ەۆگەني برۋسيلوۆسكي، مۇحتار اۋەزوۆ، عابيت مۇسىرەپوۆ، قانابەك بايسەيىتوۆتەر نە ءۇشىن كارتا ويناعان؟
استانا. قازاقپارات - رەپرەسسيا جىلدارىنىڭ شىنايى كورىنىسىن سول داۋىردە ءومىر سۇرگەن ادامداردىڭ ەستەلىكتەرى ارقىلى تانۋعا بولادى. رەسمي تاريح كوبىنەسە ساندار مەن فاكتىلەرگە سۇيەنسە، جەكە كۋالىكتەر كۇندەلىكتەر مەن ەستەلىكتەر ارقىلى ادامنىڭ ىشكى كۇيىن، قورقىنىش پەن ءۇمىتىن ناقتى ءارى اسەرلى جەتكىزەدى.
وسىنداي ەستەلىكتەردىڭ ءبىرى كومپوزيتور ەۆگەني برۋسيلوۆسكيدىڭ «ەستەلىكتەر» اتتى ورىس تىلىندە جازىلعان كىتابىندا كەزدەسەدى. سول كىتاپتان الىنعان تومەندەگى ءۇزىندى قازاق تىلىنە اۋدارىلىپ، تاريحتىڭ ءتىرى كۋاسى رەتىندە ۇسىنىلىپ وتىر.
ەۆگەني گريگوريەۆيچ اۋەلى سول كەزدەگى جالپى احۋالدان باستايدى.
1937 -جىل ەدى. بۇل - ينتەلليگەنتسيانى اياۋسىز، جۇيەلى تۇردە جويۋ جىلى بولدى. بۇل جاپپاي جويۋدىڭ رەسمي كىنالىسى رەتىندە ن. ي. ەجوۆ سانالدى. ءبىزدىڭ «ماماندار ۇيلەرىندەگى» پاتەرلەر ءار ءتۇن سايىن يەسىنەن ايىرىلىپ وتىردى. ورنىنا ول پاتەرلەرگە قاراپايىم حالىق كوشىرىلدى، ءسويتىپ بۇل ۇيلەر باستاپقى ماقساتىنان ايىرىلدى (باستاپقى ماقسات دەپ وتىرعان سەبەبى، اۋەلدە ينتەلليگەنسياعا ارنالعان تۇرعىن ۇيلەر ەدى - ر. ن. ). ءار كۇنى كەشكىسىن ادامدار وسى تۇندە ەسىك قاعىلىپ، الىپ كەتە مە ەكەن دەگەن ۇرەيلى كۇتۋمەن ءومىر ءسۇردى. ءار ءتۇن سايىن ادامدار تەرەزەگە تەلمىرىپ، تۇتقىندالىپ جاتقان ادامدار مەن ولاردىڭ ايەلدەرىن قالاي شىعارىپ الىپ بارا جاتقانىن باقىلاپ وتىردى.
وسىنداي كەزدە ءۇيدىڭ تۇرعىندارى، ءبىر-بىرىنە شاماسى كەلگەنشە دەمەۋ بولىپ جۇرسە كەرەك. بىرنەشە وتباسى كەزەكپەن ءار پاتەردە جينالىپ، كەشكىسىن كارتا ويناپ جۇرەدى ەكەن. بۇلاردىڭ قاتارىندا برۋسيلوۆسكي مەن جۇبايى اننا دميتريەۆنا، مۇحتار اۋەزوۆ پەن ۆالەنتينا نيكولايەۆنا، عابيت مۇسىرەپوۆ پەن قۇسني، حامزا ەسەنجانوۆ پەن سوفيا، قانابەك بايسەيىتوۆ پەن كۇلاش بولدى.
ءار پاتەردىڭ وتاناسى كەزدەسۋلەرىمىزدى ەڭ جوعارى دەڭگەيدە وتكىزۋگە تىرىساتىن. كەشكى ساعات 7-8-دە جينالاتىنبىز. بىردەن ويىن باستالاتىن.
سوسىن ويىن ءۇزىلىپ، ۇستەلگە مول ءارى ءدامدى كەشكى اس جايىلاتىن - ەت، قۇس ەتى، بالىق، تۇزدالعان تاعامدار. كەشكى استان كەيىن ءوزارا اڭگىمە مەن انەكدوت ايتاتىنبىز. وسى ۋاقىتتا ۇستەل جينالىپ، قايتادان كارتا ويىنى باستالاتىن.
ءۇش-ءتورت ساعاتتان كەيىن ەكىنشى ءۇزىلىس جاسالىپ، شاي ىشۋگە ارنالعان ۇستەل جايىلاتىن. ول جەردە باۋىرساق، تورت، شەلپەك… شايدان كەيىن، قايتادان كوزىمىز ىلىنگەنشە كارتا وينايتىنبىز. تاڭعى ءتورت-بەستە ءۇي-ۇيگە تارايتىنبىز.
بۇل ەستەلىكتەگى ساتتەر سول ۋاقىتتاعى شىعارماشىلىق قاۋىمنىڭ بىرلىگى مەن ارالاس-قۇرالاس ءومىرىن انىق كورسەتەدى. بارلىعى ءبىر-بىرىنە جاقىن تۇراتىن، كۇندەلىكتى ارالاسىپ، تەك جۇمىس ەمەس، ءومىردىڭ ءار ءساتىن بىرگە بولىسەتىن. مۇنداي بەيرەسمي كەزدەسۋلەر تەك دەمالىس نەمەسە كوڭىل كوتەرۋ عانا ەمەس، رۋحاني قولداۋ، وي الماسۋ، ءتىپتى جاڭا يدەيالاردىڭ تۋۋىنا سەبەپ بولاتىن. وسىنداي تىعىز قارىم-قاتىناس ونەر مەن مادەنيەتتىڭ دامۋىنا دا ىقپال ەتتى.
ەۆگەني گريگوريەۆيچتى ارى قاراي وقيىق:
سونداي ءبىر كەشتەردىڭ بىرىندە باسپالداقتاعى ءبىر شۋ ويىندى ءبىر ساتتە ءۇزىپ جىبەردى. ءبارى تىنا قالدى. ەلەڭ ەتىپ، باستارىن كوتەرىپ، كوزدەرىن ەسىككە قادايتىن. ءبارى ءۇن-ءتۇنسىز. سول شۋدىڭ نەمەن اياقتالاتىنىن كۇتىپ وتىراتىن.
بىزگە كەلە مە؟ الدە كورشىگە مە؟ مىنە، قازىر، بىرنەشە سەكۋندتتان كەيىن ەسىك قاعىلادى. «اشىڭدار! گ-پ-ۋ». بولدى. جينالۋعا بەس-اق مينۋت. اعىلعان كوز جاسى، ەسەڭگىرەۋ، بەلگىسىزدىك…
برۋسيلوۆسكي مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ايەلى ۆالەنتينا نيكولايەۆنانى وسىنداي جاعدايلارعا تاجىريبەسى بار ادام رەتىندە جازادى. ونىڭ مۇحتار ءۇشىن الدىن الا دايىندالىپ قويعان شاعىن سەبەتى بولعان دەيدى. ىشىندە تۇتقىنعا قاجەتتىنىڭ ءبارىن سالىپ قويعان. قاجەتتى ىدىس، قاسىق، سابىن، تۇز، شۇلىق ءبارى دە ىشىندە بولاتىن. بۇل سەبەتتىڭ تۇراتىن جەرى - كىرەبەرىس. باسقالاردا ونداي سەبەت بولمايتىن دەپ ەسكە الادى كومپوزيتور.
ەۆگەني گريگوريەۆيچ قاۋىپسىزدىك قىزمەتكەرلەرى وزدەرى وتىرعان پاتەرگە كەلدى دەيدى:
سول جولى حامزا ەسەنجانوۆتى الىپ كەتتى. ول 20 جىلدان كەيىن ورالدى. ايەلى ەر مىنەزدى ەدى. بارىنە ءتوزىپ، بالالاردى ءوزى ءوسىرىپ، وتباسىن ساقتاپ قالدى. اقىرى، كۇيەۋىنىڭ ۇيگە ورالۋىن كۇتىپ الدى، - دەپ اياقتايدى برۋسيلوۆسكي.
بۇل ەستەلىك ارقىلى سول ءبىر قيىن كەزەڭدە ادامداردىڭ قالاي ءومىر سۇرگەنىن، ءبىر-بىرىنە قالاي قولداۋ كورسەتكەنىن بايقايمىز. ۇنەمى قورقىنىش پەن ەرتەڭگى كۇنگە دەگەن سەنىمسىزدىك بولا تۇرا، ولار بىرگە باس قوسىپ، كۇندەلىكتى ءومىردىڭ قاراپايىم ساتتەرى ارقىلى ءوزارا تىرەك بولا العان. مۇنداي ەستەلىكتەر بىزگە تاريحتى تەك رەسمي دەرەكتەر ارقىلى ەمەس، شىنايى ادام تاعدىرلارى ارقىلى تۇسىنۋگە كومەكتەسەدى. وسىنداي وقيعالار وتكەننىڭ رۋحاني بولمىسىن سەزىنۋگە جانە ونى ۇمىتپاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى دەپ ەسەپتەيمىز.
رۇستەم نۇركەنوۆ، ونەر زەرتتەۋشىسى
«ايقىن» گازەتى
