قاشقاردا اشىق جانە استىرتىن جۇمىس ىستەۋگە تۋرا كەلدى - ويرات ورەكەنيەۆ

استانا. قازاقپارات - ويرات ورەكەنيەۆ 1927-جىلى دۇنيەگە كەلگەن. قازاقتان شىققان العاشقى چەكيستەردىڭ ءبىرى. قازاقستاندا كەدەن قىزمەتىن قولىمەن قۇرعان ارداگەر.

كەزىندە «حابار» ارناسىنىڭ مايتالماندارى «ەل اعالارى» دەگەن باعدارلاما جاساعان. قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ بىلگىرى، قالامى قارىمدى جۋرناليست قاينار ولجايدىڭ باستاماسىمەن كورەرمەنگە جول تارتقان بۇل باعدارلاما ەل تاريحىنداعى ەرەكشە جانداردى تۇگەندەدى. سولاردىڭ ءبىرى - ويرات ورەكەنيەۆ.

2005-جىلى ويرات ورەكەنيەۆ ومىردەن وتەردەن بۇرىن تاسپاعا ءتۇسىرىپ الۋدىڭ ءساتى كەلگەن. باعدارلامانىڭ رەداكتورى ايگىلى بەيبىت قۇسانبەك.

ءبىراز جىل قاشقاردا اشىق جانە استىرتىن جۇمىس ىستەۋگە تۋرا كەلدى. اشىق قىزمەتى ءۇشىن ديپلوماتيالىق پاسپورت پايدالانىلدى. ويرات ورەكەنيەۆ قاشقارداعى كەڭەس كونسۋلدىعىندا ۆيتسە- كونسۋل بولادى. ول كەزدە ۇيلەنگەن، زايىبى رايسا احمەت قىزى دا سول كەزدە بىرگە جۇمىس ىستەيتىن.

«قاشقاردا تۇرعاندا بارلاۋشىلاردى كوردىم. ولار دا مەنى بىلەتىن. اعىلشىنشا سويلەسەمىز. جولداسىمنىڭ جۇمىستارىنا كومەكتەسىپ، ءبىراز جەڭىلدەتىپ بەرەتىنمىن. سول كونسۋلدىقتى ءبىز جاپتىق. پاتشا ۇكىمەتى تۇسىندا اشىلعان ەدى. ءبىز جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كەزدە حرۋشيەۆ پەن ماۋزىدۇڭ ەكەۋىنىڭ اراسى جاقسى بولماي، ءبارىمىزدى ەلدەن قۋىپ شىقتى. سول سەبەپتى قاشقارداعى كونسۋلدىقتا قىزمەت اتقارعان سوڭعى ماماندار ءبىز بولدىق. كونسۋلدىڭ اۋماعى كەڭ، باسسەينى، تەننيس الاڭى بار ەدى. ءتىپتى ەلشىلىك اۋماعىندا مولالار دا بولدى. كونسۋلدىڭ جەرىن كازاك-ورىستار كۇزەتەتىن. سولاردىڭ مولاسى ەدى. مەن جاقىنداۋعا قورقاتىنمىن. كەش تۇسسە ول جاققا بارماۋعا تىرىساتىنمىن»، - دەپ ەسكە الادى ويرات ورەكەنيەۆتىڭ جارى رايسا احمەت قىزى.

قاشقاردا قىزمەتتە جۇرگەندە تاعدىر ويراتتى قازاقتىڭ تاعى ءبىر الىپ تۇلعاسىمەن جولىقتىردى. جازۋشى ءسابيت مۇقانوۆ «اققان جۇلدىز» رومانىنا ماتەريال جينايدى. شوقان تۋرالى ەكەن. شوقان ومىرىندە قاشقاردىڭ ءجونى بولەك. ەكى مەملەكەت اراسىنداعى كەلىسىمدەردەن سوڭ سابەڭنىڭ وسى ايماققا كەلۋىنە رۇقسات ەتىلەدى. ونى الىپ ءجۇرۋ ۆيتسە-كونسۋل ويرات ورەكەنيەۆكە تاپسىرىلعان. ءسابيت مۇقانوۆ كەلدى. جانىندا لۋتسى يان. ولاردى قابىلدادىم. ول كەزدە قانداي جۇمىسپەن كىممەن كەزدەسۋ كەرەگىن، قانداي قۇجاتتى قاي جەردەن ىزدەۋ كەرەگىن ايتىپ، كومەكتەستىم.

ونىڭ ايتۋى بويىنشا، شوقان ءۋاليحانوۆتى كورگەن بۇرىنعى بارلىق كارىلەردى ورتالىق كونسۋلدىققا شاقىرتتىم. دوستىق قابىلداۋ ءوتتى. ەركىن فورماتتا بولدى. شاعىن داستارحان جاساپ قويۋىمدى ءوتىندى. ەركىن بولسا، ادامدار جاسقانباي اڭگىمە ايتادى دەدى. ونى دا جاسادىم.

سابەڭ ماعان 10-12 ادامدى الىپ كەلدى. سوسىن ماعان: «وسى كىسىلەر ماعان كومەكتەستى. اقشاسىن تولەڭىز. قانشا سۇراسا دا، تولەۋىڭىز كەرەك» دەپ قۇجاتتارىن كورسەتتى. «جارايدى، سابە» دەدىم، - دەپ ەسكە الادى ارداگەر.

شوقاننىڭ قاشقارعا كىرگەن جەرىنەن قىرعىز ارقىلى شىققان جەرىنە دەيىن ديپلوماتيالىق اۆتوكولىكپەن الىپ جۇرگەن. ءبىراق «اققان جۇلدىز» رومانى جارىققا شىققاندا وعان كومەكتەسكەن ورەكەنيەۆتىڭ اتىنا ەش العىس بولمايدى. ارادا جىلدار وتكەندە سابەڭنىڭ بيۋستى اشىلعاندا ءماريام اپاي كوپ الدىندا راحمەت ايتادى. وعان دا شۇكىرشىلىك. ول جىلدار شىڭجاڭ تۇرعىندارى قانداي جولمەن بولسىن كەڭەس ەلىنە كەتۋگە تىرىساتىن. «ول ەلدىڭ پاسپورتى بارلارعا جول اشىق. بۇرىن قازاقستانعا قاتىسى بولمаعان تالايلار، ءتىپتى اسىل تاس بەرىپ كەڭەستىك پاسپورت الۋعا اسىعىپ ەدى»، - دەيدى رايسا احمەت قىزى. بۇلار ونداي پارادان الىس جۇرەدى.

ءبىز قاشقاردا تۇرعاندا كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ وزبەك ءتىلدى كوپتەگەن فيلمى كورسەتىلەتىن. سول فيلمدەردە كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ تۇرمىسى سونداي كەرەمەت، بارلىعى بار، بارلىعى جەتكىلىكتى ەتىپ كورسەتەتىن. سونى كورگەن ۇيعىرلار «سوۆەت ۇكىمەتىنە بارامىز، سوۆەت ۇكىمەتىنە بارامىز» دەيتىن. ال كەڭەس ۇكىمەتىنە كەلۋ ءۇشىن سول ەلدىڭ پاسپورتى بولۋى كەرەك قوي. قىتاي پاسپورتى بارلاردى جىبەرمەيدى. سول كەزدە ءبىزدىڭ كونسۋلدىڭ اۋلاسى ۇيعىرعا تولىپ كەتەتىن ەدى. ويرەكەڭ سولاردىڭ قۇجاتتارىن تۋرالاپ كۇنى-ءتۇنى وتىراتىن. سول ۇيعىرلاردىڭ كوبى وزبەكستانعا كەتتى، ءبىرازى بىزگە - الماتىعا كەلدى.

سونداعى ءبىر وقيعانى عانا ايتىپ بەرەيىن. قولىمدا كىشكەنتاي بالام بار، كونسۋلدىڭ اۋلاسىندا قىدىرىپ ءجۇر ەدىم، ءبىر شال كەلدى الدىما. ءۇستى-باسى كىر-كىر، ءوزى ابدەن قارتايعان. سوسىن ماعان قاراپ تۇرىپ: «قىزىم، مىنانى الشى؟!» - دەپ ءبىر ەسكى شۇبەرەكتى اشىپ كورسەتتى. ىشىندە بريلليانت جاتىر ەكەن. «وسىنى ساعان بەرەمىن. مىنا بالاڭنىڭ قاجەتىنە جاراتاسىڭ. سەن انا كونسۋلعا ايت، مەنى سوۆەتكە جىبەرسىن»، - دەيدى. مەن: «راحمەت، راحمەت!» دەپ بالامدى قۇشاقتادىم دا، قاشىپ كەتتىم. سودان كوپ ۋاقىت وتكەن سوڭ، اكادەميادا جۇمىس ىستەپ جۇرگەندە ءلايلا مۇحتار قىزى اۋەزوۆا دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعادى. ونىمەن ماسكەۋدە بىرگە وقىعانبىز. سول قورعاۋدان كەيىن قىزدار بوپ، ءبارىمىز داستارحانعا وتىردىق. سول كەزدە وسى اڭگىمەنى قىزدارعا ايتىپ بەردىم. قىزداردىڭ ءبارى شۋلادى، «نەگە المادىڭ؟» دەپ. مەن وسى كۇنگە دەيىن ەشتەڭە الماعانىما وكىنبەيمىن، - دەيدى رايسا احمەت قىزى.

حرۋشيەۆ كەزىندەگى ەكى ەل اراسىنداعى قىرعيقاباق ساياسات كونسۋلدىڭ جابىلۋىنا سوقتىردى. ويرات ەلگە ورالدى. ەندى وعان باسقا جاۋاپتى جۇمىس تاپسىرىلدى.

ايتا كەتەيىك، قازاق چەكيسىنىڭ قىزمەتى 1945-جىلدان باستالادى. «تۋرا وسى تۇستا اتاقتى «ءۇش ايماق كوتەرىلىسى» باستالدى. شىڭجاڭ - ءبىر ەمەس، بىرنەشە يمپەريانىڭ مۇددەسى تۇيىسكەن وتتى نۇكتەگە اينالدى. قىتاي ونداعى وقيعالاردى تولىق باسا المادى. ال ا ق ش پەن ۇلى بريتانيا ءبىر جاعىنان، كەڭەس وداعى ەكىنشى جاعىنان بۇل ولكەدە وزىنە قولايلى بيلىكتى قولداعىسى كەلدى. سول كەزدە «ارنايى جاساق» رەتىندە ءبىزدى شىڭجاڭعا جىبەردى. قۇلجادا كوتەرىلىس باستالدى. ءبىزدىڭ اسكەري ءبولىم قورعاستا بولدى. مەن بايلانىس وفيتسەرى ەدىم»-، دەپ ەسكە الادى ويرات ورەكەنيەۆ سول جىلداردى.

تاريحتا اتى قالعان وسپان باتىر تۋرالى قازاقستاندا ەڭ كوپ دەرەك جيناعان وسى ويرەكەڭ ەدى. ونى قاي مەملەكەت قالاي قولدادى، كىم الدادى، كىمنىڭ جانى اشىدى، ءبارى الاقانداعىداي سايراپ تۇر. سول كەزدە قۇرىلعان رەسپۋبليكا كوسەمى بولعان ءاليحان تورەنى (ءاليحان تورە شاكىرقوجا ۇلى) دە كوردى. ونى بيلىككە اكەلۋگە اتسالىستى. كەيىن باسقالار تورەنى ىعىستىرىپ تاستاعاندا، تاشكەنتكە پانالاتقانداردىڭ اراسىندا چەكيست ورەكەنيەۆ تە ءجۇردى. وسى تايتالاسقا قاتىسقان كەڭەستىك اسكەري جانە استىرتىن قىزمەتكەرلەر كەيىن سوعىس ارداگەرلەرى قاتارىنا تەڭەستىرىلدى.

www.24.kz