نوموفوبيا نەمەسە تەلەفونسىز قالۋدان قورقۋ دەرتىنەن قالاي ارىلۋ كەرەك
استانا. KAZINFORM - ۋاقىتىنىڭ كوبىن ادامدارمەن تىكەلەي قارىم- قاتىناسقا ەمەس، الەۋمەتتىك جەلىلەر مەن ويىندارعا ارنايتىندار بىرتە- بىرتە «ەكرانعا تاۋەلدىلىك» اتتى رۋحاني دەرتكە ۇشىراعانىن بايقاماي دا قالادى.
ۇيقىدان تۇرا سالىپ تەلەفونعا ءۇڭىلۋ، اس ءىشىپ وتىرعاندا، ساباق ۇستىندە، ءتىپتى بىرەۋمەن سويلەسىپ وتىرعان ءساتتىڭ وزىندە دە ەكرانعا قايتا- قايتا كوز تاستاۋ - وسى دەرتتىڭ بەلگىلەرى سانالادى. ەگەر وزىڭىزدەن نەمەسە بالا- شاعاڭىزدان وسىنداي ادەت بايقاساڭىز، وندا جاڭا تەحنولوگيالاردى قولدانۋ مادەنيەتى بويىنشا ارنايى ءبىلىم الاتىن كەز كەلگەنى. وسى تاقىرىپ اياسىندا زەرتتەۋ جاساپ، سەمينارلار وتكىزىپ جۇرگەن وتباسى جانە بالا تاربيەسى جونىندەگى مامان، «جۇبايلار قۇپياسى»، «ءداستۇرىڭدى قادىرلە»، «اباي قازىناسى»، «بالاڭىزدى گادجەتتەن قورعاڭىز» كىتاپتارىنىڭ اۆتورى قازيم مۇستاحيم ۇلىمەن سۇحباتتاسقان ەدىك.
- قازيم مۇستاحيم ۇلى، ەكرانعا تاۋەلدىلىك قانشالىقتى ماڭىزدى ماسەلە؟
- XXI عاسىر دەرتى دەپ اتالاتىن نوموفوبيا، ياعني تەلەفونسىز قالۋدان قورقۋ - سوڭعى جىلدارى كەڭ تاراعان پسيحولوگيالىق قۇبىلىس. قازىردىڭ وزىندە ا ق ش تۇرعىندارىنىڭ 68 پايىزى نوموفوب سانالادى. ءبىر زەرتتەۋدە 2100 بريتاندىق جاسوسپىرىمگە ساۋالناما جۇرگىزىلگەندە، ولاردىڭ 58 پايىزى تەلەفونىن جوعالتۋدان نەمەسە جەلىدەن تىس قالۋدان قاتتى كۇيزەلىسكە تۇسەتىنى انىقتالعان.
كەز كەلگەن نارسەنىڭ پايدالى جانە زياندى جاعى قاتار جۇرەدى. قولىمىزداعى «اقىلدى» تەلەفون دا ءدال سولاي. وكىنىشكە قاراي، قازىرگى قوعامدا، اسىرەسە جاستار اراسىندا بۇل قۇرىلعىنى شەكتەن تىس، قاداعالاۋسىز جانە ماعىناسىز پايدالانۋ بەلەڭ العان. بۇل - ۋاقىتتىڭ بوسقا كەتۋىنە، دەنساۋلىقتىڭ ناشارلاۋىنا، دەمالىستىڭ ساپاسىز بولۋىنا جانە وتباسىلىق قاتىناستاردىڭ السىرەۋىنە سەبەپ. ءبىزدىڭ ماقسات - تەلەفوندى مۇلدە قولدانباۋ ەمەس، ونى دۇرىس، پايدالى ءارى ولشەممەن پايدالانۋ مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ.
- قازىرگى اتا-انالاردىڭ سيفرلىق ساۋاتتىلىعى تۋرالى نە ايتاسىز؟ ولار قانداي قاتەلىكتەرگە ءجيى جول بەرەدى؟
- سيفرلىق ساۋاتتىلىق دەگەنىمىز - تەك قۇرىلعىلاردى قولدانا ءبىلۋ ەمەس. بۇرىن بۇل ۇعىم كومپيۋتەردى مەڭگەرۋ، فايلداردى ساقتاۋ، ۆيرۋستاردان قورعاۋ سياقتى ماعىنالارمەن شەكتەلەتىن. ال قازىرگى تاڭدا ول - الدەقايدا كەڭ، مازمۇنى تەرەڭ تۇسىنىك. مۇندا ەكراندى ءتيىمدى ءارى ماقساتتى قولدانۋ، جەكە مالىمەتتەردىڭ قاۋىپسىزدىگى، بالالاردىڭ اقپاراتپەن جۇمىس ىستەۋ قابىلەتىن دامىتۋ سياقتى ماسەلەلەر كىرەدى.
كوپتەگەن اتا-انا بالالارىنا سمارتفون نە پلانشەت بەرىپ قويادى دا، ودان ءارى نە بولىپ جاتقانىن قاداعالامايدى. بالانىڭ سول قۇرىلعى ارقىلى قانداي اقپارات تۇتىنىپ جاتقانى، ونىڭ پسيحولوگياسى مەن دامۋىنا قالاي اسەر ەتەتىنى كوبىنە نازاردان تىس قالىپ جاتادى.
- «اقپاراتتىق يممۋنيتەت» دەگەن ۇعىمدى قولداناسىز. بۇل نە جانە ونى بالا تاربيەسىندە قالاي دامىتۋعا بولادى؟
- اقپاراتتىق يممۋنيتەت - وتە ماڭىزدى ۇعىم. ادام اعزاسى سياقتى، سانا دا ءوزىن شەكتەن تىس زياندى اقپاراتتىق ۆيرۋستاردان قورعاي ءبىلۋى كەرەك. ينتەرنەتتەگى ميلليونداعان اقپاراتتىڭ ءبارىن ءسىڭىرۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان بالاعا ەكراندى مۇلدە الىپ قويۋدان بۇرىن، ونى دۇرىس جانە پايدالى قولدانۋدى ۇيرەتۋ قاجەت.
مىسالى، بالا تەلەفون سۇرادى دەلىك. اتا-انا وعان ناقتى ۋاقىت، ماقسات پەن شەكارا بەلگىلەپ بەرۋى كەرەك. سونىمەن قاتار، بالا قانداي كونتەنت كورىپ وتىرعانىن قاداعالاۋ، ءتۇسىندىرۋ، پىكىر ايتۋ - وتە ماڭىزدى. «بۇل ويىن سەنىڭ جاسىڭا ارنالماعان»، «بۇل مۋلتفيلم ءبىزدىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا قايشى»، «مىنانى كورۋگە بولادى، ال انانى ازىرگە كورمەگەنىڭ دۇرىس» دەگەن سەكىلدى ناقتى ەسكەرتۋلەر كەرەك.
- بالا ءتىلىنىڭ كەش شىعۋىنىڭ تەلەفونعا كوپ قاراۋمەن قاتىسى بار ما؟
- ءيا، بالالار ءتىلىنىڭ كەش شىعۋىنىڭ تەلەفون، پلانشەت، تەلەديدار سياقتى ەكراندى قۇرىلعىلاردى شامادان تىس قولدانۋمەن تىكەلەي بايلانىسى بار ەكەنى كوپتەگەن عىلىمي زەرتتەۋمەن دالەلدەنگەن. مۇنى ماماندار «ەكرانعا تاۋەلدىلىك سيندرومى» نەمەسە «سيفرلىق دامۋداعى تەجەلىس» دەپ اتاپ ءجۇر. ەكرانعا ۇزاق قاراۋ بالانىڭ ەرەسەكتەرمەن، سونىڭ ىشىندە وتباسى مۇشەلەرىمەن تىكەلەي قارىم- قاتىناسىن ازايتادى. ءتىل دامۋى ءۇشىن بالانىڭ ۇلكەندەرمەن تىكەلەي سويلەۋى، جاۋاپ الماسۋى، ميميكا مەن ىم- يشارانى كورۋى ماڭىزدى. تەلەفونعا تەلمىرگەن بالا بۇل مۇمكىندىكتەن ايىرىلادى. ءتۇرلى جارق- جۇرق، جىلدام اۋىساتىن كورىنىستەر مەن دىبىستار بالا ميىن شارشاتادى، شوعىرلانۋ مەن سويلەۋگە جاۋاپتى جۇيكە بايلانىستارى السىرەيدى.
- اتا-انالارعا بەرەر ەڭ باستى كەڭەسىڭىز قانداي؟
- بالا تاربيەسىندە ەشقاشان كەشىگۋگە بولمايدى. قازىردەن باستاپ ناقتى شەشىم قابىلداپ، ونى ىسكە اسىرۋ قاجەت. ەڭ باستىسى - اتا-انا ءبىر كەلىسىمدە بولۋى كەرەك. مىسالى، وتباسىندا ەرەجە ەنگىزۋ: ۇيىقتاردان ءبىر ساعات بۇرىن بارلىق گادجەتتەردى ءوشىرۋ؛ ساعات 20:00 دەن كەيىن ەكران پايدالانباۋ؛ داستارحان باسىندا جانە جاتىن بولمەدە تەلەفون قولدانباۋ؛ ءۇي ىشىندە تەك وففلاين قارىم- قاتىناسقا باسىمدىق بەرۋ.
- قازىر جاساندى ينتەللەكتى مەڭگەرۋدىڭ ماڭىزدىلىعى باسىم. وسى تۇستا «التىن ارالىقتى» قالاي ۇستاۋ كەرەك؟
- عالىمداردىڭ زەرتتەۋلەرىنە سۇيەنسەك، حالىق تىعىز ورنالاسقان ءىرى قالالاردا كۇنىنە 5 ساعات ەكران قولدانۋ قالىپتى سانالۋى مۇمكىن. الايدا 8 ساعاتتان اسقان جاعدايدا ول ادامنىڭ دەنساۋلىعىنا جانە پسيحولوگيالىق جاعدايىنا كەرى اسەر ەتەدى.
بالالار ءۇشىن ۇسىنىلاتىن ۋاقىت مولشەرى: 0- 3 جاس - ەكرانعا مۇلدە جول جوق؛ 3- 6 جاس - كۇنىنە 40 مينۋتتان اسپاۋى ءتيىس، جەكە گادجەت بولماۋى كەرەك؛ 6- 9 جاس - كۇنىنە 1 ساعات؛ 9- 12 جاس - كۇنىنە 2 ساعات، اتا- انانىڭ باقىلاۋىمەن جەكە گادجەت رۇقسات. جاتىن بولمەگە ەلەكتروندى قۇرىلعىلاردى كىرگىزبەۋ ۇسىنىلادى. سونىمەن قاتار، ۇيقى الدىندا 1 ساعات بۇرىن بارلىق ەلەكترونيكانى ءوشىرۋ - ماڭىزدى ادەتتەردىڭ ءبىرى.
سيفرلىق تەحنولوگيالار داۋىرىندە دۇنيەگە كەلگەن الفا ۇرپاقتىڭ بوس ۋاقىتتى وتكىزۋ ادەتتەرى دە ەرەكشە سيپاتقا يە. مامان پىكىرىنشە، بۇل بۋىندى تاربيەلەۋدە تۇسىنىستىك پەن دۇرىس باعىت- باعدار بەرۋ اسا ماڭىزدى.
ريزابەك نۇسىپبەك ۇلى
