كوزگە وڭاي ەمەس، ءار ءارىپتىڭ نە ءار سويلەمنىڭ ارتىنان جۇگىرىپ، تۇتاس ابزاتستى كوزبەن قامتۋ قيىنعا تۇسەدى. ابدەن جاتتىعۋ ءۇشىن بىرنەشە جىل ۋاقىت كەرەك. سوندا كوز تالمايتىن بولادى. جازىلعاننىڭ ءبارىن ءۇتىر، نۇكتەسىنە دەيىن قالدىرماي قامتىپ وقۋ ءۇردىسى قالىپتاسادى.

«نە ءۇشىن وقىپ ءجۇرسىز؟» دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابى ساۋالدىڭ وزىندە تۇرعانداي. وقۋ ءۇشىن وقيسىز عوي ارينە. جاس كەزدە، ستۋدەنتتىك كەزەڭدە، ءتىپتى ودان كەيىنگى ورتا جىلداردا دا كىتاپتى تالعاماي وقيتىن ەدىم. قولعا تۇسكەن جاڭا كىتاپتى وقىپ بىتىرگەنشە اسىعاتىنمىن. بۇعان ءبىزدىڭ جۋرفاكتاعى كۋرستاس دوستار اراسىنداعى «كىتاپ وقۋ باسەكەسى» قاتتى ىقپال ەتسە كەرەك. ءبىزدىڭ كۋرستا كىمدە- كىم جاڭا كىتاپ وقىپ كەلسە، سونى ەرەكشە ەكپىن سالىپ ايتاتىن. ماسەلەن، «بۇگىن دوستايەۆسكيدىڭ «قىلمىس پەن جازا» رومانىن وقىپ شىقتىم، كەرەمەت ەكەن، وقيعاسى بىلاي» دەپ ازداعان اقپارات بەرسە بولدى، كۋرستاعى قىز- جىگىتتەر تالاسا- تارماسا اتالعان كىتاپتى وقىپ شىعۋعا ۇمتىلاتىنبىز. سونىڭ ارقاسىندا ستۋدەنتتەر اراسىندا «كىم بۇرىن وقيدى؟» دەگەن شىنايى باسەكە ورنىققان. وسىنداي «وقۋ جارىسىنىڭ» دا پايداسى كوپ ءتيدى كەزىندە…

وقىعان كىتاپ - رۋحاني بايلىق. وقىعانىڭدى ەل- جۇرتقا ايتىپ وتىرساڭ، بۇل پايدالى ىلىمگە جاتادى. بۇرىن وسىنداي ءبىر ءداستۇر بار ەدى، كىسىلەر جينالعاندا جاڭادان وقىعان كىتاپ تۋرالى، العان اسەرىڭ جايىندا اڭگىمەلەپ بەرسەڭ - وقىعانىڭ «اينالىمعا» تۇسەدى، تالاي ادام تىڭ اقپاراتقا قانىعادى. وكىنىشكە قاراي، الەۋمەتتىك جەلى كىتاپ وقۋعا دەگەن ىنتانى كەمىتتى. كىتاپ وقۋ «ەسكىلىكتىڭ قالدىعى» سياقتى قابىلداناتىن بولدى…

سونىمەن «نە ءۇشىن وقيسىز؟ » دەگەندە الدىمەن ءوزىم ءۇشىن وقيمىن. ءوزىمنىڭ جان- دۇنيەمدى بايىتۋ ءۇشىن! قانشا وقىساڭ - سونشالىق وقىماعانىڭدى بىلەسىڭ…

باۋىرجان ومار ۇلىنىڭ «جۇرەكتىڭ كوزى» كىتابىندا تالعات بيگەلدينوۆ، ءابىش كەكىلبايەۆ، سەرىك قيرابايەۆ، اقسەلەلۋ سەيدىمبەك، مىرزاتاي جولداسبەكوۆ، قويشىعارا سالعارا ۇلى، ءازىلحان نۇرشايىقوۆ، سەرىك نەگيموۆ، كەنجەعالي مىرجىقباي، دۇيسەن قاسەيىنوۆ، ديحان قامزابەك ۇلى سەكىلدى تالاي ازاماتتان الىنعان سۇبەلى سۇحباتتار بار. ءازىلحان نۇرشايىقوۆقا «قازىر عوي داپتەردىڭ جەتى اتاسى تولىپ تۇر. ال سوعىستا قانداي قاعازدى پايدالاندىڭىز؟» - دەپ سۇراق قويادى اۆتور. «قىسقاسى، قولعا نە تۇسسە سوعان جازدىق. سوعىستان 16 كۇندەلىك الىپ كەلدىم»، - دەپ جاۋاپ بەرەدى ازەكەڭ.

- كۇندە جازاسىز با؟ ءۇزىلىپ قالاتىن كەزى بولماي ما؟ - دەيدى كەزەكتى ءبىر ساۋال.

- كۇندە جازام. ەشقاشان ۇزبەيمىن. بۇل - مەن ءۇشىن تاماق جەۋ، شاي ءىشۋ سەكىلدى ۇيرەنشىكتى داعدىعا اينالعان نارسە. جازباسىما بولمايدى، - دەپ مايدانگەر جازۋشى ءوزىنىڭ جازۋ داعدىسىنان حابار بەرەدى.

ال ءابىش كەكىلباي ۇلىمەن سۇحباتتا اۆتور: «جازۋشى- عالىم اقسەلەلۋ سەيدىمبەك ءبىر اڭگىمەسىندە ءسىزدىڭ گازەت تاپسىرماسى بويىنشا لەۆ تولستوي تۋرالى دەرەكتەر مەن دايەكتەرگە تولى ماقالانى ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە جازىپ بەرگەنىڭىزدى جىر قىلىپ ايتادى. بىرەۋلەر ءبىر اي بويى جازاتىن مۇنداي دەرەككوزى كوپ تانىمدىق دۇنيەنى جەدەل جازىپ تاستاۋىڭىزدىڭ سىرى نەدە؟ وسىنشا مول ماعلۇماتتى جادىڭىزدا ساقتايسىز با، الدە كىتاپحاناڭىز باي ما؟» - دەگەن ساۋال تاستايدى. بۇعان ءابىش اعامىز: «مەن نەگىزىندە كىتاپتان باس كوتەرمەيتىن اداممىن. ءبىراق بۇعان قاراپ مەنى كۇنى- ءتۇنى جازۋ ۇستەلىندە وتىرادى دەپ ويلاۋعا بولماس. كوبىنە- كوپ كىتاپ وقيمىن. سوندىقتان مەنى كوپتەگەن ماسەلەلەر قىزىقتىرادى. ءوزىمدى قىزىقتىرعان ماسەلەلەرگە ۇنەمى جاۋاپ ىزدەپ جۇرەمىن. سول جاۋاپتى تاپقانشا تىنشىمايمىن. ماعلۇماتتاردى جادىمدا ۇزاق ساقتايتىنىم دا، كىتاپتارعا كوپ جۇگىنەتىنىم دە راس. كىتاپحانام اناۋ ايتقانداي باي ەمەس. ءبىراق ءوزىم بىلەتىن قالامداستارىمنىڭ قاي- قايسىسىنىڭ دا كىتاپحاناسىنان قوراش دەپ ويلامايمىن»، - دەپ جاۋاپ بەرىپتى.

باۋىرجاننىڭ اقسەلەۋ سەيدىمبەكتەن العان سۇحباتىندا عالىمنىڭ شيفر- كونسپەكتىنى قالاي قولداناتىنى، «قازىر بۇرىنعىداي ون- ون بەس ساعات ۇستەل باسىندا وتىرا المايتىنى»، «كوپ بولسا، ەكى- اق ساعات جۇمىس ىستەيتىنى» ايتىلادى. «مۇحتار ماعاۋينگە قالاي قارايسىز؟ » - دەگەن ساۋالعا اقاڭ: «مەن ونىڭ وزىمەن ارازبىن. ءبىراق ونىڭ دارىنىمەن اراز ەمەسپىن. مەيىرىم قانىپ وتىرادى ونىڭ جازعاندارىنا. مەنىڭ جۇرەگىمدەگىنى ايتىپ جاتسا، ىرزا بولماي قايتەسىڭ. ونى مويىنداماساق، بەتپاقتىق بولار ەدى. مىنەزى ونىڭ وزىمەن بىرگە كەتەدى. ال جازعاندارى حالىقتىڭ يگىلىگى بولىپ قالادى»، - دەپ جاۋاپ بەرەدى.

اقاڭ دا، ءابىش اعا دا، ءازىلحان، تالعات، سەرىك اعالارىمىز دا ومىردەن ءوتىپ كەتتى. ايتقاندارى مەن جازعاندارى حالىقتىڭ يگىلىگى بولىپ قالدى. باۋىرجاننىڭ كىتابىنان ۇلكەن اعالارىمىزدىڭ ءومىر جولىنان سىر سۋىرتپاقتايسىڭ، تاعىلىم الاسىڭ، اعالاردىڭ ىرىلىگىن كورەسىڭ. مەن ەندى وسىنداعى دەرەكتەردى قايتەمىن؟ باز بىرەۋلەرمەن تىلدەسە قالعاندا دەرەك رەتىندە باۋكەڭە سىلتەمە جاساي وتىرىپ، تىلگە تيەك ەتەمىن. پايدالى ما؟ پايدالى…

سول سەكىلدى ماحاببات بيگەلديەۆتىڭ «ءوزىم ايتام…» كىتابى زامانداسىمىزدىڭ ءومىر تۋرالى وي- تولعانىستارىمەن قىزىقتى. مامبەت قويگەلديەۆتىڭ «قيانات اناتومياسى» كىتابى قۇندى دەرەكتەرگە تولى. قىزىعا وقىدىم. تالاي مالىمەتتىڭ استىن سىزىپ قويدىم. رايحان يماحانبەتتىڭ احمەت بايتۇرسىن ۇلى تۋرالى «عاسىر ساڭلاعى» اتتى كىتابى دا - سونداي، الاش ارداقتىسىنىڭ ءومىربايان دەرەكتەرىنە قانىعا تۇسەسىڭ. زيابەك قابۋلدينوۆتىڭ «سۋلتانمامەت سۋلتان» كىتابىندا دا تىڭ دەرەكتەر مول.

تاريحي تاقىرىپتار ەرەكشە تارتىپ تۇرادى. سول سەبەپتەن جۇماباي شاياحمەتوۆتىڭ ءومىر جولىنا قاتىستى دەرەكتى قۇجاتتار مەن ماتەريالدارعا تولى كىتاپتى قۇنىعا وقىپ شىقتىم. ءبارى دە ناقتى قۇجاتتارمەن تاڭبالانعان. ءبىز ادەتتە شىندىقتى، اقيقاتتى كوپ ىزدەيمىز. كەزىندە جابىق بولعان ارحيۆ قۇجاتتارى تالاي سىردى اقتارىپ، الدىڭىزعا شىعارادى. كىتاپ سونىسىمەن دە قۇندى.

«سينسكايا يمپەريا ي كازاحسكيە حانى» دەگەن كىتاپ تا سونداي تاريحي قۇجاتتارعا نەگىزدەلگەن. قازاق پەن قىتاي ەلى اراسىنداعى قارىم- قاتىناستىڭ قالاي بولعانى، قازاق حاندارىنىڭ قالاي ارەكەت ەتكەنى ناقتى قۇجاتتارمەن باياندالادى. بۇل كىتاپقا دا مەنىڭ تاراپىمنان تالاي بەلگى سوعىلدى. بەلگىنى نە ءۇشىن قويامىن؟ ادامنىڭ باسى كومپيۋتەر ەمەس. جادىڭ قانشا مىقتى بولسا دا ۋاقىت وتە كەلە اقپارات ۇمىت بولا باستايدى. كەزەكتى ءبىر جازباعا ءبىر كەزدە وقىعان دەرەكتەرىڭ قاجەت بولىپ قالاتىن كەزدەر بولادى. سول كەزدە كىتاپتى باستان- اياق قايتا وقىپ شىعۋدىڭ، نە اقپارات ىزدەپ ۋاقىت جوعالتۋدىڭ كەرەگى از، بىردەن بەلگى سوعىلعان بەتتەردى اشىپ، قاراساڭىز بولدى، «قاجەت، وتە قاجەت، اسا ماڭىزدى، كەرەك» دەگەن ارنايى بەلگى قويىلعان پاراقتان ىزدەگەن دەرەكتەردى جيناپ الا قوياسىز…

اقيقاتىن ايتايىن. بۇرىن كىتاپتى ءوزىم ءۇشىن وقيتىنمىن. قازىر كىتاپتى تەك ءوزىم ءۇشىن عانا وقىمايتىنىم دا راس. اعايىندى گريمدەردىڭ ەرتەگىلەرىن، دحان مۋكەرجيدىڭ «حاري مەن كاري»، ەريح راسپەنىڭ «مۇنحاۋزەننىڭ باسىنان كەشكەن حيكاياسى» دەگەن كىتاپتاردى نەمەرەلەرىمە داۋىستاپ وقىپ بەرەمىن. ادامدى وقۋعا ۇيرەتۋ ءۇشىن اۋەلى تىڭداۋعا ۇيرەتۋ كەرەك! جاستايىنان قۇلاقتارىنا سىڭە بەرسىن دەگەن تىلەك. قىسقاسى، وسى.

نۇرتورە ءجۇسىپ

«قازاق ادەبيەتى» گازەتى