نىسانباي جىراۋدى نەگە ۇمىتتىق؟

استانا. KAZINFORM - قازاقتىڭ باتىرلىق جىر ءداستۇرىنىڭ كورنەكتى وكىلى، كەنەسارى-ناۋرىزباي قوزعالىسىنىڭ جىرشىسى نىسانباي جىراۋ - ۇلت تاريحىندا ەرەكشە ورىن الاتىن تۇلعا.

الايدا بۇگىنگى تاڭدا ونىڭ مۇراسى ەسكەرۋسىز قالىپ بارادى. وسى رەتتە تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور جامبىل ارتىقبايەۆ El.kz ينتەرنەت پورتالىنىڭ تىلشىسىنە ءوز كوزقاراسىن ءبىلدىرىپ، جىراۋدىڭ ءرولى مەن مۇراسىنىڭ ءمانىن تەرەڭنەن تارقاتتى.

نىسانباي جىراۋ - قازاقتىڭ مۇمكىن سوڭعى جىراۋى دەپ تە ايتۋعا بولادى، - دەيدى پروفەسسور جامبىل ارتىقبايەۆ.

تاريحشى قازاق شەجىرەسى مەن تاريحي ەڭبەكتەردە ونىڭ ەسىمى اتالعانىمەن، ءبىراق ارنايى ۇلكەن زەرتتەۋ جاسالماعانىن ايتادى.

ءوزىم بۇقار جىراۋعا جەكە كىتاپ ارنادىم، ءبىراق نىسانبايعا كەلسەك، تەك ماقالالاردا عانا ەسكە الىپ كەلەمىز. بۇل - ۇلكەن كەمشىلىك. سەبەبى نىسانباي - مەملەكەتتىلىك يدەياسىنىڭ جىرشىسى، - دەيدى.

جامبىل ارتىقبايەۆتىڭ ايتۋىنشا، جىراۋ - تەك جىر ايتۋشى ەمەس، ول - كورىپكەل، رۋحاني كوسەم، مەملەكەتكە قىزمەت ەتكەن تۇلعا. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە جىراۋ مەن جىرشىنىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي. جىرشى - دايىن جىردى ايتاتىن ونەر يەسى بولسا، جىراۋ - بولاشاقتى بولجاپ، ەلدىڭ باعىتىن كورسەتەتىن، حالىققا باعىت- باعدار بەرەتىن تۇلعا.

جىراۋ - بۇل ۇعىم ەۋروپالىق حالىقتار ءالى ءبىر-بىرىنەن اجىراماعان كەزەڭدە دە تۇركىلەردە بولعان. سوندىقتان جىراۋدا كورىپكەلدىك قاسيەت بولۋى زاڭدى. مىسالى، بۇقار جىراۋدىڭ كوپتەگەن بولجامدارى ومىردە ءدال كەلدى. ول - شىعىستىق ءبىلىمنىڭ دە يەسى. ونىڭ كەيبىر شۋماقتارى سوپىلىق ىلىممەن ۇندەسىپ جاتىر. بۇل احمەت ياساۋي ىلىمىمەن دە جاقىنداستىعىن كورسەتەدى، - دەيدى عالىم.

تاريحشىنىڭ پايىمىنشا، نىسانباي دا ءبىلىمدى، پاراساتتى جىراۋ بولعان. ءسوز ساپتاۋىنىڭ ءوزى ونىڭ كوزى اشىق، تەرەڭ ويلى ادام بولعانىن بىلدىرەدى جانە ەڭ باستىسى - ول حاندىق بيلىكتى، مەملەكەتتىلىكتى جىر ەتكەن. ونىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ وزەگىندە - كەنەسارى حان تۇلعاسى ارقىلى بۇكىل قازاق مەملەكەتتىلىگىن جوقتاۋ جاتىر.

نىسانباي - مەملەكەتتىلىكتىڭ جوقتاۋشىسى. ول تەك كەنەسارى مەن ناۋرىزبايدى جىرلاپ قويعان جوق. تۇتاس ءبىر ءداۋىردىڭ، قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ كەتىپ بارا جاتقانىن جوقتاعان، ءتىرى تاريحتى كورىپ، سوعان ءۇن قوسقان تۇلعا. سوندىقتان مەن ونى وتە جوعارى باعالايمىن. ءبىراق نەگە ول ۇمىت قالدى؟ سەبەبى ءبىز مەملەكەتتىلىكتەن ايىرىلدىق. وتارشىلدىق ءداۋىر ورنادى. رەسەيدىڭ ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋى ⅩⅩ عاسىرعا دەيىن جالعاستى. ءبىز جىراۋلارىمىزدى، ولاردىڭ شىعارماشىلىعىن تەك ەتنوگرافيالىق دەڭگەيدە عانا ساقتاپ قالدىق. ال تەرەڭ زەرتتەۋ مەن باعالاۋ بولمادى. كەڭەس ۇكىمەتى ەتنيكالىق قۇندىلىقتارىمىزدىڭ كوپشىلىگىن جويىپ جىبەردى. وسىعان بايلانىستى مەملەكەتتى جوقتاعان نىسانبايدىڭ اتى تاريحنامادان ءوشىرىلدى. سول سەبەپتى ەسىمى كوپ ايتىلا بەرمەيدى، - دەيدى پروفەسسور.

نىسانباي جىراۋ - ۇلتتىق سانانىڭ جارشىسى

قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ ەڭ سوڭعى داۋىرىنە كۋا بولىپ، ونى شىعارماشىلىقپەن جوقتاعان نىسانباي جىراۋدىڭ ءرولى مەن مۇراسىن قايتا باعالاۋ - بۇگىنگى قوعامدىق سانا مەن مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ رۋحاني نەگىزىن كۇشەيتۋگە ىقپال ەتەدى.

جىراۋدىڭ قازىرگى قازاق قوعامىنداعى ورنى وتە جوعارى باعالانۋعا ءتيىس. ءبىز قازىر بۇل سانانى قايتا قالىپتاستىرۋ كەزەڭىندە تۇرمىز. سەبەبى ۇزاق جىلدار بويى كەڭەستىك جۇيە مەن ودان بۇرىنعى وتارلىق ساياسات ءبىزدىڭ باسقارۋ جۇيەمىزدى، حالىقتىڭ بيلىككە دەگەن قاتىناسىن تەرەڭ وزگەرىسكە ۇشىراتتى، - دەيدى جامبىل ارتىقبايەۆ.

ونىڭ ايتۋىنشا، قازىرگى مەملەكەتتىك قىزمەتتە وتىرعان ازاماتتاردىڭ كوپشىلىگى مەملەكەتتى ءوزىنىڭ جەكە مەنشىگى رەتىندە سەزىنبەيدى. بۇل - تاريحي قۇلدىق سانا مەن تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ تولىق قالىپتاسپاعاننىڭ بەلگىسى.

قۇل يەسىنەن ۇرلايدى، سەبەبى ول يەسىنىڭ مۇلكىن وزىنىكى دەپ سانامايدى. سول سياقتى قازىرگى كەيبىر شەنەۋنىكتەر دە مەملەكەتتى «وزىنىكى» دەپ سەزىنبەيدى. مەملەكەتكە قىزمەت ەتۋ فۋنكتسياسى جويىلعان. سوندىقتان نىسانباي جىراۋ سەكىلدى تاريحي تۇلعالاردىڭ شىعارماشىلىعىن مەكتەپتەن باستاپ، جوعارى وقۋ ورىندارىندا، اسىرەسە مەملەكەتتىك باسقارۋ اكادەمياسىندا ۇيرەتۋ قاجەت، - دەدى تاريحشى.

نىسانباي جىراۋدىڭ كەنەسارى قوزعالىسىنداعى ءرولى تۋرالى ايتقاندا، پروفەسسور ارتىقبايەۆ ونى باستى تاريحي كۋاگەر ءارى دەرەككوزى رەتىندە قاراستىرادى.

نىسانباي - كەنەسارى حان باستاعان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ ورتاسىندا بولعان تۇلعا رەتىندە ول حان مەن حالىق اراسىنداعى رۋحاني كوپىر، دانەكەر قىزمەتىن اتقارىپ، سوڭعى ساتىنە دەيىن وعان رۋحاني قولداۋ كورسەتكەن. مەملەكەت قۇلاعان ساتتە دە ول ءۇنسىز قالماي، تاريحي وقيعالاردى جوقتاۋ، جىر تۇرىندە فولكلورعا اينالدىرىپ، كەيىنگى ۇرپاققا اماناتتاپ كەتتى، - دەيدى.

تاريحشى كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا 19-عاسىرداعى قازاق قوعامىنىڭ ەتنوالەۋمەتتىك قۇرىلىمى تۋرالى تاقىرىپتا كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاعانىن جەتكىزدى.

سول جۇمىستا نىسانبايدىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەندىم. سەبەبى ول - سول ءداۋىردىڭ تىكەلەي كۋاگەرى، شىنايى دەرەك كوزى. ونىڭ شىعارمالارىنان تاريحي وقيعالار مەن تۇلعالار عانا ەمەس، مەملەكەتتى جوعالتۋدىڭ رۋحاني زاردابى دا ايقىن سەزىلەدى. زار زامان اقىندارىنىڭ ءوزى بەلگىلى دارەجەدە نىسانبايدىڭ مۇراسىن جالعاستىردى. ال نىسانباي - سول رۋحاني ءداۋىردىڭ باستاۋشىسى، - دەيدى پروفەسسور.

عالىمنىڭ ايتۋىنشا، بۇگىنگى جاستار تاۋەلسىزدىككە جەتكەن ۇرپاق رەتىندە بۇل تاريحي كەزەڭنىڭ رۋحاني، ەموتسيونالدىق سالماعىن تولىق سەزىنە بەرمەۋى مۇمكىن. ال نىسانباي - وتارشىلدىققا ءوتۋدىڭ ەڭ قيىن ءساتىن باستان كەشكەن تۇلعا.

قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ رەسەي يمپەرياسىمەن قارىم-قاتىناسى ءۇش كەزەڭگە بولىنەتىنىن ايتادى. ونىڭ ايتۋىنشا، العاشقى كەزەڭ - پروتەكتوراتتىق بايلانىس كەزەڭى، بۇل 1730-جىلداردان 1820-جىلدارعا دەيىن سوزىلدى.

1822-جىلعى ءسىبىر قازاقتارى تۋرالى جارعى جانە 1824-جىلعى ورىنبور قازاقتارى تۋرالى جارعى قابىلداندى. سول ساتتەن باستاپ قازاقستان اۋماعى ۆاسساليتەتتىك، ياعني ىشكى اۆتونوميا ەلەمەنتتەرى ساقتالعانىمەن، رەسەي بيلىگىنە ءبىرجاقتى باعىنىشتى قۇرىلىمعا ءوتتى. قازاقتىڭ باسقارۋ جۇيەسى وكرۋگتەرگە، بولىستارعا ءبولىنىپ، ءار دەڭگەيگە سۇلتاندار، بولىستار تاعايىندالدى.

ماسەلەن ورتا جۇزدە بۇرىن ءبىرتۇتاس ۇلىس بولسا، ەندى ول جەتىگە ءبولىندى. وسىلايشا بىرتىندەپ بيلىك قۇرىلىمى ۇساقتالىپ، قازاق قوعامىنىڭ ساياسي تۇتاستىعى جويىلا باستادى. 1867-1868-جىلدارداعى رەفورمالاردان كەيىن ءبىز تۇبەگەيلى ۋەزدتىك باسقارۋ جۇيەسىنە كوشتىك. قازاق بيلىگى تەك بولىس دەڭگەيىندە عانا قالدى. ال ءبىر بولىس - ارى كەتسە ەكى مىڭ ءۇي. بۇل - تولىققاندى ۇلتتىق باسقارۋدىڭ جويىلۋى ەدى، - دەيدى ارتىقبايەۆ.

وسى كەزەڭدە قازاق قوعامى ماتەريالدىق مادەنيەت پەن تىلدىك نەگىزىن ساقتاپ قالعانىن ايتادى. الايدا ساياسي تاۋەلسىزدىك، باسقارۋ تاجىريبەسى، مەملەكەتتىلىك سانا سياقتى اسا ماڭىزدى قۇندىلىقتار السىرەي ءتۇستى. ⅩⅩ عاسىردا، اسىرەسە كەڭەستىك داۋىردە، بۇل احۋال ودان ءارى ۋشىعا ءتۇستى.

سول سەبەپتى بۇگىن بىزگە قاجەت - مەملەكەتتىك سانانى جاڭعىرتۋ. وسى ورايدا نىسانباي جىراۋدىڭ شىعارماشىلىعى ەرەكشە ورىن الادى. نىسانبايدىڭ مۇراسى - جاي عانا زەرتتەۋ وبەكتىسى ەمەس. بۇل - رۋحاني-پاتريوتتىق وقۋلىق. ونىڭ شىعارمالارى مەكتەپ باعدارلاماسىنا دا، جوو- نىڭ گۋمانيتارلىق جانە باسقارۋ ماماندىقتارىنا دا مىندەتتى تۇردە ەنگىزىلۋى ءتيىس، - دەيدى جامبىل ارتىقبايەۆ.

پروفەسسوردىڭ پىكىرىنشە، نىسانباي جىراۋ كەنەسارى حان قوزعالىسىنىڭ كوركەم شەجىرەشىسى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە سوڭعى قازاق حانىنىڭ يدەيالىق تىرەگى بولعان. ول كەنەسارى مەن حالىق اراسىنداعى رۋحاني كوپىر مىندەتىن اتقاردى.

سوندىقتان دا نىسانباي شىعارماشىلىعى - بۇگىنگى ۇرپاق ءۇشىن وتكەننىڭ ەستەلىگى ەمەس، بولاشاققا باعىت كورسەتەتىن رۋحاني باعدارلاما بولۋى ءتيىس. مەملەكەتتىك سانا مەن تاريحي جادى تەك ارحيۆتەردە ەمەس، حالىق جادىندا، كوركەم سوزدە جانە جىراۋلار مۇراسىندا ءتىرى تۇرۋى ءتيىس.