قالماققىرعانداعى «قانىش ۇڭگىرىنىڭ» تاريحى
پاۆلودار. KAZINFORM - پاۆلوداردىڭ ماي اۋدانىندا «قالماققىرعان» دەپ اتالاتىن تاريحي جەر اتاۋى بار. كەزىندە مالايسارى، ولجاباي، جاسىباي، بايان، ەدىگە، ساتەن، شوقپار باتىرلاردىڭ جوڭعارلارعا ويران سالىپ، قالماقتاردى قىرىپ سالعان XVIII عاسىرداعى تاريحي مەكەن بۇگىندە تاريحشىلار مەن ارحەولوگتەر تاراپىنان از زەرتتەلگەنى بىلاي تۇرسىن، تۋريستىك الەۋەتى تۇرعىسىنان دا ەشكىمدى قىزىقتىرا الماي وتىر.
بۇل تاۋدىڭ اۋقىمىندا شاشىراي ورنالاسقان بەسقارۋ توبەشىگى، قايسا اتا كەسەنەسى، ساتەن ماقىش بۇلاعى، قىزقۇلاعان شىڭى، گاۋھار بيىگى (شىن ەسىمى - مايسارى، مالايسارى باتىردىڭ قارىنداسى، قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ جارى)، قانىش ۇڭگىرى، قالماققىرعان جازىعىنداعى ەسكى زيرات- وبالاردىڭ قاي-قايسىسى بولسىن زەرتتەۋگە سۇرانىپ تۇرعان ورىندار.
بارىنەن بۇرىن تاۋدىڭ كۇنگەي جاعىندا ورنالاسقان اۋليە ۇڭگىردىڭ (قانىش ۇڭگىرىنىڭ) ەرەكشەلىگى كورگەن جاندى تامساندىرماي قويمايدى. ۇڭگىردى بويلاپ كىرىپ كوردىك. ۇزىنداۋ بولعانىمەن تار، 5-6 مەتردەن كەيىن ەڭكەيىپ جۇرۋگە تۋرا كەلەدى. ءارى قاراي 14-15 مەتردەن كەيىن ءجۇرۋ مۇمكىن بولماعان سوڭ كەرى قايتتىق. جەرگىلىكتى ازاماتتار ۇڭگىر ورنالاسقان شوقپار تاستىڭ ەكىنشى جاعىنان تاعى ءبىر شاعىن ۇڭگىردى كورسەتتى. سويتسەك، ۇڭگىردىڭ قۇرىلىسى شوقپار تاستىڭ كۇنگەيىنەن باستالىپ، تەرىسكەيدەگى ەكىنشى جاقتان ءبىر-اق شىعاتىن ءدالىز سياقتى ەكەن. ءبىر زامانداردا بەل ورتاسى قۇلاپ، جابىلىپ قالعان. سوندىقتان كۇنگەي جاقتاعىسى عانا ازىرگە قولجەتىمدى. سوناۋ الماعايىپ كەزەڭدە بۇل جەردى دۇشپانىنان قاشقان ازاماتتار پانالاپ، قاۋىپ تونگەندە ەكىنشى جاعىنان شىعىپ، سىتىلىپ وتىرعان دەسەدى.
قازاقتىڭ ماڭدايىنا بىتكەن عۇلاما عالىم قانىش ساتبايەۆ بۇل جەردە 1920-جىلى بولىپتى. جەرگىلىكتى جۇرت سوعان وراي ۇڭگىردى «قانىش ۇڭگىرى» دەپ تە اتاپ كەتەدى. شوقپار تاستىڭ ەڭ بيىگىنە شىققاندا اينالانىڭ بارلىعى الاقانداعىداي كورىنەدى. وڭتۇستىك توسكەيدە 60 شاقىرىمداي جەردە باياناۋىلدىڭ قىزىلتاۋ، سارىتاۋى قول بۇلعاسا، وڭتۇستىك-باتىسقا قاراي تورايعىر تاۋلارى سىلەمدەنىپ جاتىر. جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە قازاق جاساقتارى وسى تاۋلاردىڭ بيىك نۇكتەلەرىنە وت جاعىپ، جاۋدىڭ كەلگەنىن جەتكىزگەن ەكەن. مالايسارىنىڭ قارىنداسى مايسارى جوعارىدا ايتقان گاۋھار بيىگىنەن (ءبىر دەرەكتەردە قاراۋىل توبە اتالادى) اينالانى شولىپ، قاۋىپ كورىنسە، اعاسىنا جاۋشى شاپتىرىپ وتىرعان. ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ جازبالارىندا ايتىلاتىنداي، باياناۋىل مەن قالماققىرعان تاۋلارىنداعى قازاق-جوڭعار شايقاستارى ناتيجەسىندە قازاقتار جەڭىسكە جەتىپ، سارى ارقا دالاسىنىڭ تاعدىرى شەشىلگەن.
«قانىش ۇڭگىرى» اتالۋىنىڭ تاريحى دا قىزىق. قانىش ساتبايەۆ 1920-جىلدارى باياناۋىلدا سوت بولىپ تۇرعاندا وسى جەرگە كەلىپ، ءبىر توپ قىز-جىگىتتەرمەن العاش رەت دالا قازاقتارىنا «ەڭلىك-كەبەك» پەساسىن قويادى. اكتەرلەردىڭ ويىنىن بۇعان دەيىن كورمەگەن جەرگىلىكتى حالىق ەڭلىك پەن كەبەكتىڭ ساداق جەبەسىمەن اتىپ ولتىرىلەتىن جەرىندە ورە تۇرەگەلىپ، ساحناعا باسىپ كىرەدى. ءسويتىپ ەسپەنبەت بي (دايرىباي شاشكين وينايدى) باستاعان «قاراقشىلاردى» ساباماق بولىپ تۇرعاندا باعانادان بەرى «ءولىپ جاتقان» قوس عاشىق ءتىرىلىپ كەتەدى. مۇنى كورگەن جەرگىلىكتى جىلقىشى جىگىت سول جەردە تالىپ قالىپتى. قانىش اعا بۇل قويىلىمدا كەبەكتىڭ ءرولىن سومداعان.
اۆتور
مۇرات اياعان
