«قانات تالدى» كىمنىڭ ءانى؟

استانا. قازاقپارات - بۇگىن ۇلتىمىزدىڭ ۇلى پەرزەنتى، قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلىنىڭ تۋعانىنا 140 جىل. وسى جايلاردى ەسكەرە وتىرىپ ىلگەرىدە ءمىرجاقىپتىڭ «قانات تالدى» انىنە قاتىستى جازىلعان شاعىن عانا جازبامىزدى وقىرمان نازارىنا قايىرا ىقشامداپ ۇسىنۋدى ءجون ساناپ وتىرمىن.

اسىرا ايتىپ وتىرعان ەشتەڭەمىز جوق. قازاقتىڭ ءان بىلەمىن دەگەن «مەنمىن» دەگەن ءانشىسى «قانات تالدى» ءانىنىڭ الدىنا كەلگەندە قاعباعا ءتاۋ ەتكەندەي تاعزىم قىلارى انىق. ويتكەنى «قانات تالدى» - اناۋ-مىناۋ ءانشىنىڭ جالىنان سيپاتپاس كۇردەلى شىعارمانىڭ ءبىرى. مۇنداي كومپوزيتسياسى باي كلاسسيكالىق ءان، كەرەك دەسەڭىز، الەم مۋزىكاسىندا دا سيرەك ۇشىراسادى. ال وسىنداي ءاندى ءدۇيىم الاشتىڭ، ونىڭ ىشىندە دۋلات بالاسى ءمىرجاقىپتىڭ شىعارعانى راس پا؟! راس بولسا قولىمىزداعى بار دەرەكتەرمەن دالەلدەي تۇسەيىك.

ايگىلى ءانشى جۇسىپبەك ەلەبەكوۆتىڭ ورىنداۋىنداعى «قانات تالدى» ءانىن وسى جەردەن تىڭداۋىڭىزعا بولادى… بۇدان بۇرىن، ارتىق ايتساق ارۋاعى كەشسىن، قاراتاي بيعوجين دەگەن اقساقالىمىز وسى ءبىر اندى ءوزى ويلاپ تاپقان كوپ «سالدارىنىڭ» ءبىرى سەيىتجان كورپەش ۇلى دەگەن ادامعا تەلىپ كەلگەن- تۇعىن. قاراتاي بيعوجيننەن وزگە، بىردە-ءبىر جان بالاسىنا بەيمالىم بۇل نەعىلعان بىتپەيتىن سال-سەرىلەر ەدى-اۋ دەدىك تە قويدىق.

سودان كورنەكتى جازۋشى ساپارعالي بەگالين مەن اكادەميك احمەت جۇبانوۆتىڭ: «قانات تالدى» ارقانىڭ ساتماعانبەت دەگەن سەرىسىنىڭ ءانى ەدى» دەگەن پىكىرىنە بىزدە توقايلاسقانداي  بولىپ ءجۇرىپ ەدىك. ءبىراق قولىمىزعا تۇسكەن «Политические репрессии в Казахстане в 1937-1938 гг» دەگەن قۇجاتتار جيناعىنان سوڭ، انگە قاتىستى كوزقاراسىمىز تاعى دا وزگەرىپ سالا بەردى.

 1937 -جىلى ورتالىق كوميتەتتىڭ № 28 حاتتاماسىندا قاراستىرىلعان ءتىزىمىنىڭ ۇشار باسىندا «قانات تالدى» ءانى قاسقايىپ تۇر ەكەن. ءتىزىمنىڭ توبەسىنە «ءاندى ورىنداعان ارتيست جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ دەسە، ءماتىنى حالىق جاۋى ورىنبەك بەكوۆتىكى» دەگەن سۋىق سىلتەمە كورسەتىلگەن. وسى ورايدا وقىرمان كوكىرەگىندە «ورىنبەك بەكوۆ دەگەنىمىز كىم؟» دەگەن زاڭدى سۇراقتىڭ تۋارى انىق.

از عانا اقپار. 1898 -جىلى قاراعاندى وبلىسى، شەت اۋدانىندا دۇنيەگە كەلگەن ول اقىندىعىمەن قاتار، قازاقتىڭ العاشقى دراماتۋرگتارىنىڭ ءبىرى بولعان. 1930-1934 -جىلدار ارالىعىندا قىزىلوردا مەن سەمەي شارىندە العاشقى قازاق دراما تەاترىن ۇيىمداستىرۋشى ارى ديرەكتورى قىزمەتىن اتقارعان. 1938- جىلى ناۋرىزدىڭ ون ءۇشى كۇنى ەسىل ەردىڭ اقىرعى جارىعى تۇگەسىلىپ، اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن. 1958 -جىلدىڭ ناۋرىزىندا تولىعىمەن اقتالعان. ءبىزدىڭ بەكوۆ جايلى بار بىلەتىن مالىمەتىمىز قىسقاشا وسى عانا. ورىنبەكتەي وعىلاننىڭ قاعابەرىستە قالعان مۇرالارىن جيناستىرىپ، ءوز قالپىنا كەلتىرەر جاناشىر جان تابىلىپ جاتسا، ارينە، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.

ەندى ەستى ءاننىڭ ەسكى ءماتىنى جايىندا از عانا مالىمەت بەرە كەتەيىك. جوعارىدا اتى اتالعان جۇسىپبەك ەلەبەكوۆتەي دارابوز ءانشىنىڭ جارى، كونەنىڭ كوزى حابيبا اجەمىزدىڭ ايتۋىنا سەنەر بولساق، ول كىسى ورىنبەك بەكوۆتى «قانات تالدىنىڭ» بۇرىنعى ءتول ءسوزىنىڭ مۇرتىن باسىپ،  جاڭاشا ءماتىنىن جازعان ادام رەتىندە قاراستىرادى. ياعني، اۆتورى ول ەمەس ەدى دەگەن بايلامدى العا تارتادى. دەمەك ورىنبەكتىڭ «قانات تالدىنى» قايىرا جازۋىنا قاراعاندا باستاپقى ءان ءماتىنىنىڭ ىشىندە ورتالىق كوميتەتتىڭ ۇعىمىنا تومپاق تۇسىنىكتەردىڭ تابىلعاندىعى راس بولىپ وتىر عوي. ەندەشە وسى جەردە «بۇرناعى ءان ماتىنىنىڭ شۋماقتارى قانداي بولعان ەدى؟» دەگەن ساۋالدىڭ تۇتاسىمەن تۇرەگەلەتىنى تاعى دا انىق.

«قانات تالدىعا» قاتىستى ەل ىشىندەگى ەسكى سوزدەردى ساراپتاعانىمىزدا كوپ اڭگىمەنىڭ جۇلگەسى ايگىلى ءانشى قوسىمجان باباقوۆتىڭ توڭىرەگىنە كەلىپ تىرەلە بەرگەندىگىن نەسىن جاسىرايىق. ءسوزىمىز جالاڭ بولماس ءۇشىن قازىرگى قازاق مۋزىكاسىنىڭ ءحالىن ۇدايى ءسوز ەتىپ جۇرەتىن بەلگىلى سازگەر، ونەرتانۋشى ەرلان تولەۋتاي اعامىزدىڭ قوسىمجان باباقوۆتىڭ ۇلى مۇحامەديا اقساقالمەن ديدارلاسقان دەرەگىنەن از عانا اقپار بەرە كەتەيىك:

«...مۇنى اكەم اق قاشىپ، قىزىل قۋعان زاماننىڭ ءانى دەۋشى ەدى. ءسوزى دە تىم وزگەرىپ كەتكەن. اكەم مۇنى بىلاي دەپ ايتۋشى ەدى دەپ، «قانات تالدىنىڭ» مۇلدە توسىن سوزدەرىن جازعىزدى.

 عاشىقتىق - ءبىر ىستىق كۇن جەلى تىمىق،

 باسىنا تۇسكەن جاننىڭ كوڭىلى سىنىق.

قاراتپاس باي-جارلىنىڭ شاماسىنا،

ادامدى جەلىكتىرسە جىگىتشىلىك.

بۇرىنعى قولداعى ءىستىڭ ءبارى قالدى،

 بىرتىندەپ ءتول مىنەزدى زامان ازدى.

اسىلزات شاحىبازدار شابىت تاپپاي

شولگە ۇشىپ سايىن دالادا قانات تالدى»، - دەيدى. (ە. تولەۋتاي جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ كىتابى، 129-130 بەتتەر)

ولەڭنىڭ كەي جولدارىن قارامەن بوياۋىمىزدىڭ ءمانى «قاناتتالدىنىڭ» قارالى اندەر ءتىزىمىنىڭ باسىنا ەنۋىنە اتالعان سوزدەرى سەبەپ بولعانعا ۇقسايدى. كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭ ءۇشىن «قۇداي»، «ءدىن»، «يمان»، «موللا»، «باي» سەكىلدى سوزدەر كەرتارتپالىقتىڭ كوزى سانالىپ، كىم ايتسا دا باسىن قيدالاپ تۇسەر قورقىنىشتى ۇعىمعا اينالعانى ءمالىم. ال «اسىلزات شاحىبازدار شابىت تاپپاي، بىرتىندەپ ءتول مىنەزدى زامان ازدى» دەپ وتىرعان بۇل شۋماقتىڭ قاي تۇرعىدان بولسىن «جارقىن ومىرمەن» جاڭاشا ۇيلەسىم قۇرىپ، مارەدەن مەرتىكپەي ءوتۋى تىپتەن مۇمكىن ەمەس ەدى.

 بىردە ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ شىعارمالار جيناعىن وقىپ وتىرىپ، وسى ولەڭ جولدارىن ۇشىراتقاندا ءوز كوزىمە ءوزىم سەنبەي اڭتارىلىپ قالعانىم بار. (قاراڭىز: م. دۋلاتوۆ شىعارمالارى، 116-بەت. - الماتى: جازۋشى، 1991.) «قانات تالدى» دەگەن تاقىرىپپەن باسىلعان بۇل ولەڭدە مۇحامەديا قاريا ايتاتىن قوس شۋماق ولەڭ ەش وزگەرتىلمەستەن اينا-قاتەسىز بەرىلگەن ەكەن. سودان شارق ۇرىپ شىعارمانىڭ تۇسىنىكتەرىنە جۇگىنگەنىمىزدە: «قانات تالدى» - 1919-1920 -جىلدارى، الاساپىران كەزىندە شىعارىلعان ولەڭ. قوسىمجان باباقوۆتىڭ جەكە ارحيۆىنەن الىندى. ءانى بار. ونى ايتىپ بەۋشى سەيىلبەك سمايىلبەكوۆ» دەگەن دەرەكتەردى كەزدەستىردىك.

 ءمىرجاقىپتىڭ ءوز ءانىن ءوزى ورىنداي بەرەتىن تاماشا ءانشى بولعاندىعىن پەرزەنتى گۇلنار اپامىز دا تىلىنە تيەك ەتكەن ەدى. «... ەت جەلىنىپ، شاي ءىشىلىپ بولىسىمەن، جۇرت كەتكىلەرى كەلمەي ساۋىقكەش ۇيىمداستىرىپ جىبەردى. ... ەندىگى قوناقكادە ىرىمىن جاساۋدى اكەمنەن كۇتىپ، وتىنگەن سوڭ، ىقىلاسىن ءبىلدىرىپ ءوزىنىڭ بىرنەشە اندەرىن ايتىپ بەرگەن ەدى». ( گ. دۋلاتوۆا الاشتىڭ سونبەس جۇلدىزدارى)

«قانات تالدى» ءوزىنىڭ اقى يەسىن تابا الماي شىنىمەن-اق قاناتى تالعان اندەرىمىزدىڭ ساناتىندا جۇرگەن ەدى. ەندەشە، ءبارى دە ءوز قالپىنا كەلگەنگە ۇقسايدى. بابا تانىمىنىڭ «وشكەن جانىپ، ولگەن تىرىلەدى» دەگەنى، ءسىرا دا، وسى بولسا كەرەك. تارام-تارام تارتىسقا تۇسكەن «قانات تالدىنىڭ» دەنەسىن دامىلداتىپ، تابانىن تىكتەيتىن تياناعى، بىزدىڭشە، وسى دەرەك سەكىلدى. ايتپاقشى، ءداستۇرلى انشىلەرىمىزگە بۇل ءاندى بۇدان كەيىن ءوزىنىڭ ءتول نۇسقاسىمەن، ياعني ءمىرجاقىپ ماتىنىمەن ورىنداسا دەگەن ءوتىنىشىمىز بار. ازىرشە، «قانات تالدىعا» قاتىستى ءسوزىمىزدى وسى جەرىنەن ءتامام ەتە تۇرساق دەيمىز...

اۆتور: ىقىلاس وجاي ۇلى

 Adebiportal.kz