نۇربەك راحمانقۇل ۇلى: «بولاشاقتىڭ» ستيپەندياسى كۇنكورىسكە جەتپەيدى
استانا. قازاقپارات - ا ق ش - الەمدەگى ەڭ ۇلكەن دەرجاۆانىڭ ءبىرى. وعان ءبىلىم الۋ ءۇشىن دە، جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن دە باراتىن جاس پەن جاسامىس، قارت پەن قارتامىس كوپ.
ءبىزدىڭ بۇگىنگى كەيىپكەرىمىز نۇربەك راحمانقۇل ۇلى - ا ق ش-تا ءبىلىم الا ءجۇرىپ، ءوز سالاسى بويىنشا ەڭبەك ەتكەن سونداي جاستىڭ ءبىرى، بولاشاق باعدارلاماسىنىڭ تۇلەگى. كۇنى كەشە ا ق ش-تىڭ پەنسيلۆانيا شتاتىنداعى بەدەلدى وقۋ ورداسى پيتتسبۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىن «مەملەكەتتىك باسقارۋ» ماماندىعى بويىنشا ءتامامدادى. وقي ءجۇرىپ، ا ق ش-تاعى مەملەكەتتىك ورگاندا جۇمىس ىستەگەن. ونىڭ سوزىنشە، ا ق ش-تاعى ەكى جىلدىق ءومىر ىشكى رۋحاني الەمىنە كوپ وزگەرىس اكەلگەن. نۇربەك Aikyn.kz-كە وسى ۋاقىت ارالىعىندا بىلگەنى مەن تۇيگەنىن، ا ق ش-تاعى ءومىر، ءبىلىم، قۇندىلىق، ازاماتتاردىڭ قاۋىپسىزدىگى تۋرالى ايتىپ بەردى.
- نۇربەك، جۋىردا بولاشاق باعدارلاماسى ارقىلى «مەملەكەتتىك باسقارۋ» ماماندىعى بويىنشا پەنسيلۆانياداعى پيتتسبۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىندە ءبىلىم الىپ، ماگيستر اتاندىڭ. ارينە، بۇل - ۇلكەن قۋانىش. سەنى شىن جۇرەكتەن قۇتتىقتايمىن! سۇحباتىمىزدىڭ باسىن وسى ءوزىڭ وقىعان وقۋ ورنى، ا ق ش-تاعى ءومىر جايلى اڭگىمەدەن باستاساق دەپ ەدىم. جالپى شەتتەگى 2 جىلدىق ءومىر، ءبىلىم ساعان نە بەردى نەمەسە نەنى وزگەرتتى دەر ەدىڭ؟
- ءيا، ا ق ش-تاعى ەكى جىلعى وقۋ جانە ءومىر مەنىڭ كوزقاراستارىما ەداۋىر ىقپال ەتتى. بەلگىلى ءبىر دارەجەدە كوپ دۇنيەنى وزگەرتتى دەپ ايتا الامىن. ەڭ الدىمەن، پيتتسبۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىندە مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ جاڭا ادىستەرى مەن ستراتەگيالارىن وقىپ، وسى سالادا يننوۆاتسيالىق جانە يكەمدى تاسىلدەردى ەنگىزۋدىڭ ماڭىزىن ءتۇسىندىم. قازىرگى زاماناۋي تالاپتار، جەدەل جاۋاپ بەرۋ، وزگەرمەلى جاعدايلارعا بەيىمدەلۋ قابىلەتى مەنىڭ كاسىبي قىزمەتىمنىڭ شەڭبەرىندەگى ومىرلىك قاجەتتى داعدىعا اينالدى.
كوپمادەنيەتتى ورتادا وقۋ كوپتەگەن جاھاندىق ماسەلە مەن ولاردى شەشۋ جولىنا جاڭاشا كوزقاراسپەن قاراۋعا مۇمكىندىك بەردى. ءارتۇرلى ەلدىڭ ستۋدەنتتەرىمەن، مادەنيەت وكىلدەرىمەن قارىم-قاتىناس جاساۋ تانىم كوكجيەگىمدى كەڭەيتىپ، پىكىر مەن كوزقاراستىڭ الۋانتۇرلىلىگىن باعالاۋعا ۇيرەتتى. شىنىندا، بۇل نارسەلەر بىزگە اسا قاجەت ەكەنىن قاتتى سەزىندىم. سەبەبى بۇل سىني ويلاۋدى، جاعدايدى جان-جاقتى تالداۋ جانە سالماقتى پايىمدار جاساۋ قابىلەتىن دامىتۋعا كومەكتەسەدى.
سونىمەن قاتار امەريكاندىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى ستۋدەنتتەردىڭ وزىندىك ءبىلىم الۋى مەن تالداۋ قابىلەتىن ىنتالاندىرۋعا، ارتتىرۋعا نەگىزدەلگەنى بەلگىلى. وقىتۋ ادىستەمەسى ماتەريالدى تەرەڭ ويلاستىرۋعا، ادامنىڭ ءوز قورىتىندىسىن قالىپتاستىرۋعا جانە دالەلدى پىكىرتالاس جۇرگىزۋگە يتەرمەلەيدى. بۇل ينتەللەكتۋالدىق مۇمكىندىكتەرىمە سەنىمدىلىگىمدى ەداۋىر ارتتىردى. سونىڭ ارقاسىندا كۇردەلى كاسىبي مىندەتتەردى شەشۋگە داعدىلاندىم.
جالپى العاندا، ا ق ش-تاعى وتكىزگەن ەكى جىلىم مەنىڭ جەكە دامۋىما جانە كاسىبي دەڭگەيىمدى جەتىلدىرۋىمە كەشەندى ىقپال ەتكەن باعالى تاجىريبە بولدى. جاڭا كوزقاراستار قالىپتاستىردى، كوكجيەگىمدى كەڭەيتتى. وسىنىڭ ءبارى جينالا كەلە، مەنىڭ بولاشاقتا «جاڭا بۋىنداعى باسقارۋشى- مامان» بولىپ قالىپتاسۋىمدا ماڭىزدى ءرول اتقارادى دەپ سەنەمىن.
- ماماندىق پەن وقۋ ورنىن تاڭدار كەزدە كوپ تاڭداۋ بولدى عوي. نەگە ءدال سول «مەملەكەتتىك باسقارۋ» ماماندىعىن، پيتتسبۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىن تاڭدادىڭ؟
- پيتتسبۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىن جانە «مەملەكەتتىك باسقارۋ» ماماندىعىن تاڭداۋ ءبىرقاتار ماڭىزدى فاكتورلارعا بايلانىستى بولدى. ەڭ الدىمەن، پيتتسبۋرگ ۋنيۆەرسيتەتى - ساياسي عىلىمدار سالاسىندا وتە جوعارى رەيتينگى بار دۇنيەجۇزىندەگى جەتەكشى وقۋ ورىندارىنىڭ ءبىرى. بۇل ۋنيۆەرسيتەتتىڭ مەملەكەتتىك باسقارۋ جانە حالىقارالىق قاتىناستار مەكتەبى وتە بىلىكتى پروفەسسور- وقىتۋشىلار قۇرامىمەن تانىلعان. وقىتۋشىلار اراسىندا ب ۇ ۇ، دۇنيەجۇزىلىك بانك جانە باسقا دا بەدەلدى حالىقارالىق ۇيىمداردا باي تاجىريبەسى بار ساراپشىلار جەتەرلىك.
وسى ۋنيۆەرسيتەتتە ءبىلىم الىپ جاتقان ءارتۇرلى ەلدەردىڭ وكىلدەرىمەن بەرىك كاسىبي بايلانىس جەلىسىن قۇرۋ مۇمكىندىگى تاعى ءبىر ماڭىزدى سەبەپ بولدى. بۇنداي الەمدىك جەتەكشى ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ تۇلەكتەرى ءوز مەملەكەتتەرىندە بولاشاقتا لاۋازىمدى قىزمەتتەر اتقارىپ جاتادى. بۇل حالىقارالىق ىنتىماقتاستىق ءۇشىن كوپتەگەن مۇمكىندىك اشادى.
سونىمەن قاتار پيتتسبۋرگ قالاسى - ستۋدەنتتەر ءۇشىن قارجىلىق تۇرعىدان قولايلى. ۇلكەن ءبىلىم بەرۋ ورتالىقتارىمەن تانىمال قالا. قالا حالقىنىڭ شامامەن جارتىسىن وسىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتەرگە بۇكىل الەمنىڭ ءار جاعىنان كەلگەن ستۋدەنت جاستار قۇرايدى. مۇنداي اتموسفەرا باسەكەگە تولى اكادەميالىق ورتا قالىپتاستىرادى.
اتالعان فاكتورلاردىڭ ءبارى: جوعارى رەيتينگ، بىلىكتى وقىتۋشىلار قۇرامى، حالىقارالىق جەلىلەر قۇرۋ مۇمكىندىگى، پيتتسبۋرگتىڭ قولايلى ستۋدەنتتىك ورتاسى مەنى وسى جەتەكشى وقۋ ورنى مەن «مەملەكەتتىك باسقارۋ» ماماندىعىن تاڭداۋعا سەبەپ بولدى.
- ماماندىق جايلى ءسوز بولعاننان كەيىن، عىلىمي زەرتتەۋىڭ جايلى دا سۇراعىم كەلىپ وتىر. ماگيسترلىك ديسسەرتاتسياڭنىڭ تاقىرىبى نە؟ جانە ونىڭ قانداي عىلىمي جاڭالىعى بار؟
- ا ق ش-تاعى جوعارى وقۋ ورىندارىندا ماگيسترانتتار ءداستۇرلى ديسسەرتاتسيا ورنىنا ءجيى كاپستون- جوبا اتقارادى. مەن دە وسىدان ءوتتىم. ءوزىمنىڭ نەگىزگى الەۋمەتتىك قىزمەتتەر دەپارتامەنتىندەگى جۇمىسىمنان بولەك، كاپستون-جوبام بويىنشا West Hub View اتتى مەملەكەتتىك ەمەس ۇيىمدا كونسۋلتانت بولىپ جۇمىس ىستەدىم. مەنىڭ مىندەتىم ولاردىڭ ۇسىنعان ءتۇرلى باعدارلامالارىن زەردەلەۋ، كۇشتى جانە ءالسىز جاقتارىن تالداۋ بولدى.
زەرتتەۋىم ناتيجەسىندە، كاپستون-جوبامنىڭ قورىتىندى تاپسىرماسى رەتىندە ارىپتەسىممەن بىرگە كەڭىنەن باياندالعان ەسەپ دايىندادىم. مۇنداي كاپستون-جوبالاردىڭ نەگىزگى يدەياسى - وقۋ مەن بولاشاق كاسىبي قىزمەتتىڭ بايلانىستىرۋشى بۋىنى رەتىندە قىزمەت ەتۋى. كاپستون وقۋ بارىسىندا العان ءبىلىمدى ناقتى جاعدايلاردا قولدانۋعا جانە تۇلەكتىڭ وقۋدان كەيىنگى ناقتى جۇمىس تۋرالى باعىت الۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى.
West Hub View ۇيىمىنىڭ ناقتى ماسەلەلەرى مەن جاعدايلارىنا قولدانىستاعى ادىستەمەلەردى شىعارماشىلىقپەن بەيىمدەۋدى تالاپ ەتتى. باعدارلامالاردىڭ كۇشتى جانە ءالسىز جاقتارىن ساۋاتتى تالداۋ، ولاردى جەتىلدىرۋ بويىنشا ۇسىنىستار ازىرلەۋ مەنەن يننوۆاتسيالىق ويلاۋ جانە داعدىلى شەشىمدەر قابىلداۋدى قاجەت ەتتى.
- وقۋدان بولەك ا ق ش-تا 1 جىلداي الەۋمەتتىك قىزمەتتەر دەپارتامەنتىندە جۇمىس ىستەپسىڭ. اتالمىش دەپارتامەنتتە قانداي پوزيتسيادا جۇمىس ىستەدىڭ؟ سەنىڭ اتقارعان نەگىزگى ءىسىڭ قانداي ەدى؟
- ءيا، ا ق ش-تاعى جەرگىلىكتى باسقارۋ سالاسىندا ماماندىعىم بويىنشا جۇمىس ىستەدىم. الدىمەن قاۋىپسىزدىك مەنەدجمەنتى بويىنشا تاجىريبەدەن ءوتتىم، سودان كەيىن باسشىلىق قازاقستانعا كەتكەنشە وسىندا جۇمىسقا قالۋعا مۇمكىندىك بەردى. مەنىڭ نەگىزگى مىندەتىم قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرىمەن اينالىسۋ بولدى. ا ق ش-تا ءجيى جاپپاي اتىس (mass shooting) وقيعاسى ورىن الادى. ءبىزدىڭ قالامىزدا دا وسىنداي وقيعالار بولعان.
بۇدان بولەك دەپارتامەنتىمىزدىڭ قىزمەتكەرلەرى وتباسىلىق ماسەلەلەرمەن كوپ اينالىسادى. ا ق ش-تا اتا-انا قۇقىعىنان ايىرۋ جاعدايى ءجيى كەزدەسەدى. قىزمەتكەرلەرىمىز وسىنداي جاعدايلارمەن اينالىسقاندا، اتا-انالىق قۇقىقتان ايىرىلعان اتا-انالار ءبىزدىڭ قىزمەتكەرلەرگە ءجيى قاۋىپ توندىرەدى. ولار اتا-انا قۇقىعىنان ايىرىلۋىنا وزدەرىنىڭ جاۋاپسىزدىعى ەمەس، ءبىزدىڭ قىزمەتكەرلەر كىنالى دەپ ەسەپتەپ، دەپارتامەنت قىزمەتكەرلەرىنە «سەندەردى جاپپاي اتىپ تاستايمىن، قازىر سوعان دايىندالىپ جاتىرمىن» دەگەن سەكىلدى قاۋىپ-قاتەر توندىرەدى. ءبىزدىڭ ءبولىم، سونىڭ ىشىندە مەن، مۇنداي قاۋىپ-قاتەرلەردى بولدىرماۋ، وسىنداي ساتتە قالاي ارەكەت ەتۋ كەرەگى بويىنشا جۇمىس ىستەدىك. نەگىزىنەن ءبىز قىزمەتكەرلەرىمىزگە ارنالعان وقىتۋ سەمينارلارىن وتكىزدىك، قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرى بويىنشا اقپاراتتىق ماتەريالدار دايىندادىق.
سونىمەن قاتار توتەنشە جاعدايلاردى باسقارۋ جانە مەنتالدى دەنساۋلىق بويىنشا دا ترەنينگ-سەمينار ۇيىمداستىردىق. مىسالى، قاۋىپ-قاتەرلەرگە جەدەل جاۋاپ بەرۋ بويىنشا وقىتۋلار، قاۋىپ-قاتەر كەزىندەگى جۇرەك-وكپە رەانيماتسياسى، العاشقى كومەك كورسەتۋ، اۆتوماتتى دەفيبريللياتورلاردى پايدالانۋ بويىنشا سەرتيفيكاتتاۋ كۋرستارى، ەۆاكۋاتسيالاۋ بويىنشا جاتتىعۋلار جانە تاعى باسقا جۇمىستار ۇيىمداستىردىق.
- جۇمىس بارىسىندا قانداي دا ءبىر كەدەرگىلەر بولدى ما؟
- اتاپ ايتارلىقتاي كەدەرگىلەر بولعان جوق. قىزمەتىم ءبىزدىڭ دەپارتامەنتتەگى جاقسى قالىپتاسقان قاۋىپسىزدىك حاتتامالارى مەن قىزمەتكەرلەرگە ارنالعان ۇنەمى جەتىلدىرۋ سەمينارلارى ارقاسىندا سالىستىرمالى تۇردە قولايلى بولدى. الايدا ادامدارمەن جۇمىس ىستەيتىن كەز كەلگەن سالادا وزىندىك قيىندىقتار مەن سىن- تاقىرىپتار بولادى. ءبىراق ولار سيپاتى بويىنشا ماڭىزدى ەمەس دەپ ويلايمىن. ونداي ادامي ماسەلەلەر جۇمىس تارتىبىمەن ءتىپتى بايقالماي كەتەدى. جالپى العاندا، جۇمىس قولايلى بولدى، ال مىندەتتەر ۋاقىتىلى جانە ساپالى ورىندالدى دەپ سەنەمىن.
- ال ول جاقتا وقۋ مەن جۇمىستى ۇيلەستىرۋ قيىن با؟
- ءيا، ارينە، قيىندىق بار. وقۋ مەن جۇمىستى ۇيلەستىرۋ، شىنىمەن، وڭاي ەمەس. الايدا مەن تولىق ەمەس جۇمىس كۇنىمەن (part-time) جۇمىس ىستەدىم. سوندىقتان، شۇكىر، وقۋعا دا، كاسىبي مىندەتتەرىمدى ورىنداۋعا دا ۇلگەرە الدىم. ءبىراق وتباسىلىق ومىرگە كوپ ۋاقىت بولە المادىم دەپ ويلايمىن. مۇنداي قيىن كەزەڭدە ۇلكەن توزىمدىلىگى مەن قولداۋى ءۇشىن ايەلىمە ريزامىن.
وقۋ مەن جۇمىستى ءتيىمدى ۇيلەستىرۋ ءۇشىن ادام ءوزىن-ءوزى جوعارى تارتىپكە، ۋاقىتتى وپتيمالدى باسقارۋعا جانە باسىمدىقتاردى دۇرىس انىقتاۋعا قابىلەتتى بولۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. جۇمىس، وقۋ، جەكە ومىرگە ارنالعان كۇش پەن ۋاقىتتى دۇرىس ءبولۋ قاجەت. بۇل نەگىزى كاسىبي كۇيىپ كەتۋ (ۆىگورانيە) نەمەسە وتباسىن ەلەمەي ءومىر سۇرۋدەن ساق بولۋ ءۇشىن قاجەت.
ارينە، شارشاۋ مەن كۇيزەلىسكە تۇسكەن ساتتەر بولادى. ءبىراق الدىما قويعان ماقساتىمنىڭ ماڭىزدىلىعىن ءتۇسىنۋ مەن كەلىنشەگىمنىڭ قولداۋى ماعان العا جىلجۋعا كومەكتەستى. سول كەزەڭدەردە ءومىردىڭ ءارتۇرلى سالاسىنان تاجىريبە جيناقتاپ كەلە جاتقانىڭدى تۇسىنە ەكەنسىڭ. جالپى بۇل ماعان جاقسى تاجىريبە بولدى جانە مىنەزىمدى دۇرىس جاعىنان جەتىلدىردى.
- ا ق ش-تاعى مەملەكەتتىك قىزمەت پەن قازاقستانداعى مەملەكەتتىك قىزمەت سالاسىندا قانداي ايىرماشىلىق نە ۇقساستىق بار؟ ول جاقتا مەملەكەتتىك قىزمەت مادەنيەتى دەگەن ۇعىم قانشالىقتى ساقتالعان؟
- ا ق ش پەن قازاقستانداعى مەملەكەتتىك قىزمەتتەگى ۇقساستىقتار مەن ايىرماشىلىقتارعا كەيبىر پاراللەلدەر مەن سالىستىرۋلاردى جۇرگىزىپ كورەيىن. امەريكالىق جەرگىلىكتى دەپارتامەنتتە جۇمىس ىستەۋ تاجىريبەم مەن قازاقستانداعى مەملەكەتتىك قىزمەت تۋرالى ءبىلىمىم نەگىزىندە ۇقساستىقتار مەن ايىرماشىلىقتار دەپ مىنالاردى ايتۋعا بولادى دەپ ويلايمىن:
ۇقساستىقتار:
1. ا ق ش-تا دا، قازاقستاندا دا مەملەكەتتىك قىزمەتتى، ونىڭ قاعيداتتارىن، مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ قۇقىقتارى مەن مىندەتتەرىن رەتتەيتىن ناقتى زاڭدار مەن نورماتيۆتىك اكتىلەر بار.
2. ەكى ەلدە دە شەنەۋنىكتەردىڭ قوعامنىڭ جانە مەملەكەتتىڭ مۇددەلەرىنە قىزمەت ەتۋىن، وبەكتيۆتىلىگىن ساقتاۋىن مىندەتتەيدى.
3. مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەر بىلىكتىلىكتى ارتتىرۋ كۋرستارىنان وتەدى جانە لاۋازىمدىق تالاپتارعا سايكەستىگىنە اتتەستاتتاۋدان وتەدى.
4. باسقارۋ جانە وكىلەتتىكتەردى ءبولۋدىڭ يەرارحيالىق قۇرىلىمدارى بار جانە تاعى سول سەكىلدىلەر.
ايىرماشىلىقتار:
1. ا ق ش-تا ەڭبەك ءوتىلى ەمەس، جەكە جەتىستىكتەر مەن قۇزىرەتتەرگە بايلانىستى كارەرالىق ءوسۋ جۇيەسى بار، بۇل قازاقستاندا ءجيى بولمايتىن سەكىلدى كورىنەدى.
2. ا ق ش-تا مەملەكەتتىك جانە جەكەمەنشىك سەكتورلار اراسىندا كادرلاردى اۋىستىرۋ كوبىرەك تارالعان، بۇل جۇيەنىڭ يكەمدىلىگىن قامتاماسىز ەتەدى.
3. ا ق ش جۇيەسى تاريحي تۇرعىدان قازاقستانداعىداي بيلىك پارتياسىمەن تىعىز بايلانىستى مەملەكەتتىك قىزمەتكە قاراعاندا ساياسي بەيتاراپتاۋ بولىپ كەلەدى.
4. ا ق ش-تا بيۋروكراتيادان گورى مەملەكەتتىك قىزمەتتەردىڭ تيىمدىلىگى مەن ساپاسىنا كوبىرەك نازار اۋدارىلادى. جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىكتىڭ ايتارلىقتاي اۆتونومياسى بار. وسىنداي تاعى باسقا سالىستىرۋلار كەلتىرە بەرۋگە بولادى.
جالپى ەكى ەلدىڭ مەملەكەتتىك قىزمەت مادەنيەتى تۇجىرىمداماسى قوعام مەن مەملەكەتكە قىزمەت ەتۋدى بىلدىرەدى. الايدا ا ق ش-تا ول نەعۇرلىم مەريتوكراتياعا، يكەمدىلىككە جانە سەرۆيس ساپاسىنا باعىتتالعان، ال قازاقستاندا ءداستۇرلى بيۋروكراتيالىق ءتاسىل ءالى دە باسىم.
- ا ق ش-تا ازاماتتاردىڭ جەكە دەرەكتەرى قالاي ساقتالعان؟
- ا ق ش-تا قۇپيالىلىقتى قورعاۋ بويىنشا كەڭ نورماتيۆتىك بازا بەكىتىلگەنىمەن، مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردان دا، جەكەمەنشىك ۇيىمداردان دا دەرەكتەردىڭ شىعىپ كەتۋى كوپ كەزدەسەدى. بۇل قولدانىستاعى قاۋىپسىزدىك شارالارىنىڭ تيىمدىلىگىنە كۇمان تۋعىزادى.
سونىمەن قاتار بىرنەشە تەحنولوگيالىق الپاۋىتتاردىڭ قولىندا جەكە اقپاراتتىڭ شوعىرلانۋى دا ۇلكەن الاڭداۋشىلىق تۋدىرادى. ولار ءجيى پايدالانۋشىلار تۋرالى رەسمي ورگانداردان دا كوپ نارسەنى بىلەدى.
وسىلايشا زاڭ بار بولعانىنا قاراماستان، ا ق ش-تا دەرەكتەردىڭ قۇپيالىلىعى ءۇشىن ەلەۋلى نەگاتيۆتى تاۋەكەلدەر بار. مەملەكەت پەن كورپوراتسيالار ءۇشىن اقپارات قاۋىپسىزدىگى قاتاڭ باقىلاۋ مەن جاۋاپكەرشىلىكتى قاجەت ەتەدى.
- جالپى بولاشاق باعدارلاماسى ارقىلى وقۋدىڭ ءتيىمدى تۇسى نەدە؟ قازىر كەيبىر قوعام بەلسەندىلەرى مەملەكەتتىك باعدارلاما ارقىلى وقۋعا بارىپ، كەيىن ول جاقتا ءبىلىم الۋدىڭ ورنىنا كۇيبەڭ تىرشىلىكتى كۇيتتەپ، كوبىرەك اقشا تابۋ ءۇشىن جۇمىس ىستەپ جۇرگەندەردى سىنايدى. بۇل قانشالىقتى ورىندى؟ ودان سوڭ باعدارلاما ءوزىن اقتايدى دەپ ويلايسىڭ با؟
- «بولاشاق» باعدارلاماسىنىڭ كوپتەگەن ارتىقشىلىعى بار. وسى باعدارلاما بويىنشا وقىپ، سونىمەن قاتار جۇمىس ىستەيتىن ستۋدەنتتەرگە دەگەن سىنعا كەلەتىن بولساق، ونىمەن كەلىسۋ قيىن. «بولاشاق» وقۋعا تەك جوعارى اكادەميالىق تالاپتارى بار جەتەكشى الەمدىك ۋنيۆەرسيتەتتەردە ءبىلىم الۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. مۇنداي جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىماي ءجۇرۋ دە مۇمكىن ەمەس شىعار. تالاپتارى بويىنشا ستۋدەنت مىندەتتى تۇردە جاقسى وقۋى، جوعارى ورتاشا ۇلگەرىم بالىن (GPA) ۇستاۋى كەرەك نەمەسە ونى وقۋدان شىعارادى. سوندىقتان «بولاشاقتىقتار وقۋعا نازار اۋدارمايدى» دەگەن ايىپتاۋ - نەگىزسىز.
سونىمەن بىرگە «بولاشاق» ستيپەندياسى شەتەلدەگى تۇرمىستىق شىعىننىڭ ءبارىن جابۋعا جەتپەيدى. «بولاشاق» باعدارلاماسىنىڭ ءتوراعاسى ءاليا وسپانوۆا وسى جاعدايعا دۇرىس باعا بەرگەندەي: «بولاشاقتىقتار تەك كۇن كورۋ ەمەس، تولىققاندى ءومىر سۇرگىسى كەلەدى» دەپ ايتقان ەدى. ستيپەنديا باتىس ەلدەرىندە وقىپ جاتقاندار ءۇشىن تولىق جەتپەيدى. سول سەبەپتى كوپ ستۋدەنت قارجىلىق جاعدايىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن جۇمىس ىستەۋگە ءماجبۇر بولادى. الايدا بۇل ولاردىڭ وقۋ پروتسەسىنە نازار اۋدارۋىنا جانە وقۋىن تابىستى اياقتاۋىنا كەدەرگى كەلتىرمەيدى.
باعدارلامانىڭ ءوزىن-ءوزى اقتاۋىنا كەلەتىن بولساق، ارينە، ول ناتيجەسىن بەرىپ جاتىر. «بولاشاق» باعدارلاماسىنىڭ تۇلەكتەرى قازاقستاننىڭ ءتۇرلى سالالارىندا جۇمىس ىستەيدى، ەلدىڭ دامۋىنا جانە وزىق ءبىلىم مەن تاجىريبەنى تاراتۋعا دا ىقپال ەتەدى. ولاردىڭ جەتىستىكتەرى مەن ۇلەستەرى تۋرالى ەگجەي-تەگجەيلى اقپاراتتى رەسمي سايتىنان تابۋعا بولادى.
وسىلايشا، وقۋ مەن جۇمىستى ۇيلەستىرىپ جۇرگەن بولاشاقتىقتارعا دەگەن ايىپتاۋلار جولىقسا، ونىڭ كوبى نەگىزسىز دەپ ەدىم. مەنىڭشە، باعدارلاما قازاقستان ءۇشىن جوعارى بىلىكتى كادرلاردى دايىنداۋدىڭ ماڭىزدى قۇرالى بولىپ قالا بەرەدى.
- ودان كەيىن مىنا نارسەنى سۇراعىم كەلىپ وتىر. ءوزىڭ بۇعان دەيىن ق م د ب-نىڭ ورتالىق اپپاراتىندا جانە استانا قالاسىنىڭ اكىمدىگىنە قاراستى زەرتتەۋ ۇيىمىندا الەۋمەتتانۋشى بولىپ جۇمىس ىستەدىڭ. ا ق ش - شىنىمەن، دەموكراتيالى ەل مە؟ ول جاقتاعى نانىم-سەنىم بوستاندىعى قالاي؟ ساعان ونى قابىلداۋ قيىن بولمادى ما؟
- ءيا، ا ق ش-تا ءىس جۇزىندە جۇمىس ىستەيتىن دەموكراتيا بار. مەملەكەت ازاماتتاردىڭ ءدىني سەنىمدەرىن قۇرمەتتەيدى جانە ەركىن ءدىني سەنىم ۇستانۋعا قولايلى جاعدايلار جاسايدى. مىسالى، ءبىزدىڭ دەپارتامەنتىمىزدە قىزمەتكەرلەر ءوز ءدىنىن ۇستانا الاتىن ارناۋلى «تىنىشتىق بولمەسى» بولدى. ادام قۇقىقتارى ايتارلىقتاي قورعالادى، ەركىندىك بار. بۇل ماعان جاعىمدى اسەر قالدىردى.
دەگەنمەن كەيدە دەموكراتيالىق قۇندىلىقتار جامىلعىسىمەن داۋعا اكەلەتىن نەمەسە ءتىپتى تەرىس ارەكەتتەر جاسالادى. مۇنداي جاعدايلاردىڭ ءبىرى - ەدۆارد سنوۋدەن اشكەرە ەتكەن ا ق ش ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك اگەنتتىگىنىڭ (NSA) جاپپاي باقىلاۋ باعدارلاماسى. تەرروريزممەن كۇرەس جالاۋىن كوتەرىپ، امەريكالىق ارناۋلى قىزمەتتەر مىڭداعان امەريكالىق پەن ءتىپتى باسقا ەل ازاماتتارىنىڭ جەكە دەرەكتەرىن كونستيتۋتسيالىق بوستاندىقتارىن بۇزا وتىرىپ، جيناپ وتىرعان. بۇل مىسال دەموكراتيالىق ەلدەردە دە ادام قۇقىقتارىنىڭ ەلەۋلى بۇزىلاتىنىن انىق كورسەتەدى.
دەموكراتيالىق قاعيدالاردى جۇزەگە اسىرۋداعى باسقا دا قايشىلىقتار كوپ. باتىس ەلدەرىن كەز كەلگەن ماسەلەدە يدەالداندىرۋعا بولمايدى. باسقا ءبىر مىسالى، اقشانىڭ ساياسي پروتسەستەرگە ىقپال ەتۋى، ءارتۇرلى الەۋمەتتىك توپتار ءۇشىن مۇمكىندىكتەردىڭ تەڭ ەمەس ەكەنى ماسەلەسى جانە سول سياقتى مىسالدار. ناقتى جاعدايدى سىني تۇرعىدان باعالاۋ ماڭىزدى. ادىلدىك، تەڭدىك، ادامنىڭ ار-نامىسىن قۇرمەتتەۋ سەكىلدى ەتيكالىق قاعيداتتاردى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. «دەموكراتيالىق/باتىس قۇندىلىقتارى» دەپ تانىلعان بارلىق نارسەگە كوزسىز ەرە بەرۋگە بولمايدى. دەموكراتيالىق ينستيتۋتتاردى ۇنەمى قوعامدىق باقىلاۋ جۇرگىزىپ، ۋاقىت پەن مەكەنىنە ساي جەتىلدىرىپ وتىرۋى قاجەت. وسىلايشا باتىس قۇندىلىقتارى ازاماتتارعا كوبىرەك بوستاندىق پەن قۇقىق بەرگەنىمەن، ول مۇلتىكسىز ەمەس.
- ۋاقىت ءبولىپ، سۇحباتتاسقانىڭا كوپ راقمەت!
