قاھارمان قاسىمنىڭ ەستەلىكتەرىنەن

 حالىق قاھارمانى، داڭقتى پارتيزان، جازۋشى قاسىم قايسەنوۆ اعامىزدىڭ تۋعانىنا بيىل 105 جىل. قاسىم اعانىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەن اڭگىمەلەرى مەن كۇندەلىك بەتتەرىنەن ۇزىندىلەردى وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز. 

«قارا كىسى»

قاسىم اعانىڭ «ەلىمنىڭ ەرتەڭىنە سەنەمىن» اتتى جيناعىن قۇراستىرىپ، باسپاعا ازىرلەۋ بارىسىندا ەرتەرەكتە جازىلعان ءبىر شاعىنداۋ ەستەلىگىن رەداكتسيالاپ، «قارا كىسى» دەپ تاقىرىپ قويىپ، كىتاپقا ەنگىزدىك. باتىردىڭ بۇل ەستەلىككە بايلانىستى ايتىپ بەرگەن مىنا «قوسىمشاسى» ونىڭ بويىنداعى بالا كۇنىنەن بەلگىلى تەنتەك مىنەزىن تانىتقانداي ەدى…

- بۇل، 1947 الدە 48-جىل بولۋى كەرەك، - دەپ باستادى اڭگىمەسىن. - قاتتى اۋىرىپ، سوۆميننىڭ اۋرۋحاناسىنا ءتۇستىم. ءبىر پالاتادا مەنىمەن بىرگە ۇزىن بويلى، ارىق، قارا كىسى جاتتى. ءوزى وركوكىرەك، مەنمەن، ەشكىمدى مەنسىنبەيدى. «ءا» دەگەننەن ءسوزىمىز جاراسپادى. سوندا دا پەندەمىز عوي، ءبىر- ءبىرىمىز جايلى بىلىسۋگە كوشتىك. ول كەزىندە ن ك ۆ د-دا جوعارى لاۋازىمدى قىزمەتتەر اتقارىپ، زەينەتكەرلىككە شىققان كورىنەدى.

بىردە كوڭىلىمدى سۇراپ، جۇماعالي ساين كەلدى. ول پالاتامىزعا كىرگەن كەزدە كورشىم شىعىپ كەتتى. جۇماعالي: - ءوي، قاسىم، سەن كىممەن جاتقانىڭدى بىلەسىڭ بە؟ مىنانى ءبىز، «تالايدى زارلاتقان، نەبىر ارداقتىلاردان جاۋاپ الىپ، ولاردى ايداتقان، اتقىزعان» دەپ ەستۋشى ەدىك. بايقا، اۋزىڭا يە بول! - دەدى سىبىرلاپ. تاعى ءبىر كۇنى سەيىتجان وماروۆ كەلىپ، ول دا شوشىپ كەتتى. «ساق بول» دەگەندى ايتتى.

بۇل قارا كىسى مەنەن ون-ون بەس جاستاي ۇلكەن ەكەن. سوعان قاراماستان، ارامىزدا سىيلاستىق سۇيىلىپ، سالقىندىققا ۇلاستى. ءتىپتى ارازدىققا بەت الىپ، كۇننەن كۇنگە قارىم-قاتىناسىمىزدىڭ قيۋى قاشا باستادى. مەنى ول دارىگەر، مەدسەسترالارعا سىرتىمنان جاماندايتىن كورىنەدى، «قاتتى سويلەيدى، قاتتى كۇلەدى» …» دەگەن سياقتى، ءوزى كارتا ويناعىش. پرەفەرانس وينايدى. مەنى دە ويىنعا تارتىپ، ازداپ ۇيرەتەدى. ءبارىبىر ىشتەي ارازدىعىمىز ۇلعايماسا، ازايعان جوق. مەن ەندى ول تۋرالى سىرتىنان ەستىگەنىم ۇستىنە، ءوزىنىڭ دە «حالىق جاۋلارىمەن» قالاي كۇرەسكەنى جايلى ماقتانا ايتقان اڭگىمەلەرىنەن سوڭ ونى مۇلدەم جەككورۋگە اينالدىم…

بىردە، ءتۇن ورتاسىندا ويانىپ كەتىپ، دالىزگە شىقسام كەزەكشى مەدسەسترا ورنىندا جوق ەكەن. ۇستەلىنىڭ ۇستىندە اۋرۋلارعا قانداي ەم قولداناتىنى جايلى دارىگەردىڭ نۇسقاۋلارى جازىلعان جۋرنال جاتۋشى ەدى. جۋرنالعا كورشىمنىڭ فاميلياسىن كورسەتىپ، «تاڭعى 6 دا كليزما جاساۋ كەرەك» دەپ جازىپ قويدىم. ساعات 6 دا كليزما جاسايتىن زاتتارىن كوتەرىپ، مەدسەسترا كەلدى. ونى وياتىپ، كليزما جاسايتىنىن ايتتى. ول وزىنە كليزمانىڭ قاجەت ەمەستىگىن، اۋرۋىنىڭ وعان ەشقانداي قاتىسى جوقتىعىن دالەلدەپ، ءبىراز بايبالام سالىپ ەدى، مەدسەسترا كونبەدى. كەلگەن شارۋاسىن ورىندادى. مەن اقىرىن شىعىپ كەتىپ، ءبىزدىڭ قاباتتاعى اجەتحاناعا كىرىپ، ىشىنەن ىلگەشەگىن سالىپ، ءجاي وتىردىم. ءبىرازدان كەيىن جۇگىرىپ الگى «مىقتىم» كەلدى. ەسىكتى جۇلقىدى، جابىق تۇر. ءبىراز ءجۇردى دە، تاعى كەلىپ تارتادى، قاعادى. مەن وتىرمىن، بىلق ەتپەي… سودان جوعارعى قاباتقا كەتتى عوي دەيمىن. ول جاقتا دا بوس بولماعان بولۋى كەرەك، قايتادان كەلدى جۇگىرىپ. تاعى دا توقپاقتايدى ەسىكتى… ءبىر مەزەتتە شىداي المادى-اۋ دەيمىن، اجەتحانا ەسىگىنىڭ جانىندا تۇرعان شەلەككە «وتىرىپ» كەتتى. پالاتاما كەلسەم، ماعان الايا قاراپ، داۋىسىن كوتەرە سويلەدى.

- سەن ەكەنسىڭ عوي، سىرەسىپ وتىرعان. مەن باعانادان جۇگىرىپ كىرە المادىم، - دەپ، بۋلىقتى.

- ەندى سىزدەن باسقا جان اجەتحاناعا بارماۋى كەرەك پە؟ - دەپ، مەن تۇك بىلمەگەنسىدىم…

قاسىم اعا قارا كىسى تۋرالى ايتقاندا، ءوزىنىڭ دە ءوڭى قارايىپ، «حالىق جاۋلارىمەن» كۇرەسكەن سابازبەن ءبىراز ۋاقىت بىرگە بولا تۇرا قولىنان بالانىڭ تەنتەكتىگىندەي ارەكەتتەن باسقا ەشتەڭە كەلمەگەنىن، قانشا جىلدار وتسە دە ۇمىتپاعانىن جاسىرا المادى.

«اتتەڭ، كەشەگى پارتيزان كەزىمدە كەزدەسپەدىڭ-اۋ… سەنىمەن باسقاشا سويلەسەر ەدىم»، - دەگەن وكىنىش كوپكە دەيىن ءبىر ءبۇيىرىن قىزدىرىپ، كەي-كەيدە ويىنا ورالىپ سوققانىن سەزەمىن.

ءبىراق ۋاقىت دەگەن ۇلى ەمشى عوي. ول وكىنىشتى ءوشىرىپ، رەنىشتى كەلمەسكە كەتىرگەندەي. ءبىر كەزدە قاراداي قاپالانعان دۇنيەگە بۇگىندە تەك بالا مىنەز، تازا كوڭىلمەن ءوزىنىڭ سول تەنتەك قىلىعىن عانا ەسكە العان قاسىم اعا بويىن اۋىر ويدان ارىلتارداي لەكىتىپ كۇلىپ الدى. كوزىنە كەلگەن جاستى اق ورامالىمەن ءسۇرتتى. ونسىز دا تىكىرەيىپ تۇرعان، ماڭداي تۇسى سيرەي باستاعان اپپاق شاشىن ازداعان ءدىرىلى بار قوڭىر ساۋساقتارىمەن كەيىن قاراي تاراپ-تاراپ جىبەردى دە، «ءيا، سولاي»، - دەپ، تەرەڭ كۇرسىندى…

…زا «جولداشي!»

قاسىم اعانىڭ بولمەسىنە كىرسەم، توسەگىندە ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن. تەلەديدارى ءجۇرىپ تۇر. قۇلاعىندا قۇلاققاپ. تەلەديدار كورىپ جاتىپ، قالعىسا كەرەك. تىزەسىنەن قوزعاپ ەدىم، ويانىپ كەتتى. ماعان اڭتارىلا قارادى دا كۇلىپ جىبەردى:

- وي قارعام، قايدان ءجۇرسىڭ؟ كورىنبەي كەتتىڭ عوي، - دەپ باسىن كوتەردى.

- ءحالىڭىز قالاي؟

- ءحالىم جاقسى. وتىرامىن، جاتامىن. بارلىق جاڭالىقتى مىنا تەلەديداردان كورەمىن. ءبىراق شارشاپ قالامىن. شارشايتىن سەبەبىم، ءىشى تولعان قىرعىن سوعىس، قانتوگىس. قاي ارناعا بۇرسام دا كورسەتەتىنى سول - كىسى ءولتىرۋ. بۇل نە دەگەن سۇمدىق. ەركەكتەرىندە ەكىدەن پيستولەت، ايەلدەرىنىڭ قولىندا ەكىدەن پىشاق. بۇيتە بەرسە قازاقستان تەك تەرروريستەردى دايىندايدى عوي. ويتكەنى وسىنداي كينولاردى كورگەن بالا ەرتەڭ ەرجەتكەندە نە بولادى؟ سونى ويلاسام، شارشاپ قالامىن. ورىسشاسى ازداي قازاقشاعا دا اۋدارعان…

- بۇل سوعىستاردى كورىپ وتىرىپ، ءوزىڭىز قاتىسقان سوعىس تا ءجيى ەسكە تۇسەتىن شىعار؟

- ءيا، ءيا، دۇرىس ايتاسىڭ. تەلەديداردان قانتوگىستەردى كورىپ وتىرىپ، ەرىكسىز ءوزىم قاتىسقان ۇرىستارىم ويىما ورالادى. كەيدە تۇسىمە كىرەدى. مەن دە قاندى كوپ كوردىم. سوعىس بىتۋگە تاقالىپ، ەلگە قايتامىن دەگەندە كوۆپاك: «ۆاسيا سەن قاندىقولسىڭ. سەنىڭ قولىڭ ءتيىپ كەتكەن جەردەن قان شىعادى. سەن ەلىڭە بارما. ويتكەنى بىرەۋگە سوقتىعىپ قالساڭ، ول جازىم بولسا سەنى سوتتايدى. ول جاقتا سەنى ەشكىم تانىمايدى. سوسىن تۇرمەدە ءشىريسىڭ. ودان دا ءوزىڭدى بىلەتىن، جاس بولساڭ دا قۇرمەتتەيتىن وسى ۋكراينادا قال» دەگەن ەدى. «قان» دەگەندە ەسىمە كوپ وقيعا تۇسەدى. ءتىپتى كەيدە ويلاماعان جەردە وقىس جاعدايعا كيلىگەسىڭ.

…بىردە پانيتوۆو ورمانىنداعى پارتيزاندار لاگەرىندە كەزەكتى ۇرىستان كەلىپ، تىنىعىپ جاتىر ەدىك، قاتتى ۇيىقتاپ كەتىپپىن. تۇنگى كۇزەتشىلەردىڭ ءبىرى وياتادى.

بىزدە «بليجني پوست»، «دالني پوست» دەگەندەر بولادى. بليجني پوستقا كىشى كومانديرلەر بارا بەرەدى. ال دالني پوستقا، ەگەر توتەنشە ءبىر وقيعا بولسا، تەك وترياد كومانديرى بارىپ شەشەدى. مەن - چاپايەۆ اتىنداعى وتريادتىڭ كومانديريمىن. دالني پوستتان مەنىڭ رۇقساتىمسىز ەشكىم سىرتقا شىقپايدى، ىشكە كىرمەيدى. سوعان شاقىرعان سوڭ ۇيقىلى-وياۋ كەلە جاتىرمىن. ۇرىستان شارشاپ ۇيىقتاعان مەن جۋىنىپ-شايىنۋعا دا ۇلگەرمەگەنمىن. ءوڭىم قارايىپ، شاشىم وسكەن سيقىم دا ونشا ەمەس. پوستقا جەتكەنىمىزدە كۇزەت باستىعى مايور ماعان جاعدايدى باياندادى.

نەمىس تۇتقىنىنان قاشىپ شىققان ءۇش سوۆەت وفيتسەرى كەلگەن ەكەن. بىرەۋى پولكوۆنيك، قالعاندارى كاپيتان، لەيتەنانت كورىنەدى. وزدەرىن پارتيزان وتريادىنا قابىلداۋدى، مۇمكىندىك بولسا ءوز اسكەري بولىمدەرىنە قوسىلعىلارى كەلەتىندىكتەرىن ايتىپتى. كۇزەت باستىعى بايانداپ بولىپ، مەنىڭ الدىما ءتۇسىپ الگىلەرگە جاقىنداي بەرگەندە ۇشەۋدىڭ ءىرىسى مايورعا: «چتو، ۋ ۆاس جولداشي ەست؟» دەگەنىن ەستىپ قالدىم. ول كەزدە قۇلاعىم وتە ساق، كوزىم قىراعى ەدى.

«تيحو، ون - ناش كوماندير…»، - دەدى كۇزەت باستىعى سىبىرلاي زەكىپ.

مەن جاقىنداعاندا ۇشەۋى ءتىزىلىپ تۇرا قالدى. مايور ولاردىڭ اتى-جوندەرىن اتاپ، قاي لاگەردەن قاشىپ شىققاندارىن ايتىپ، ماعان تانىستىردى. «پولكوۆنيك» دەپ فاميلياسىن اتادىم (قازىر اتى- ءجونى ەسىمدە قالماپتى)، «ءبىر ادىم العا شىق» دەدىم. ۇشەۋدىڭ ىشىندەگى جاڭاعى مەنى الىستان ادامسىنباي كۇڭكىلدەگەن ءداۋى ءبىر ادىم العا اتتادى. مەن قارسى الدىنا كەلدىم دە، تۇمسىقتان سۇيكەپ جىبەردىم. ول شالقالاپ بارىپ تۇزەلدى. تۇتقىننان قاشىپ شىققان جاندا قانداي ءال بولسىن، دەگەنمەن مىقتى ەكەن، قۇلامادى. «زا چتو؟» دەگەندەي ماعان الايا قاراعاندا، «ەتو تەبە زا «جولداشي» ! - دەدىم. تاناۋىنان قان سورعالاپ كەتتى.

- سەن قورقاق، پولكوۆنيك باسىڭمەن نەمىستىڭ قولىنا تۇتقىنعا تۇسەسىڭ. جانىڭ ءتاتتى ەكەن. سەن وتانىڭا وپاسىزدىق جاسادىڭ. ال مەن، مىڭ جارىم ادامدى باسقارسام دا ەڭ اۋىر وپەراتسيالارعا ءوزىم قاتىسامىن. وتان ءۇشىن قاسىقتاي قانىمدى اياماي كۇندىز-ءتۇنى سوعىسىپ كەلەمىن. مەن ءوز باسىما عانا ەمەس، مىنا وتريادتاعى مىڭ جارىم ادامنىڭ تاعدىرىنا جاۋاپ بەرەمىن. ال سەن مەنى «جولداشي» دەپ كەكەتەسىڭ! - دەپ اقىردىم. سوسىن كۇزەت باستىعى مايورعا «پولكوۆنيكتى اتىپ تاستا، قالعان ەكەۋىن وتياردقا اكەل» دەپ بۇيىردىم دا، بۇرىلىپ جۇرە بەرگەنىمدە، ەڭكەيىپ تۇرعان پولكوۆنيك اياعىما جىعىلدى. كەشىرىم سۇراي باستادى. مەن يلىكپەستەن، مايورعا «بۇيرىقتى ورىنداڭدار» دەپ كەتىپ قالدىم.

«جولداشي» دەگەن مازاق ءسوز سوعىستا قورقاقتىق تانىتقان ءبىر وزبەكتەرگە قاراتا ايتىلسا كەرەك. كەيىن ءسال وسالدىق جاساعان ازيالىق سولداتتاردى وسىلايشا كەكەتىپ-مۇقاتادى دەپ ەستيتىنمىن. سونى دالەلدەگەندەي، مىنا پولكوۆنيكتىڭ مەنىڭ ازيالىق تۇرىمە قاراپ اۋزىنان شىعىپ كەتكەن ءسوزىن كوتەرە المادىم. قاتتى اشۋلانعانىم دا سول.

دەمالاتىن ورنىما كەلىپ قايتادان ۇيىقتاپ كەتىپپىن. تاڭ اتا ويانسام، قاراماعىمداعى بارلىق كومانديرلەرىم جينالىپ، مەنىڭ ويانۋىمدى كۇتىپ وتىر. ءوزىمنىڭ قاندىكويلەك باتىر جىگىتتەرىم. كوبى ۋكراين، ورىس، بەلورۋستار.

- يە، نە بولدى؟ نەعىپ تاڭ اتپاي جينالىپ وتىرسىڭدار؟

- ۆاسيا، - دەيدى مەنىڭ ورىنباسارىم، - وزىڭە سەنىمدى جىگىتتەر ۇلكەن وتىنىشپەن كەلىپ وتىرمىز. سەن تۇندە اتۋعا بۇيىرعان پولكوۆنيككە كەشىرىم جاساۋىڭدى سۇرايمىز. ونى وسىندا تانيتىندارىمىز دا بار. ودان ءبىر قاتەلىك كەتتى. سەن ونى كەشىر. نەگىزىندە ول - ادال، باتىر، ءبىلىمدى وفيتسەر. جولى بولماي قولعا تۇسكەن. ونىڭ بىزبەن بىرگە ادال سوعىساتىنىنا كەپىلدىك بەرەمىز. بۇيرىعىڭدى وزگەرت. كەشىرىم جاسا، - دەيدى قيىلىپ. بارلىعى ءوز پىكىرلەرىن ايتتى. ولاردىڭ ءبىر ءوتىنىشىن ورىنداماسام، ەرتەڭگى كۇنى مەنىڭ ءسوزىم ولارعا قالاي وتەدى. سونى ويلادىم دا پولكوۆنيكتى كەشىردىم. ءسويتىپ، ولاردى ءار روتاعا بولدىك. پولكوۆنيكتى ءوز قاسىما الىپ، تالاي سوعىسقا بىرگە كىردىك. بايقاسام، شىنىندا باتىل، ەرجۇرەك جىگىت ەكەن. بىردە ول: «نەمىستىڭ تەپكىسىنەن ءسىزدىڭ سوققىڭىز اۋىر ءتيدى» دەپ كۇلدىرگەنى بار. ءبارى جاقسى سوعىستى. كەيىن سول ءۇش جىگىت امان-ەسەن ءوز اسكەري بولىمدەرىنە قوسىلدى.

- ەگەر سول پولكوۆنيك سوعىستان امان قالىپ، قازاقستان تۋرالى ەستىگەندە ەسىنە ءسىز تۇسكەن بولارسىز.

- قايدان بىلەيىن. تالاي قورقاقتار مەن ۇلتشىلدىقتىڭ ءيسى بار وركوكىرەكتەردىڭ تاناۋىن بۇزدىق قوي. مۇمكىن ءتىرى بولسا، ولاردىڭ ەسىندە شىعارمىن. ولاردى ايتپاعاندا، مەنىڭ قاراماعىمدا بولىپ، سوعىستان كەيىن باتىر اتانعاندارىنىڭ مەن ۋكرايناعا بارعاندا باتىرلىق جۇلدىزدارىن تاقپاي جۇرگەندەرىن بايقاپ: «التىن جۇلدىزدارىڭ قايدا؟» دەسەم، «وي، ۆاسيا، سول جۇلدىزدى سەنىڭ كوزىڭشە تاعۋعا ۇيالامىز» دەپ اق كوڭىلدەن شىندارىن ايتاتىن. سونداي جاقسى، قىزىق جىگىتتەر عوي، - دەپ قاسىم اعا قارۋلاس دوستارىن ەلجىرەي ەسىنە الدى.

پوپتاردى نەگە جازالادىم؟

اۆتوكولىكپەن باعدارشامعا توقتاپ تۇرعانىمىزدا ءبىر ۇلكەن «دجيپ» مەن جاقتان قاتارلاسىپ توقتادى. قاراپ ەدىم الدىڭعى ورىندارىندا باسىندا اق سالدەسى بار، اق شاپاندى، ساقال-مۇرتتى، تولىق بەتتى، كەسەك دەنەلى مولدا جىگىت وتىر ەكەن. ول دا ءبىزدىڭ ماشينانىڭ ىشىنە ءۇڭىلدى دە قاسىم اعانى كورىپ، «اسسالاۋماعالەيكۋم، قاسىم اعا!» دەپ داۋىستاي سالەم بەردى. قاسىم اعا ەستىمەگەن سوڭ مەن اعانىڭ شىنتاعىنان ءتۇرتىپ، ءوزىم ءسال شالقايىپ، سالەم بەرگەن جىگىتتى نۇسقادىم.

- نە؟

- سىزگە سالەم بەرىپ جاتىر.

- كىم؟

- ءبىر مولدا جىگىت.

سويتكەنشە ورنىمىزدان اقىرىن جىلجي بەرگەندە الگى مولدا: «مەن ءسىزدىڭ نەمەرەڭىزدىڭ نەكەسىن قيعانمىن» دەپ داۋىستاپ كەتە باردى.

- نە دەيدى اناۋ؟

- ءسىزدىڭ نەمەرەڭىزدىڭ نەكەسىن قيعانمىن، - دەيدى.

- ە، - ە، راحمەت ونىسىنا. ءبىراق وسى مولدا مەن پوپتارعا قۇرمەتىم شامالى. ولاردىڭ كوبى وتىرىك ايتادى. ارينە، اراسىندا جاقسىلارى دا بار شىعار. ءبىراق سولارعا مەنىڭ سەنىمىم از، - دەپ ءۇنسىز قالدى. سوسىن ءبىر وقيعا ەسىنە ءتۇستى مە، بۋلىعا جوتەلىپ، كۇلىپ الدى:

- مەنىڭ اكەممەن تۋىسقان مۇسا دەگەن اعام بولاتىن. سوعىسقا دەيىن ول دا ەلمەن بىرگە اراق ءىشىپ، ورىستارمەن دوستاسىپ ءجۇرۋشى ەدى. مەن سوعىستان كەلسەم، سول اعام «مولدا» بولىپ الىپتى. «بالام كەلدى» دەپ اكەم ءبىر قويىن سويىپ، كورشى-قولاڭ، جاقىن-جۇراعاتتى قوناققا شاقىردى. ءبىراز جۇرت ۇيگە جينالدى. سوعىستان كوپ ازاماتتار ورالماي، ادامداردىڭ سيرەپ قالعان كەزى عوي. ارينە، داستارقانعا سوعىستان كەيىن ىشىمدىك قويىلا باستاعان شاق. ىشەتىن ەل ءىشىپ جاتقاندا مەنىڭ مولدا اعام ىشپەي وتىردى. كوپشىلىك ۇزىلىسكە شىققاندا مەن اعامدى قولعا الدىم. مولدالىعىنىڭ قانشالىقتى مىقتى ەكەندىگىن تەكسەرەيىن دەپ: «اعا، مىنادان المايسىڭ با؟» - دەسەم، «جوق، ىشپەيمىن، مولدامىن»، - دەيدى. مەن ايتامىن: «باۋىرىڭىز سوعىستان امان ورالعاندا ءبىر- ەكى ءجۇز گرامدا تۇرعان نە بار؟» - دەپ. ءوزى كوڭىلشەك ەدى:

- ءاي، ەشكىمگە ايتپايسىڭ با؟ - دەدى.

- ايتپايمىن.

ول ءبىر-ەكى ءجۇزدى قاعىپ سالدى. ۇزىلىستەن كەيىن وتىرىس قايتا جالعاسقاندا باعانا تىنىش وتىرعان اعام بەتى قىزارىپ، بىرەۋلەرمەن سويلەسە باستادى. ونى اكەم بايقاپ:

- ءوي، مىناۋ وزگەرىپ قالىپتى عوي. بۇعان نە بولعان؟ - دەپ ماعان قارادى.

- اعامدى وزگەرتىپ قويعان مەن ەدىم، - دەپ كۇمىلجىدىم.

- ءاي، تەنتەك قارا، سەن ەكەنسىڭ عوي بۇلدىرگەن، - دەپ باسىن شايقادى.

ال پوپتار تۋرالى ايتار بولساق، سوعىس كەزىندە ستاليننىڭ ارنايى بۇيرىعىمەن «دىنگە، ءدىن باسىلاردىڭ قىزمەتىنە تىيىم سالىنباسىن» دەپ ولاردىڭ بەدەلىن كوتەرىپ قويعان ەدى. سوعان قاراماستان، ءبىر جولى بارلاۋشىلار حۋتورلاردا پوپتار «نەمىس ارمياسىنا كومەكتەسىڭدەر» دەپ ناسيحات جۇرگىزۋدە، ەرتەڭ سونداي جيىن ءبىر حۋتوردا وتەدى» دەگەن حابار جەتكىزدى. ەرتەڭىندە جانىما 20 مىقتى پارتيزاندى الىپ، سول حۋتورعا كەلدىم. كەلسەك ورتالىق الاڭقايدا بۇكىل سەلو تۇرعىندارىنا ءۇش پوپ جيىن وتكىزىپ جاتىر ەكەن. ەكى پوپتىڭ ورتاسىندا ۇلكەن ءبىر پوپ سويلەپ تۇر:

- جەرلەستەر، تۋعاندار! ۇلى گەرمانيانىڭ ازاتتىق ارمياسى جاقىنداپ قالدى. ولار ءبىر-ەكى كۇندە بىزگە دە جەتەدى. سوۆەت اسكەرىن تالقانداپ، ءالى-اق جەڭەدى. سوندىقتان ءبىز ولاردى قولداپ، ازاتتىق ارمياسى دەپ قارسى الۋىمىز كەرەك. ولار كوممۋنيستەر ايىرعان ءدىنىمىزدى، بوستاندىعىمىزدى قايتارادى. ءبارىمىز ازاتتىق ارمياسىنا قولدان كەلگەن كومەگىمىزدى كورسەتەيىك… - دەپ سوعىپ تۇر ەكەن. بىزدەر قارۋلارىمىزدى قوينىمىزعا تىعىپ، جۇرتتىڭ اراسىندا تۇرعانبىز.

شىداماي كەتتىم:

- ءاي، نايساپ، - دەپ، اقىرىپ ورتاعا شىقتىم: - توقتات، ساندىراعىڭدى. قايداعى ازاتتىق ارمياسى؟ ولار باسىپ العان ەلدى مەكەندەردى تالقانداپ، ورتەپ، قىرىپ جويىپ كەلە جاتقان جوق پا؟! جارامدى دەگەندەردى ۆاگوندارعا تيەپ گەرمانيا قارا جۇمىسقا اكەتىپ جاتىر. بالا-شاعا، قارت، ايەل دەمەي ايۋاندىقپەن ءولتىرىپ، قان كەشىپ كەلەدى… مەن مىنا ورمانداعى پارتيزان وتريادىنىڭ كومانديرىمىن. مىنا سۇمىرايلاردىڭ سوزىنە سەنبەڭدەر. ءبىز سەندەرمەن بىرگەمىز.

قانداي جاعدايدا دا كومەككە كەلەمىز. بۇگىن وسىندا جيىن وتەدى دەگەن سوڭ شاعىن وتريادپەن كەپ تۇرمىز. (جىگىتتەرىم مەنىڭ قاسىما قارۋلارىن كەزەنە تۇرا قالىستى.) سوۆەت ۇكىمەتى سەندەردى ۇمىتقان جوق. ۇمىتپايدى دا. جاۋدى ءبارىبىر جەڭىپ، شىن ازات ومىرگە جەتكىزەدى. سوعان بىرگە قيمىلدايىق. مىنا ساتقىنداردىڭ ساندىراعىنا سەنبەڭدەر. باسقىنشى نەمىس-فاشيستەرىن جاقتاپ، تەرىس ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزگەندەرى ءۇشىن بۇلاردى «حالىق كەكشىلدەرى» اتىنان ءولىم جازاسىنا بۇيىرامىن، - دەپ سول جەردە ۇشەۋدى دارعا اسقىزدىم. حالىق ولارعا اراشا بولمادى.

قايتا ولاردىڭ ءدىندى جامىلىپ، ساتقىندىق جولىنا تۇسكەندەرىنە زىعىرداندارى قايناپ جۇرسە كەرەك. مىنە، پارتيزان قوزعالىسىندا وسىنداي قاتالدىققا بارۋعا دا تۋرا كەلگەن. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، سودان كەيىن پوپ اتاۋلىعا سەنىمىم جوق، - دەپ قاسىم اعا قاتايعان ءۇنىن باسەڭدەتىپ، اڭگىمەسىن اياقتادى.

كۇتكەن سىيلىق

2002 -جىلى قاسىم اعانىڭ «ەستەلىكتەر مەن جازبالار» اتتى پۋبليتسيستيكالىق كىتابى جارىق كورىپ، ول كىتاپ تۋرالى جاقسى پىكىرلەر ايتىلا باستادى. ءتىپتى 2004 -جىلدىڭ باسىندا جازۋشىلار وداعى بۇل كىتاپتى مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنىلعان كىتاپتار تىزىمىنە قوسىپ تا جىبەردى. جىل اياقتالايىن دەگەندە استانادا رەسمي ورىندا قىزمەت ىستەيتىن دوس جىگىت ماعان تەلەفون شالىپ:

- اقساقالدىڭ كىتابى سىيلىققا ىلىنبەدى. جالعىز ول كىسى ەمەس، ءبىراز اۆتورلار وتپەي قالدى. سىيلىقتى تەك ءا. سارايەۆ قانا الاتىن بولدى. ەرتەڭ گازەتكە شىعادى. قاسىم اعا رەنجىمەسىن. الداعى جازدا پرەزيدەنت سىيلىعىن الىپ قالار. ءيا، سولاي..، - دەپ تەلەفون تۋربكاسىن قويا سالدى.

قاسىم اعا بىردە: «مەن كەيىنگى كەزدە اقشاقۇمار بولىپ بارا جاتقان سياقتىمىن. ەگەر بىرەۋلەر سىيلىق بەرىپ جاتسا العىم كەلىپ تۇرادى»، - دەپ، وسى مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنىلعاندا ايتىپ قالعان ەدى. اپىرماي، سول كۇتكەن سىيلىعىن الماسا جابىرقاپ قالاتىن بولدى-اۋ. ءبىراق مىنا دوستىڭ «پرەزيدەنت سىيلىعىن الادى» دەگەنى كوڭىلگە دەمەۋ ەكەن دەپ، كەلەسى كۇنى گازەتتەن ءا. سارايەۆتىڭ مەملەكەتتىك سىيلىقتى العان حابارىن وقىعان سوڭ تەلەفون شالدىم. ترۋبكانى اسىل اپا كوتەردى.

- اعاڭ ۇيىقتاپ جاتىر. نە ايتايىن دەپ ەدىڭ، - دەگەن سوڭ، مەن ەستىگەن جاڭالىعىمدى جەتكىزدىم. اسىل اپا: - ويباي، بۇل تۋرالى ايتپا. ول قازىر ەستي سالا جارتى الماتىعا جاريا ەتەدى. كەيىن ونى دا الا الماسا ۇياتقا قالادى. ايتپا، «بەرىپ جاتسا، سوندا ءبىراق بىلەر»، - دەپ قاتتى تاپسىردى.

ەكى-ءۇش كۇننەن كەيىن مەن قاسىم اعانىڭ بولمەسىندە ءبىر شارۋالارمەن بارىپ قالعان سوڭ ەكەۋمىز ارنەنى ءبىر اڭگىمەلەپ وتىرمىز. بايقايمىن، قاسىم اعانىڭ كوڭىل كۇيى ونشا ەمەس. سىيلىقتىڭ جاعدايىن ەستىپ العان سەكىلدى. ايتارىمىز تاۋسىلىپ قالعان ءبىر ساتتە: - ءيا، تاعى دا نە جاڭالىق بار؟ - دەپ سۇرادى. مەن اسىل اپانىڭ ەسكەرتۋىنە قاراماستان، اعانىڭ كوڭىلىن كوتەرىپ قويعىم كەلىپ، دوسىمنىڭ اڭگىمەسىن ايتتىم. جۇزىندە ەشقانداي وزگەرىس بايقالمادى، تەك: - مەن وعان سەنبەيمىن. ول وتىرىكشى، - دەدى جايباراقات قانا.

- نەگە وتىرىكشى؟ ول «مەملەكەتتىك سىيلىقتى جالعىز سارايەۆ الادى» دەدى. ەرتەڭىندە گازەتكە شىقتى. پرەزيدەنت سىيلىعىن، بۇيىرسا ءسىز دە الىپ قالارسىز. ءوزى تەلەفون شالىپ، سەنىمدى ايتتى عوي.

- جو- وق، مەن وعان سەنبەيمىن. ول تالاي رەت وتىرىك ايتقان. مەن ونى بىلەمىن، - دەپ جانتايا بەردى… سوسىن مەن كەتەر كەزدە اسىل اپانىڭ ەسكەرتپەسى ەسىمە ءتۇسىپ: - اعا، جارايدى، ەندەشە، بۇل تۋرالى ەشكىمگە ءتىس جارماڭىز. گازەتكە شىققاندا ءبىراق كورەيىك، - دەدىم.

- ءاي، ەركىن، سەندە جالپاق سكوتچ بار ما؟ - دەدى.

- جوق. ونى قايتەسىز؟ - دەيمىن تاڭىرقاي سۇراپ.

- بار بولسا، مىنا مەنىڭ اۋزىما جاپسىرىپ كەتپەسەڭ، مەن «ەشكىمگە ءتىس جارمايمىن» دەپ ۋادە بەرە المايمىن، - دەيدى قۋلانا جىميىپ.

قاسىم اعا بۇل «جاڭالىقتى» بىرەۋلەرگە ايتتى ما، ايتپادى ما ونى بىلمەيمىن. ءبىراق سول پرەزيدەنتتىك سىيلىقتى دا الا المادى…

ەركىن نۇرازحان

«قازاق ادەبيەتى» گازەتى