قاپاستاعى قىرعىن

استانا. قازاقپارات - كەزىندە بۇكىل شەكاراسىن تەمىر تورمەن قىمتاپ، استىنان تىشقان جورتىپ، توبەسىنەن قۇس ۇشىپ وتە المايتىن قىزىل يمپەريانىڭ - ك س ر و-نىڭ ءوز حالقىنان جاسىرعان قۇپياسى كوپ بولاتىن. سونىڭ ءبىرى - قارا قۇلىپتى، شىنجىرمەن قورشاۋلى تۇرمەلەر ەدى. الداعى اڭگىمە سول قاسىرەتتى كەزەڭگە ارنالماقشى.

30- جىلداردان باستاپ 1956 - جىلعا دەيىن ك س ر و تۇرمەلەر مەكەنىنە اينالدى. 1953 - جىلى ستالين ولگەن سوڭ، كەشىرىم جاساۋدىڭ ارقاسىندا 1 جارىم ميلليونعا جۋىق ادام تەمىر توردان بوساتىلدى. ءبىراق ارنايى تۇرمەلەردە جاتقان ساياسي تۇتقىندارعا بوستاندىق بۇيىرمادى.

قاپاستىڭ ارعى جاعىندا قورلىق كورگەندەر تالاي مارتە بۇلىك شىعاردى، كوتەرىلىس ۇيىمداستىردى. ءبىراق مۇزداي قارۋلانعان كەڭەستىك اسكەر ولاردى تىرىپ ەتكىزبەدى. اياۋسىز قىردى، اتتى، استى، يتكە تالاتتى. سول قۋعىن-سۇرگىن ۇدەپ تۇرعان زاماندا قازاق توپىراعىندا ن ك ۆ د-نىڭ كارلاگ، ستەپلاگ جانە الجير (ايەلدەرگە ارنالعان) تۇرمەلەرى قۇرىلدى. وندا نەگىزىنەن، ساياسي تۇتقىندار جاتتى. 1953 - جىلعى بەريا قول قويعان امنيستيا ولاردى اينالىپ ءوتتى.

1952 - جىلى كارلاگتىڭ ەكىباستۇز بولىمىندە، 1954- جىلى ستەپلاگتا تۇتقىندار كوتەرىلىس جاسادى. ءبىراق ونىڭ ءبارى اياۋسىز باسىپ-جانشىلدى. بۇدان ءسال بۇرىن - 1953 - جىلى جاز ايىندا سولتۇستىكتەگى تايمىر تۇبەگىندە ورنالاسقان نوريلسكدەگى گورلاگ لاگەرىندە جانە ۆوركۋتاداعى №10. №29 شاحتالاردا بولعان ساياسي تۇتقىنداردىڭ كوتەرىلىسى بولدى.

بۇل جەردەگى كوتەرىلىسكە وسىنىڭ الدىندا، ياعني 1952 - جىلى كارلاگتا كوتەرىلىس جاساعانداردىڭ اسەرى بولعانى بەلگىلى. ويتكەنى كارلاگتا كوتەرىلىس جاساعانداردىڭ ءبىرازىن، ناقتىلاپ ايتساق، 1200 ادامدى سىبىردەگى نوريلسكگە جانە ۆوركۋتاعا جەر اۋدارعان ەدى. ولار بۇل جەرگە كەلگەن سوڭ، كارلاگتىڭ «پەسچانىي» بولىمىندە بولعان بۇلىكتى قايتالاۋعا تىرىستى.

ساياسي تۇتقىنداردىڭ ماسكەۋدەن سۇراعان تالاپتارى بارلىق جەردە بىردەي ەدى. ولار جەراستى شاحتالارىنداعى وتە اۋىر جۇمىستى 12 ساعاتتان 7-8 ساعاتقا ءتۇسىرۋدى، ۇستىلەرىندەگى رەتتىك ساندى الىپ تاستاپ، وزدەرىنىڭ اتى-جونىمەن اتاۋدى، تۋعان-تۋىستارىمەن كەزدەسۋ ۇيىمداستىرۋدى، جۇمىسقا اقى تولەۋدى، تۇرمىستىق ماسەلەلەردى شەشۋ، ەمدەلۋ، تۇراتىن جەر، ت.ب، باراكتاردىڭ ەسىك-تەرەزەلەرىندەگى تەمىر تورلاردى الىپ تاستاۋ، اۋرۋ جانە ايەل، بالالار مەن قارتتاردى بوساتۋ، كۇزەتشىلەردىڭ قورلاۋىن تىيۋ، ت.ب تالاپ قويدى.

ءبىراق بۇلاردىڭ ەشقايسىسى ورىندالمادى. مۇنىڭ ۇستىنە 1953 - جىلى 5 - ناۋرىزدا ستالين قايتىس بولىپ، بارلىق گۋلاگقا قامالعاندار ءبىر ەركىن دەمالىپ، «قاپاستان بوسايمىز» دەگەن ۇكىلى ۇمىتتە بولعان. ارتىنشا جۇرگەن امنيستيا وكىنىشكە قاراي، از مەرزىمگە قامالعاندار، قىلمىسى جەڭىل ۇرى-قارىلار تاعى باسقالاردىڭ تۇرمەدەن شىعۋىنا جول اشتى. ال ساياسي تۇتقىندار ءباز باياعىشا قالا بەردى.

اۋىر جۇمىس، قورلاۋ، قۇل رەتىندە ۇستاۋدىڭ ارتى گۋلاگ جۇيەسىندە ءار جەردە كوتەرىلىس جاساۋعا الىپ كەلدى. گورلاگتا 26 - مامىر كۇنى باستالعان كوتەرىلىسكە 16 مىڭ ساياسي تۇتقىن قاتىسىپ، ول ەكى ايعا سوزىلىپ، تامىزدىڭ باسىندا جانشىلىپ تاستالدى. ال ۆوركۋتاعا ماۋسىمنىڭ باسىندا باستالعان ەكىنشى ءبىر كوتەرىلىس تە ەكى ايعا سوزىلىپ، تامىزدا توقتادى. بۇل ساياسي تۇتقىنداردىڭ باس كوتەرۋى كەيىننەن تاريحشىلار «نوريلسك كوتەرىلىسى» جانە «ۆوركۋتا كوتەرىلىسى» دەپ اتالدى. مۇنى ماسكەۋ وتە قۇپيا ۇستادى. ويتكەنى ونداعى جاعدايلار وزگە تۇرمەلەردە جالعاسىپ كەتە مە دەپ قورىقتى.

ۆوركۋتاداعى رەشلاگتا 8700 تۇتقىن، ال نوريلسكدەگى گورلاگتا 16 مىڭ ادام نارازىلىق شەرۋگە قاتىستى. ەكى اي بويى تۇرمە باسشىلارى مەن ماسكەۋدەن ارنايى كەلگەن دەلەگاسيا وكىلدەرى ولارمەن كەلىسسوز جۇرگىزدى. ءبىراق ەكى جاق تا ناقتى كەلىسىمگە كەلمەدى. اقىرى كەڭەستىك بيلىك ولاردى قارۋدىڭ كۇشىمەن قورقىتۋعا كوشتى.

1 - تامىز كۇنى ۆوركۋتا تۇرمەسىندە باس كوتەرگەندەردى جازالاۋ باستالدى. جۇمىسقا شىقپاي قاقپا الدىندا جينالعاندارعا پۋلەمەتتەن وق جاۋدىرىلدى. رەسمي دەرەكتەردە 42 ادام ءولىپ، 135 ادام جارالاندى دەپ بەرىلگەن. ال كوتەرىلىسكە قاتىسقاندار، ولگەندەر مەن جارالانعاندار ەكى-ءۇش ەسە كوپ دەسەدى.

ال ءوز ەلىمىزگە كەلسەك، 1954- جىلى ستەپلاگتا بولعان كوتەرىلىس تە وسىنىڭ جالعاسى دەۋگە بولادى. 1945- جىلى كارلاگتىڭ كەنگىر بولىمىندە اسكەري تۇتقىندارعا ارنالعان №50 لاگەر اشىلدى. وسى لاگەردىڭ بۇرىنعى تۇتقىنى ءراشيد احمەتوۆ: «ءبىز فاشيستەردىڭ كونسلاگەرىندەگىدەي ءومىر سۇردىك. بىزگە ارنايى شيفر-ساندارى بەرىلدى. سونىمەن عانا اتالامىز. اتى-ءجونىمىزدى ۇمىتىپ قالا جازدادىق» دەپ ەسىنە الادى.

ولار نەگىزىنەن - مىس- كەن ورىندارىندا جۇمىس ىستەدى. جۇمىس اۋىر ەدى. ىشەر تاماق بولمادى. باراكتار قىستا اڭىراپ تۇردى. ادامدار توپ-توبىمەن ءولىپ جاتتى. اۋرۋلاردى دۇرىس ەمدەمەدى. وسىنداي ادام توزگىسىز جاعداي تۇتقىنداردىڭ باس كوتەرۋىنە الىپ كەلدى.

1954 - جىلدىڭ 16 - مامىرىندا ستەپلاگتا كوتەرىلىس بۇرق ەتە قالدى. كوتەرىلىس كەزىندە نەمىس تۇتقىندا بولعان، كەيىننەن كەڭەس اسكەرى ازات ەتكەن سوڭ، ستاليندىك جۇيە ولاردى «ساتقىندار» دەپ تانىپ، قايتادان قاماۋعا العان قىزىل ارميانىڭ زيالى وكىلدەرى بولدى. كوتەرىلىس 40 كۇنگە سوزىلدى. بۇل گۋلاگ تۇرمەلەرىندەگى ەڭ ءىرى كوتەرىلىس ەدى.

مۇندا جاي قامالعاندار ەمەس، نەگىزىنەن، ساياسي، اسكەري تۇتقىندار ەدى. ولاردىڭ كوبى كەڭەستىك جۇيەمەن ىمىراعا كەلۋگە باس تارتقاندار بولاتىن. سوندىقتان جەڭىلدىك جاسالماق تۇرماق، قىسىم كۇن وتكەن سايىن قيىنداي بەردى. ولارعا قۇل رەتىندە قارادى. ون ساعات شاحتادا جۇمىس ىستەۋ وڭايعا سوقپادى. تاماق جەتىسپەدى، ۇنەمى قورلاۋ، ءسال قاتەلىككە ۇرىنساڭ ساز بالشىققا ەتپەتىڭنەن جاتقىزىپ، نە بولماسا وتىرعىزىپ قويىپ قينادى. ءتىرى ادام سەكىلدى اتىمەن اتالماي، تەك رەتتىك سانمەن عانا اتالدى. جۇمىسقا بارا جاتقاندا نە بولماسا كەلە جاتقاندا ساپتا سويلەۋگە رۇقسات ەتىلمەدى.

لاگەر اۋماعىندا ورنالاسقان باراكتاردىڭ ءبىرازى تۇتقىن قىز-كەلىنشەكتەرگە ارنالعان ەدى. 1954 - جىلى پاسحا مەيرامى كەزىندە جۇمىستان كەلە جاتقان ساپتاعى ەركەكتەر جۇمىسقا ايداپ بارا جاتقان ايەلدەرگە قاراپ (ايەلدەر تۇنگى كەزەككە بارا جاتقان) «حريستوس ۆوسكرەس!» دەپ ايقايلاپ قالدى. قىزدار «ۆويستينۋ ۆوسكرەس!» دەپ داۋىستادى. سول-اق ەكەن كۇزەتشىلەر ساپتاعىلارعا اۆتوماتپەن وق جاۋدىرىپ بەردى. ساپتا كەلە جاتقانداردىڭ 13 ى سول جەردە جان تاپسىردى، 33 ادام جارالاندى. وسى جاعداي بۇكىل كونسلاگەرگە جايىلدى. توڭكەرىستىڭ كۇشەيۋىنە وسى دا سەپ بولدى.

تۇرمە باسشىلىعى ساياسي تۇتقىنداردى ايتقانىنا كوندىرىپ ۇستاپ، ۇركىتۋ ءۇشىن لاگەرگە وزگە جاقتان 600 قىلمىسكەردى اكەپ قوستى. الايدا ساياسي تۇتقىندار قىلمىس الەمىنىڭ باسشىلارىمەن تەز ىمىراعا كەلدى. تاتۋ بولدى. وسىدان بولار 40 كۇندىك تايتالاس كەزىندە قىلمىسكەرلەر ساياسي تۇتقىنداردىڭ دەگەنىنە كوندى، ايتقانىن ىستەدى. ويتكەنى 600 قىلمىس ىستەپ، ءىستى بولعاندارعا لاگەردەگى 8 مىڭ ساياسي تۇتقىن قارسى تۇردى.

16 - مامىر كۇنى توڭكەرىس باستالدى. تۇتقىندار تۇرمە باسشىلارىنا ءوز تالاپتارىن قويدى. ول جۇزەگە اسپاعان سوڭ، ساياسي تۇتقىندار بىردەن كۇزەتشىلەرگە تاپ بەرىپ، قارۋىن تارتىپ الۋعا تىرىستى. اتىلعان وققا دا قارامادى. اقىرى تۇتاس لاگەر قاماۋداعىلاردىڭ قۇزىرىنا ءوتتى. لاگەر ءوزىن-ءوزىن باسقارۋعا كوشتى. تۇتقىنداردىڭ جالپى جينالىسىندا كوتەرىلىستى باسقاراتىن ادامدار سايلاندى. ايەلدەر مەن ەركەكتەر جاتاتىن باراكتاردىڭ اراسىن ءبولىپ تۇرعان قابىرعالار الىنىپ تاستالدى. سونىڭ ارقاسىندا ءبىرىن-ءبىرى ۇناتىپ، تۇرمە تورىندە توي جاساپ، قوسىلعاندار دا بولدى.

كوتەرىلىسشىلەر قابىرعا گازەتتەرىن شىعاردى، پلاكاتتار، ليستوۆكالار جازدى. ونى كەنگىر ەلدى مەكەنىنىڭ تۇرعىندارىنا جەتكىزۋ ءۇشىن باتپىراۋىق جاساپ، سول ارقىلى تاراتتى. سول تۇرمە قابىرعاسىندا «قازاقتىڭ كۇيىپ تۇرعان دالاسىندا» دەگەن قامالعانداردىڭ گيمنى دۇنيەگە كەلدى.

27 - مامىر كۇنى بۇلىكشىلەر مەن بيلىك اراسىندا كەلىسسوز ءجۇردى. وعان ك س ر و ءى ءى م ورىنباسارى، گەنەرال س.ەگوروۆ جانە گۋلاگ باسشىسى، گەنەرال ي.دولگيك قاتىستى. كوتەرىلىسشىلەر ءبىرقاتار تالاپ قويدى. كەلىسسوزگە قاتىسقان بيلىك ورىندارى كوتەرىلىسشىلەردىڭ ايتقاندارىن ورىنداۋعا ۋادە بەرىستى. ءبىراق ءىس جۇزىندە ولاي بولمادى.

بەس ساۋساعىنان ونەر تامعان كەيبىر تۇتقىندار، لاگەردەگى اۆتونومدى توك بەرۋ جۇيەسىن ىسكە قوستى. كەيبىرى راديوقابىلداعىشتاردى جوندەپ، سول ارقىلى كەنگىردە بولعان توڭكەرىستى تورتكىل دۇنيەگە تاراتۋعا تىرىستى. كەيبىر دەرەكتەر بويىنشا 22-23 - ماۋسىمدا ولار سىرتقى الەمگە حابار تاراتۋعا قول جەتكىزگەن.

كەنگىردەگى وقيعانى قۇپيا ساقتاپ كەلگەن باسشىلىق ءۇشىن ءدال وسى جاعداي قاتتى الاڭداتتى. بۇدان ارتىق تۇتقىنداردى ەركىندىككە جىبەرىپ قويۋعا بولمايتىنىن ءتۇسىندى.

26 - ماۋسىم كۇنى تاڭ سارىدە لاگەرگە 1700 مۇزداي قارۋلانعان جاۋىنگەر، بەس تانك ەنگىزىلدى. وعان ادامداردى تالاتۋ ءۇشىن 98 ۇيرەتىلگەن يت قوسىلدى. تانكتەر كوتەرىلىسشىلەردى قۋالاپ ءجۇرىپ تاپتادى. سولداتتار قارسى كەلگەندەردى شتىكپەن تۇيرەدى، اتتى، يتكە اياۋسىز تالاتتى. قاندى قاساپ كوپكە سوزىلمادى. ەكى ساعاتتىڭ ىشىندە تۇرمە باسشىلىعى تۇتقىنداردى تارتىپكە كەلتىردى.

كوتەرىلىسشىلەردىڭ ەسەبىنشە 700-800 ادام وققا ۇشتى، تانكتىڭ شىنجىر تابان استىندا جانشىلدى. جارالانعاندار وتە كوپ ەدى. ال لاگەر باسشىلىعى ماسكەۋگە «46 ادام ءولدى، 52 ادام اۋىر، 454 ادام جەڭىل جاراقات الدى. لاگەردەگى كوتەرىلىس تولىعىمەن جانشىلىپ تاستالدى» دەپ اقپارات بەردى. وقيعا وتە قۇپيا ساقتالدى. كەيىننەن كەنگىر وقيعاسىنا قاتىسقان تۇتقىندار تۇرمەدەن بوساتىلعاندا «بولعان وقيعانى تاراتپاۋ ءۇشىن» ارنايى قولحات بەردى. دەگەنمەن 1956- جىلى تۇرمەدەن بوساعان ۆەنگەر دارىگەرى فەرەنس ۆاركون دەگەن ازامات ەلىنە كەلگەن سوڭ، بولعان جايدى بۇكىل الەمگە جايىپ سالدى.

جالپاق جاهان قازاقستاننىڭ كەنگىر دەگەن جەرىندە 40 كۇنگە، ياعني 16- مامىردان 26 - ماۋسىمعا دەيىن سوزىعان تۇتقىنداردىڭ كوتەرىلىسىن ەستىپ ءبىلدى. بۇل ساياسي تۇتقىنداردىڭ تۇرمەدەگى كوتەرىلىستەرى تەك كەتكەن جوق. ناتيجەلى بولدى. 1955 - جىلى 17 - قىركۇيەكتە ك س ر و جوعارعى كەڭەسى «سوعىس كەزىندە باسىپ الۋشىلارمەن اۋىز جالاسقان» دەپ ايىپ تاعىلعان كەڭەستىك ساياسي تۇتقىندارعا امنيستيا جاريالادى. گۋلاگتاردا وتىرعان كوپتەگەن ادام تۇرمەدەن بوسادى.

1956 - جىلى ك س ر و مينيسترلەر كەڭەسى جانە ورتالىق كوميتەت «بۇدان ارى ساياسي تۇتقىندار وتىراتىن تۇرمەلەردى ۇستاۋدىڭ قاجەتى شامالى» دەپ تاۋىپ، №1443-713 ساندى جارلىق شىعارىپ، بارلىق لاگەرلەردى ورنالاسقان جەرلەرىنە بايلانىستى وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ باسقارۋىنا بەردى. ال 1960 - جىلى ك س ر و ءى ءى م №020 بۇيرىعىمەن ك س ر و جەرىندەگى بارلىق گۋلاگ-تاردىڭ جۇمىسى توقتاتىلدى.

دەگەنمەن ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىن كەزەڭىندە اشىلعان، ءتۇرلى ايىپتار تاعىلعان ساياسي تۇتقىنداردى قويشا توپىرلاتىپ قاماعان، ازاپتاعان، اتقان گۋلاگ تاريحىندا 1952 - جىلى «كارلاگ كوتەرىلىسى»، 1953 - جىلى «گورلاگ»، «رەشلاگ كوتەرىلىسى»، 1953 «ستەپلاگ كوتەرىلىسى» دەگەن اقتاڭداقتار ماڭگىگە قالدى.

سەيسەن امىربەك ۇلى

«ايقىن». 2013