قابانباي، بوگەنباي سەكىلدى باتىرلاردىڭ سوعىستارى شىن مانىسىندە حالىقارالىق سوعىستار - نۇرلان كەنجەاحمەت
استانا. قازاقپارات - تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، شىعىستانۋشى نۇرلان كەنجەاحمەت بىلتىر گەرمانيادا قازاق حاندىعىنىڭ تاريحي شەكاراسىنا قاتىستى اعىلشىن تىلىندە مونوگرافيا جاريالاعانى بەلگىلى. بۇل ەڭبەگى ارقىلى ول قازاق مەملەكەتىنىڭ تاريحىنا قاتىستى اسا قۇندى مالىمەتتەردى شەتەلدىك عىلىمي كەڭىستىككە ەنگىزگەن بولاتىن.
جاقىندا تاريحشى عالىممەن سۇحبات قۇرۋدىڭ رەتى كەلىپ ەدى. گازەت وقىرماندارىنا وسى اڭگىمەمىزدى ۇسىنعاندى ءجون كورىپ وتىرمىز.
بارتولدتان اسىرا زەرتتەگەن ەشكىم بولمادى
- نۇرلان مىرزا، ەلگە كەلىپ اۋقىمدى عىلىمي جوبانى قولعا العانىڭىزدى ەستىدىك. اڭگىمەمىزدى وسىدان باستاساق. قانداي عىلىمي جوبامەن اينالىسىپ جاتىرسىز؟
- ءيا، بىلتىر عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ باعدارلامالىق-نىسانالى قارجىلاندىرۋ مۇمكىندىگىنە يە بولعانبىز. وسى باعدارلاما نەگىزىندە «ورتا ازيانىڭ تاريحي گەوگرافياسى» دەيتىن ءىرى جوبانى قولعا الىپ وتىرمىز. 2 جىل 3 ايعا جوسپارلانعان، قازىر عىلىمي جۇمىستارى باستالىپ كەتتى، وعان 25 تەن اسا عالىم اتسالىسىپ جاتىر. ايماقتىڭ تاريحي گەوگرافياسى بويىنشا مۇنداي جوبا ورتالىق ازيادا العاش رەت بولىپ وتىر. نەگىزى ورتالىق ازيانىڭ تاريحي گەوگرافياسىن ⅩⅨعاسىردىڭ سوڭى، ⅩⅩعاسىردىڭ باس شەنىندە بارتولد زەرتتەگەن. ونىڭ 9 تومدىق ەڭبەگىنىڭ كوبى وسى تاقىرىپقا ارنالعان. قازىرگە دەيىن ايماقتىڭ تاريحي گەوگرافياسىن الەمدە بارتولدتان اسىرا زەرتتەگەن ەشكىم بولمادى. ءبىراق بارتولد نەگىزىنەن بۇرىنعى اراب گەوگرافتارىنىڭ جازبالارىمەن شەكتەلگەن دە، قىتاي دەرەكتەرىن پايدالانباعان. سوندىقتان ونىڭ كەيبىر جەرلەرىندە اعاتتىقتار بار. سوندىقتان ءبىزدىڭ عىلىمي جوبامىزدىڭ ماقساتى - قىتاي جانە كونە تۇركى دەرەكتەرىن دە جۇيەلى پايدالانىپ، ولاردى اراب گەوگرافتارىنىڭ دەرەكتەرىمەن سالىستىرا وتىرىپ، ايماقتىڭ گەوگرافيالىق تاريحىن تۇگەندەۋ.
وڭىردەگى ەلدىمەكەندەردىڭ تاريحي اتاۋلارى بويىنشا قىم-قۋىت ماسەلەلەر بار. تۇركى داۋىرىنەن بۇرىن ورتالىق ازيانىڭ قالالارى، اسىرەسە وڭتۇستىك وڭىرلەرىندەگى جەر-سۋ اتتارى كوبىندە سوعدىشا اتالعان. ءار كەزەڭدە ءار ءتۇرلى اتالعان قالا اتتارىنا قاتىستى ماسەلەلەر بار بۇل ارادا. تاراز دەيمىز، سايرام دەيمىز، سايرامنىڭ سوعدىشا اتى يسبيدجاپ، ال شىمكەنتكە قاتىستى ەجەلگى جامۋكەنت، حامۋكەنت دەگەندەر بار، ناقتى سول قالا ما انىقتالماعان. وتىراردىڭ فاراب اتى دا بەلگىلى، كەيىن سونىمەن قاتار تاربانت دەيتىن ءبىر قالانىڭ اتى شىقتى. كونە تۇركى ەسكەرتكىشتەرىندە كەڭۋ-تارمان دەگەن ءبىر جەر بار، وسىنى كوبى سول وتىرار دەيدى.
مىنە، وسى سەكىلدى ءتۇرلى تاريحي جەر-سۋ اتاۋلارىن بىرىزدىلىككە كەلتىرسەك دەيمىز. وسى بويىنشا ەكى مونوگرافيا جازعالى وتىرمىن. بىرەۋى - ب. ز. د Ⅲ عاسىردان ب. ز. Ⅺ عاسىرىنا دەيىن. ەكىنشىسى - Ⅺ عاسىردان ⅩⅨ عاسىرعا دەيىنگى ءداۋىردى قامتيدى. شىن مانىسىندە، مۇنىڭ ءبىرىنشىسى عىلىمي جوبامىز اياسىنا ەنبەگەن بولاتىن، ءبىراق Ⅺ عاسىردان ⅩⅨ عاسىرعا دەيىنگى كەزەڭدى جازىپ شىعۋ ءۇشىن الدىڭعى كەزەڭدى جازۋعا تۋرا كەلەدى.
سەبەبى، كەي جەر اتتارى جاڭا ەرادان بۇرىنعى ورتالىق ازيادا ءومىر سۇرگەن حالىقتارعا بارىپ تىرەلەدى، سودان بەرى وزگەرمەي كەلە جاتقان كەيبىر جەر اتتارى دا بار. وسىنداي ماسەلەلەردىڭ ءبارىن عىلىمي جۇيەگە كەلتىرەمىز دەپ ۇمىتتەنىپ وتىرمىز. وسى بويىنشا باسقا دا ينستيتۋتتارمەن ارىپتەستىك ورناتا وتىرىپ، جەر-سۋ، ەلدىمەكەن، قالا اتتارىنىڭ حرونولوگيالىق كەستەسىن جاساعالى وتىرمىز. مىسالى، تاراز قالاسىنىڭ قازىرگى جانە ءار ءتۇرلى كەزەڭىندەگى ورنالاسۋى مەن اتاۋلارىن قاتار كورە الاتىنداي، ءارى ينتەرنەت پلاتفورماسىندا قولجەتىمدى ەتكىمىز كەلەدى.
مونوگرافيامنىڭ تاعى ءبىر مىندەتى - قازاق رۋلارىنىڭ ەجەلگى ورنالاسقان جەرلەرى مەن ولاردىڭ ەتيمولوگياسىن انىقتاۋ. ويتكەنى، قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ باستاۋى ەجەلگى عۇن داۋىرىندە جاتىر. قازاقتىڭ ءاربىر رۋىنىڭ شىعۋ تەگى سوعان بارىپ تىرەلەدى. ەجەلگى عۇنداردىڭ حان اۋلەتىندىك 4 رۋى بار. تۇمەن ءتاڭىرقۇت پەن مودە ءتاڭىرقۇتتىڭ شىققان رۋى قىتاي دەرەكتەرىندە الايۋنت (كونە تۇرىكشە الا-ات دەگەن ماعىنادا) دەپ اتالادى. ول ماحمۇت قاشقاري مەن ءابىلعازى ەڭبەكتەرىندە كەزىگەدى، ال قازاق حاندىعى تۇسىندا الاشا تۇرىندە كەزىگەدى، الاشتىڭ ءتۇپ نۇسقاسى. كوكتۇرىكتەر تۇسىندا ورحون الابىندا ياعلاقار رۋى ءومىر سۇرگەن، ەجەلگى تۇرىكتەردىڭ حان رۋىنىڭ ءبىرى، ارعى تاريحى عۇن داۋىرىنە تىرەلەدى. تۇيەنىڭ وركەش مايىنا قاتىستى بولعاندىقتان كونە تۇرىكشە ياعلا (مايلاۋ دەگەن ماعىنادا) تۇبىرىنەن جاسالعان، قىپشاق داۋىرىنەن كەيىن جالايىر اتالدى. عۇنداردىڭ تاعى ءبىر حاندىق رۋىنىڭ ءبىرى - قىيات تايپاسى. وسى تايپا ايگىلى وعىزناما داستانىندا كەزىگەدى. قازىر دە ۇلى جۇزدەگى ءبىر تايپانىڭ اتى.
عۇنداردىڭ تاريحي گەوگرافياسىن جازىپ جاتىرمىن
- تاريحي گەوگرافياسى دەگەندە ەسكە تۇسەدى، مەرۆ، بالح قالالارىندا ساقتالعان گرەك ۇلگىسىندەگى تاريحي قۇرىلىستارعا قاراپ ورتالىق ازياداعى قالا مادەنيەتىن گرەكتەرگە اپارىپ تىرەيتىندەر دە بار. سىزدەردىڭ عىلىمي جۇمىستارىڭىزدا بۇعان قاتىستى تياناقتى جاۋاپ تابىلۋى مۇمكىن بە؟
- ورتالىق ازيانىڭ كوپتەگەن قالالارىن، ونداعى مادەني ىزدەردى تىكەلەي گرەك مادەنيەتىمەن ۇشتاستىرۋعا ءوز باسىم قارسىمىن. سەبەبى، تاريحي دالەلدەگەن ايماقتىڭ ءوزىنىڭ ءبىر زاڭدىلىعى بار. ەجەلگى داۋىردە مىقتى بولامىن دەسەڭ قالاي دا اتتى اسكەرىڭ بولۋى كەرەك، ونىمەن بىرگە كوشپەلى بولۋىڭ كەرەك. وتىرىقشى ەل سەنى جاۋلاي المايدى. مادەنيەت ىقپالىنىڭ ءوزىن جاۋلاۋشىلار ەمەس، حالىقتىڭ ءوزى، ياعني ورتا ازيالىقتار وزدەرى اكەلگەن بولۋى مۇمكىن. ورتالىق ازيا ەجەلدەن دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا قارىم-قاتىناسىنىڭ نەگىزگى قوزعاۋشىسى بولعان ايماق.
سىرت تاراپتان ءتۇرلى بۇرمالاۋلار بولىپ جاتادى. مىسالى، عۇنداردى الايىق، قازىرگە دەيىن تالاس-تارتىستا. ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى عۇندار تۋرالى تەك قىتاي دەرەكتەرىندە - «تاريحناما»، «حانناما» دەيتىن كىتاپتارىندا ايتىلادى، سول كەزەڭدەگى باسقا دەرەكتەردەن كەزىكپەيدى. ال VI- V عاسىردان باستاپ سوعدى دەرەكتەرىنەن كەزىگەدى. ەندى سول قىتاي دەرەكتەرىندە «سيۋننۋ» (دۇرىسى، شيوڭ- نۋ) دەپ اتالعان عۇنداردى باسقالار قالاي اتاعان؟ «ولار كىم بولعان؟» دەيتىن سۇراقتارعا قاتىستى قازىرگە دەيىن ەكى ۇلكەن كوزقاراس بار. ءبىرى - ولاردى تۇركىلەر بولعان دەسە، ەكىنشىسى - ونى ەنيسەي جاقتا جوعالىپ كەتكەن «كەت» دەگەن حالىق دەپ قارايدى. ءبىراق قىتاي دەرەكتەرىندە تۇر، ورتا عاسىرداعى كوك تۇرىك، قاڭلى، كوشپەلى ۇيعىرلاردىڭ بارلىعى اتا-بابامىز عۇندار دەپ ايتادى. سونداي انىق دەرەكتەر بار.
ال باتىستىڭ ءتىل عالىمدارى، ايتالىق، قىتايدىڭ كونە فەنولوگياسىن زەرتتەگەن عالىمدار جانە وعان ىلەسكەن ءبىر توپ عالىمدارى بار، 1962-جىلى ءبىر تەوريانى جاساپ شىعاردى. ول بويىنشا عۇنداردىڭ ءتىلى ەنيسەيدە جاساعان كەتتىڭ تىلىنە جاقىن دەيدى. ءبىراق ولار باسقا دەرەكتەردەگى، ورتا عاسىرداعى «تاڭناما» مەن «ءسۇينامادا» انىق جازىلعان دەرەكتەردى كورمەيدى. بۇل كىتاپتاردا «تۇرىكتەردىڭ ارعى باباسى عۇندار، عۇنداردىڭ ءبىر بولىگى» دەپ انىق جازىلعان. باتىستىق ءتىل عالىمدارى وسىلاردى مۇلدە كورمەيدى، ءبىر اۋىز دا كەلتىرمەيدى. وعان قوسا، قىتايشا يەروگليفتەرىمەن حاتتالعان عۇنداردىڭ 150 دەن استام ءسوزى بار. ولارعا كەلگەندە بۇرمالايدى. ولاردى اتاقتى عالىم دەيمىز، نە ءۇشىن ولاي ىستەيتىنىن تۇسىنبەيسىڭ. مەن قازىر عۇنداردىڭ تاريحي گەوگرافياسىن جازىپ جاتىرمىن. سونىڭ ىشىندە بار، 10-عاسىردا جەمسارى جەرىندە كوشپەندى ۇيعىرلاردان سىڭقۋ سالي دەگەن بۋدديست عالىم شىققان. ول VII عاسىرداعى شۋانزاڭنىڭ «باتىسقا ساپارىن» كونە ۇيعىر تىلىنە اۋدارعان. سوندا كونە قىتاي تىلىندەگى «سيۋننۋ» دەگەن ەتنوس اتىن «تۇرىكتەر» دەپ اۋدارعان. ەندى ونى زەرتتەگەندە نەمىستىڭ عالىمدارى ونى سيمۆولدىق تۇرعىدا اتاعان دەگىسى كەلەدى.
ورتالىق ازيانىڭ ءبىرقاتار جەرلەرىنەن سوعدى تىلىندەگى كوپتەگەن جازبالار تابىلدى. ولاردىڭ ەڭ كونەسى جاڭا ەرادان ارعى داۋىرگە، ال بەرگىسى VI- VII عاسىرعا ءتان جازبالار. اراسىندا تۇرىك قاعاناتى كەزىندەگى جازبالار دا بار. وسىلاردى ورىس عالىمى ليۆشيتس 2008 -جىلى جيناق ەتىپ شىعاردى. سونىڭ ىشىندە شاش ءوڭىرىنىڭ بيلەۋشىسى جازعان ماتىندە «عۇن» جانە «چين» دەگەن مەملەكەتتەردىڭ اتى اتالادى. سوندا انا «عۇندى» ليۆشيتس تە تۇرىك دەگەن. VI- VII عاسىردا عۇندار تاريح ساحناسىنان ءتۇسىپ كەتكەن، كوك تۇرىكتەردىڭ زامانى. ونى سوعدىلار كەزدەيسوق عۇندار دەپ اتاپ وتىرعان جوق. تاريحي بايلانىس بولىپ وتىر. سوعدىلار تۇرىكتەرمەن تىعىز قارىم-قاتىناس جاساعان، تۇرىكتەردىڭ ساياسي-ديپلوماتيالىق ءىس-قيمىلدارىنا كوپ قاتىسقان. عۇن مەن بىرگە اتاپ وتىرعان «چين» دەپ قىتايدى ايتىپ وتىر. ول سانسكريتشە «چينا» دەگەننەن شىعىپ وتىر. قىتايدى جالپىلاي «چين» دەگەن نەمەسە «تابعاش» دەگەن. كونە تۇرىك جازبالارىندا «تابعاش» دەپ كەلەدى، كۇلتەگىن، بىلگە قاعان ەسكەرتكىشتەرىندە.
كۇلتەگىننىڭ جىلدىق اسىنا وكىلدەرى كەلگەن توڭىرەكتىڭ ءتورت بۇرىشىنداعى ەلدەردى ساعات سترەلكاسى بويىنشا رەتىمەن جازعان. شىعىستان باستاپ بۇكلى-شولگى ەلىن، سوسىن كيداندى اتاعان، ارى قاراي تابعاش، ءتۇبىت، ودان كەيىن پار-پۇرم، ودان بىلاي قىرعىزعا قاراي كەتىپ، وتىز تاتار- كيداندى اتاپ اياقتايدى. وسىنداعى بۇكلى شولگى دەگەنگە دە تالاس كوپ. كونە تۇركى ەسكەرتكىشتەرىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن، كونە قىتاي ءتىلىن دە ءبىلۋىڭ كەرەك. كەم دەگەندە، تاڭ داۋىرىندەگى جازبالاردى ءتۇسىنۋىڭ كەرەك.
تاڭ ءداۋىرىنىڭ جازبالارىندا تۇرىكتەرگە قاراعان ءبىر ەل بار - «سۇڭ-مو» دەپ قويادى. «سۇڭ» دەگەنى ورمان، «مو» دەگەنى ءشول. بۇل نەگىزى قازىرگى ىشكى موڭعوليانىڭ شىعىسىنداعى كيدانداردىڭ ءبىر تارماعى. كونە تۇرىك تىلىندە «بۇك» دەپ جىنىستى نۋدى ايتادى، «بۇكلى» دەگەنى سول «ورماندى» دەگەن ءسوز، «شولگى» دەگەنى سول ءشول، ءشول دالا نەمەسە ءشولدى دەگەنى. دەمەك، كونە قىتايشاداعى «سۇڭ-مونىڭ» تىكە اۋدارماسى. سەبەبى، ول كەزدە تۇركىلەر ءۇشىن قىتاي ءتىلى حالىقارالىق ءتىل بولسا، قىتايلار ءۇشىن تۇركى ءتىلى حالىقارالىق ءتىل بولدى، بۇگىنگى اعىلشىن ءتىلى سەكىلدى.
كونە تۇركى جانە كونە قىتاي تىلىندە ءبىر-بىرىنەن تىكەلەي اۋدارعان جەر اتاۋلارى وتە كوپ. مىسالى، قازاق دالاسىندا ەكى-وگىز دەگەن قالانى قىتايلار «شۋاڭحى»، ياكي «ەكى وزەن» دەپ، قازىرگى سايرام كولىن تۇرىكتەر «سۇتكول» دەپ اتاعان، قىتايلار تىكەلەي اۋدارىپ «رۋ-حاي»، ياعني «ءسۇت كول» دەپ اتاعان، مىنا ىستىقكولدى تاڭ داۋىرىندە قىتايلار «رى-حاي» (ىستىق كول) دەپ اۋدارادى. سوندا كۇلتەگىننىڭ اسىنا نەگىزىنەن شىعىس پەن باتىس تۇركى قاعاناتىنا قاراعان ەلدەردەن كەلگەن. ال پار-پۇرۋم دەگەندى ۆيزانتيا دەسىپ ءجۇر. كۇلتەگىن تۇسىندا قاعاننىڭ ءولىمى ۆيزانتياعا جەتۋى مۇمكىن، ءبىراق ءولىم حابارىن ەستىپ، ودان ەلشىلەرى شىعىپ ورحونعا دەيىن جەتۋ ءۇشىن كەم دەگەندە ەكى جىل وتەدى.
سوندا كۇلتەگىن ءولىپ، كەلەر كۇزدەگى اسىندا ۆيزانتيادان ەلشى كەلۋى ەكىتالاي. ال جاقىن ەلدەردەگى ەلشىلەرى بىردەن كەلمەيدى. سوندا پار-پۇرم دەگەنى قازىرگى مىنا قۇندىز (كۋندۋز) قالاسى، ونى ارابتار «ۆار-ۆالز» دەپ اتاعان. تۇرىكتەردە «ۆ» - نىڭ الدىنا «ا» جالعاپ ايتاتىنى تابيعي تىلدىك ەرەكشەلىك، «پار» نە «اپار» دەپ تە وقۋعا بولادى. دەمەك، پار سول قۇندىز قالاسى، ول كەزدە بۇل قالانى باتىس تۇرىكتەرى بيلەگەن. پۇرۇم دەگەنى، قۇندىزدىڭ وڭتۇستىگىندە ءبىر جەر اتى بار «رۋب» دەگەن. ونىڭ بيلەۋشىسى دە تۇرىكتەر، سول قالانى تۇرىكتەر «ۇرۇب» ، يا «ۇرۇم» دەپ اتايدى، مىنا جەردە سول «پۇرۇم» بولىپ كەتكەن. «تاڭنامادان» وسى جەردەن كەلگەن وعىل-تارحان دەگەن ەلشىنىڭ اتىن دا كەزدەستىرۋگە بولادى. بۇل سوندا ۆيزانتيا، ريممەن قاتىسسىز. ەندى وسىنىڭ ءبارىن وي جوتامەن ەمەس، ۇلكەن اكادەميالىق دالەلمەن الىپ شىعۋىمىز كەرەك. شەتەلدە دە نەبىر ءمۇيىزى قاراعايداي تۇرىكتانۋشىلار، قىتايتانۋشىلار وتىر، ەرتەڭ سولار وقىعاندا يلاناتىنداي بولۋى كەرەك.
تاۋەلسىزدىك العالى تاريح زەرتتەۋدە ۇلكەن سەرپىلىس بولدى
- تاۋەلسىزدىكتەن بەرى قاراي ءوز تاريحىمىزدى تىنباي قازىپ جاتقاندايمىز. ءبىراق ءوزىڭىز ايتىپ وتىرعانداي، وزگەلەردىڭ ءبىزدىڭ تاريحقا قاتىستى پىكىرى ءالى دە وسىنداي تالاستى كۇيدە. سوندا بۇل ءبىزدىڭ ءوز تاريحىمىزدى وزگەگە جەتكىلىكتى ناسيحاتتاي الماي جاتقانىمىزدان با؟
- ول دا بولار. ەندى ءبىر جاعىنان تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن تاريح سالامىز توقىراپ قالعانداي كورىنەدى. بۇرىنعى سوۆەت وداعىنىڭ تاريح عىلىمى نەمەسە سونىڭ تۇركىتانۋ عىلىمى اياسىندا قالىپ قويدىق. رادلوۆتار ءوز كەزىندە تۇركىتانۋدىڭ ءبىر دەڭگەيىن قالىپتاستىردى. ونىڭ ۇستىنە قازاق عالىمدارىنىڭ ەڭبەكتەرى تەك ءوز تىلىمىزدە جانە ورىس تىلىندە عانا شىقتى جانە ىشكى پىكىرتالاستار عانا بار. سىرتقى ەلدەردىڭ عالىمدارى قالاي زەرتتەپ، نە ايتىپ جاتقانىن تالقىلاۋعا ءالى جەتە قويمادىق. ەندى ءبىر جاعىنان، بۇنداي تۇستارىن ايتا بەرسەك تە عىلىمي ورتانىڭ ءوزى دۇرىس ماعىناسىندا قابىلداماي قالۋى مۇمكىن. دەسە دە، تاۋەلسىزدىك العالى تاريح زەرتتەۋدە ۇلكەن سەرپىلىس بولىپ جاتىر.
- نۇرلان مىرزا، ءسىزدىڭ قازاق مەملەكەتىنىڭ تاريحي شەكاراسىنا قاتىستى ەڭبەگىڭىز بىلتىر اعىلشىن تىلىندە جارىق كوردى. بۇل ارقىلى قانداي ماڭىزدى تاريحي فاكتىلەردى اعىلشىن ءتىلدى عىلىمي كەڭىستىككە جەتكىزە الدىڭىز؟ جالپى، شەتەلدىك عىلىمي ورتا قالاي قابىلداپ جاتىر؟
- ءيا، مونوگرافيام بىلتىر گەرمانيادا جارىق كوردى. نەمىس عالىمدارى ءوز پىكىرلەرىندە ايتتى، بۇرىن ولارعا بۇل وڭىردەگى جاعداي تۇسىنىكسىز بولعان. «انىعىندا، باسقاشا بولعان ەكەن عوي» دەگەن پىكىرلەر كوپ بولدى. وندا نەگىزگى ءبىر ماسەلە قازاق حاندىعىنىڭ شىعىس شەكاراسى نەمەسە قازىرگى قازاقستان-قىتاي شەكاراسىنىڭ سوناۋ ابىلاي حان تۇسىندا قالىپتاسقانىن كورسەتتىك.
ابىلاي حان تۇسىندا قازاق حاندىعى ورتا ازياداعى ەڭ ۇلكەن كۇش بولعان. سول كەزدە بولعان كوپتەگەن سوعىستار، قابانباي باتىردىڭ، بوگەنباي باتىردىڭ، رايىمبەك باتىردىڭ سوعىستارى شىن مانىسىندە حالىقارالىق سوعىستار. كوبىنشە ءبىز ونى ەل ىشىندەگى نەمەسە رۋ اراسىنداعى باتىرلار سەكىلدى كورەمىز. شىن مانىندە، ولار ءوز كەزەڭىندەگى حالىقارالىق جاعدايلارعا، مەملەكەتتەردىڭ شەكاراسىنا، بىلايشا ايتقاندا، گەوساياسي جاعدايعا ىقپال ەتكەن تۇلعالار بولدى. ءبىز تەك سونى ءوز دەڭگەيىندە زەرتتەپ، زەردەلەپ جۇرگەن جوقپىز.
سول كەزدەگى مانجۋر ورداسىنىڭ دەرەكتەرىندە بار، جوڭعارلار مانجۋريانىڭ باتىس شەكاراسىنا قاۋىپ توندىرگەنى، كەيىن مانجۋرلەر جوڭعار حاندىعىنىڭ شىعىس بولىگىن باسىپ العانى، ال ابىلاي باستاعان قازاق باتىرلارى باتىسىندا بۇرىن وزدەرىنىڭ قولدان كەتكەن تەرريتوريالارىن قايتارىپ العانى. كەيىن قازاقتار ۇدەرە شىعىسقا جورىق جاسايدى.
مىنا قىتاي تاريحشىلارى جاعىنان قازىرگە دەيىن مويىندالماي جۇرگەن ءبىر ماسەلە بار، جوڭعارلار قازاق دالاسىنىڭ قاي جەرلەرىن باسىپ الدى دەگەندى مويىندامايدى. ورتالىق ازيادا 1635-جىلى جوڭعار يمپەرياسى قۇرىلادى، 1755 -جىلعا دەيىن سول مەملەكەتىن ساقتاپ تۇردى، ول مەملەكەتىنىڭ باتىس شەكاراسى شۋ، مەركى سەكىلدى قازاق جەرىنە دەيىن جەتتى. كەيىن قازاق باتىرلارى ءوز تەرريتوريالارىن قايتارىپ، جوڭعاردى شىعىسقا قاراي شەگىندىردى.
امۋرسانا دەگەن كۇردەلى تۇلعا، ابىلايدان كومەك سۇراعان، ابىلاي حاننىڭ ويى ولاردى تۇبەگەيلى قۇرتىپ جىبەرۋ ەمەس ەدى. كەرىسىنشە باتىسقا قاراي جورىق جاساپ كەلگەن مانجۋرلەردىڭ ويى سونداي بولدى. ابىلاي ولاردى باتىسقا قاراي وتكىزبەگەن. مىنە، وسى تۇستا قازاقستاننىڭ قازىرگى شىعىس شەكاراسى ابىلاي زامانىندا تۇراقتانىپ بولادى.
شۇرشىتتەر بۇل شەكارانىڭ بويىنا سىبە، داعۇرلاردى، وزدەرىنە باعىنعان جوڭعارلاردى جانە تورعاۋتتاردى ورنالاستىرعان. بۇل سول كەزدەگى مەملەكەتتىك شەكارا بولدى. سوعان دا قاراماستان قازاقتار شەكارانىڭ ارى قاراي وتە باستادى. چيڭ ۇكىمەتى بۇعان قارسى شارت قويدى، الىم-سالىق تولەيسىڭ نەمەسە ءبىزدىڭ بودان بولاسىڭ دەگەن سەكىلدى. ءبىر عاسىرعا جۋىق بۇل شەكاراعا قارماستان قازاقتار ارى ءوتىپ تۇردى.
رەسەي قازاق دالاسىن باسىپ العاننان سوڭ 1864-جىلى قىتايمەن قايتادان كەلىسىمشارتقا وتىرىپ، سول كەزدەگى قازاقتىڭ ەلباسىلارىنىڭ پىكىرىمەن شەكارانى تۇراقتاندىرعان. سونىڭ وزىندە دە شەكارا سول ابىلاي حان كەزىندەگى بەلگىلەنگەن شەكارا بويىنشا قالىپتاستى. كەيىنگى ەۋروپا جيھانگەردەرى دە كەلگەن، ليەۆشيننىڭ كارتاسىندا دا كورسەتىلگەن. قازىر ەندى كەيبىر تاريحشىلارى بۇل تەرريتوريانى ورىستار شۇرشىتتەردەن باسىپ العان سەكىلدى كورسەتەدى. مۇلدە ولاي ەمەس، قازاقتاردىڭ ءوز شەكاراسى. «بالقاشتىڭ وڭتۇستىك شىعىسى بىزدىكى» دەيتىن پىكىرى دە وسىدان شىققان. بۇل كوزقاراس 1890-جىلدارى چيڭ يمپەرياسى السىرەگەن تۇستا ۇلتى قىتاي تاريحشىلارى جاعىنان شىققان. ناقتى شەكارا جاعدايىن كوزىمەن كورمەگەن، ۇيىندە وتىرىپ، ساحارانى، اتتى دا كورمەگەن عالىمدار، عالىم دا ەمەس، اۋەسقوي تاريحشىسىماقتار سىزعان كارتالاردان شىققان تەرىس پىكىر. بۇل تەرىس پىكىرلەرى قازىرگى يدەولوگياسىنا دا اسەر ەتىپ بارا جاتىر، ءتىپتى ساياسي ۇگىت دەڭگەيىنە كوتەرىلىپ كەتتى. بۇعان تەك ناقتى عىلىمي دەرەكتەردى كولدەنەڭ قويۋ ارقىلى عانا جاۋاپ بەرەمىز.
- قازىرگى كەزدەگى وتاندىق تاريح عىلىمىنا قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟ اسىرەسە، جاس تاريحشىلارعا قانداي كەڭەس بەرەر ەدىڭىز؟
- ارينە، ويانىپ كەلەدى. ءتۇرلى باعىتتا ىزدەنىس بار. ءبىراق جاس تاريحشىلاردا كونە تىلدەردى مەڭگەرۋ جاعى جەتىسپەي جاتقانداي. كوبى جاڭا تەحنيكانى جاقسى مەڭگەرگەن، ءبىراق كونە تاريحي تىلدەردى بىلمەگەندىكتەن تەرەڭ زەرتتەۋلەرگە بارا الماي جاتىر. كونە تىلدەردى مەڭگەرمەسە دۇنيە ءجۇزى عىلىمى مويىندامايدى. اسىرەسە، باتىستا كونە تىلدەردى بىلمەسە ونى شىن ەكسپەرت رەتىندە مويىندامايدى. كونە كارتالاردى زەرتتەۋ ءۇشىن لاتىن ءتىلىن ءبىلۋىڭ كەرەك، كونە كارتالار تۋرالى سوزدىكتەر شىققان، سولاردى پايدالانا الۋى كەرەك. ودان بولەك، كونە تۇرىك ءتىلى، كونە قىتايشا، كەمىندە شاعاتاي ءتىلىن ءبىلۋ كەرەك. شاعاتاي ءتىلى التىن وردا جانە قازاق حاندىعى كەزىندەگى بارىنە ورتاق جازبا ءتىل. ءبىراق قازاق حاندىعى كەزىندە قازاقتاردىڭ ءوز تىلىنە بەيىمدەگەن شاعاتاي ءتىلى بولدى. مۇنى «كونە قازاق ءتىلى» دەپ تە اتاپ ءجۇر. ابىلاي حاننىڭ حاتتارى ءبارى وسى تىلدە جازىلدى. مىنە، وسى تىلدەردى مەڭگەرسە، تۇپنۇسقامەن جۇمىس ىستەي الادى، تاريحتى بىرەۋدىڭ ەڭبەگى ارقىلى زەرتتەي المايسىڭ. ءتۇپنۇسقادان دەرەك الۋ ماڭىزدى.
- قازاق حاندىعى قۇرىلۋىنىڭ ارى جاق -بەر جاعىنداعى تاريحي كەزەڭگە قاتىستى تالاس-تارتىستار كوپ. وزبەك، كوشپەلى وزبەكتەر، قازاق اتاۋلارىنىڭ قالىپتاسۋىنا قاتىستى كوزقاراستار بىرىزدىلىككە كەلمەگەندەي. وسى اتاۋلارعا قاتىستى پىكىرىڭىزدى بىلسەك دەيمىز؟
- «كوشپەلى وزبەك» دەگەن اتاۋدى كەڭەس عالىمدارى شىعاردى. بۇل دۇرىس اتاۋ ەمەس، «كونە وزبەكتەر» دەسە بولادى. وزبەك حاننىڭ قاراماعىنداعى ەل تۇگەل وزبەك اتالعان كەزىندە. ءتىپتى مىنا قىتاي دەرەكتەرىندە قاسىم حاندى «وزبەك قاسىم» دەپ جازعان دەرەكتەر دە كەزدەسەدى، «وزبەك قاسىم ەلىنەن» دەگەندەي. بۇل شايبانيدىڭ وزبەكتەرى ەمەس، ءبىزبىز. وزبەك دەسە ءبارى قازىرگى وزبەكتەردى ويلايدى، ءبىر كەزدەردە قازاقستان «وزبەكستان» اتىمەن اتالدى، كەرەي-جانىبەكتەن بۇرىنعى كەزەڭدە. قازاقتاردىڭ ءوزى دە «وزبەك-قازاقتار» اتالىپ ءجۇردى، كەيىن «وزبەك» ءسوزى ءتۇسىپ قالىپ، «قازاق» اتالدى. ول دا سول وزبەك حاننان جالعاسقان، سول كەزدەگى حاندىقتىڭ قامتىعان كولەمىنىڭ كەڭ بولۋىنان مۇنىڭ ءبارى. بىلايشا ايتقاندا، وزبەك حاننىڭ اتى سول تۇتسا التىن وردانىڭ تاعى ءبىر اتى بولىپ تۇردى. ەندى وسىلاردان كەلىپ شاتاسادى كوبى. وزبەك حان قايتىس بولعاننان كەيىن ونىڭ يەلىگىندەگى مەملەكەت ۇشكە ىدىرايدى، ءبىرى شايباني وزبەكتەر، ەكىنشىسى قازاق- وزبەكتەر، ءۇشىنشىسى ماڭعىت- وزبەكتەر، ياعني نوعايلار.
ەندى «قازاق» دەگەن ءسوزدى وزگەدەن ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوق، بۇل كونە تۇرىك ءتىلى. «قازاقتار» دەپ ءوزى الدىنا بيلىك ۇستاپ، ورتالىققا سالىق تولەمەيتىن ساياسي كۇشتەردى اتادى. التىن وردا ىدىراعاننان كەيىن ساياسي ءتۇس العان اتاۋ. ورىستاردىڭ «كازاك» دەگەندەرى دە وسى ماعىنادان شىققان. مىسالى شايباني حاننىڭ قازاقتاردان جەڭىلىپ ماۋرەنناحرعا كەتۋىن «قازاقىلىق» دەپ اتايدى، «قازاقى تۇرمىس كەشىپ ءجۇر» دەيدى. كەرەي-جانىبەكتەر حانداردىكى دە وسىعان ۇقساس، ءبىر قاراساڭ شايباني بىزگە جاۋ ەمەس، ول دا ءوزىمىز، تۋىسىمىز. سوندا «قازاقتار» دەگەن اتاۋ ەۋرازيا دالاسىندا سوناۋ عۇن داۋىرىنەن بەرى كەلە جاتقان. تەك، التىن ورتا ىدىراعاننان كەيىن عانا ساياسي مانگە يە بولىپ، تاريحي دەرەكتەرگە تۇسە باستاعان.
- مول دەرەكتى، سۇبەلى اڭگىمەڭىزگە كوپ راحمەت!
اڭگىمەلەسكەن ەستاي بوجان.
«الماتى اقشامى» گازەتى
