ناتو-نىڭ 75 جىلدىعى: اليانستىڭ قۇرىلۋى مەن كەڭەيۋ تاريحى
استانا. قازاقپارات - 1949 -جىلى 4-ساۋىردە ترانساتلانتيكالىق اليانس قۇرىلعاندا ونىڭ 12 مۇشەسى عانا بار ەدى. ال قازىر ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋدە بىرلەسىپ جۇمىس ىستەيتىن ۇيىمدا 32 ەل بار. 9-11-شىلدە ارالىعىندا ۆاشينگتوندا ناتو-نىڭ 75 جىلدىعىنا وراي سامميت وتپەك. وسىنى ەسكەرىپ، Kazinform ءتىلشىسى اسكەري-ساياسي بلوك دامۋىنىڭ نەگىزگى كەزەڭدەرىن شولىپ شىقتى.
ۆاشينگتون شارتى
ناتو تاريحى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن باستالعانىن جاقسى بىلەمىز. سوعىستان كەيىنگى ۋاقىتتا كاپيتاليستىك جانە كوممۋنيستىك ەكى جۇيەنىڭ مۇددەلەرى قاقتىعىستى. 1948 -جىلى اقپاندا كوممۋنيستەر چەحوسلوۆاكيادا بيلىككە كەلدى. ك س ر و وداقتاستارى باتىس بەرلينگە توسقاۋىل قويدى. وسى وقيعالاردى ەسكەرە وتىرىپ، ا ق ش پرەزيدەنتى گارري ترۋمەن 1947 -جىلى ناۋرىزدا جەكە دوكترينا جاريالادى.
ءوز كەزەگىندە 1948 -جىلى ەۋروپاداعى وداقتاستار - بەلگيا، ۇلى بريتانيا، ليۋكسەمبۋرگ، نيدەرلاند جانە فرانسيا ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىكتى كوزدەيتىن بريۋسسەل پاكتىسىن رەسىمدەدى. وسى كەزدەن باستاپ ولار ا ق ش جانە كانادامەن بىرىككەن، ترانساتلانتيكالىق اسكەري وداق قۇرۋ تۋرالى كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋدى باستاعان بولاتىن.
اقىرى 1949 -جىلى 4-ساۋىردە 12 مەملەكەت - بەلگيا، ۇلى بريتانيا، دانيا، يسلانديا، يتاليا، كانادا، ليۋكسەمبۋرگ، نيدەرلاند، نورۆەگيا، پورتۋگاليا، ا ق ش جانە فرانسيانىڭ س ءى م باسشىلارى ۆاشينگتوندا سولتۇستىك اتلانت شارتىنا (بەيرەسمي ۆاشينگتون شارتى - رەد.) قول قويدى. اسكەري- ساياسي وداقتىڭ نەگىزى - سولتۇستىك اتلانت شارتى ۇيىمى، ياعني، قىسقاشا - ناتو.
اۋەلدەگى ماقسات «سولتۇستىك اتلانت وڭىرىندەگى تۇراقتىلىقتى نىعايتۋ جانە ءال-اۋقاتتى ارتتىرۋ» دەپ جاريالاندى. شارت 24-تامىزدا كۇشىنە ەنىپ، قۇجاتتىڭ نەگىزىن ساقتاۋشى دەپوزيتاريى ا ق ش ەلى اتاندى.
ناتو نەگە اسكەري بلوكقا اينالدى؟
ناتو العاشىندا تەك وداق بولدى، ءبىراق اسكەري قۇرىلىم رەتىندە سيپات الماعان ەدى. اسكەري قۇرىلىمعا اينالۋ باستاماسى ك س ر و العاش رەت 1949 -جىلى اتوم بومباسىن سىناعان كەزدە قوزعالدى. ال 1950 -جىلى كورەي سوعىسى باستالدى. سوندا ناتو اسكەري شتابپەن بىرىككەن كوماندالىق قۇرىلىم قۇردى. بۇل «SHAPE» دەپ اتالاتىن ەۋروپاداعى وداقتاس دەرجاۆالاردىڭ جوعارعى شتابى ەدى، وندا ناتو-نىڭ ەۋروپاداعى بىرىككەن قارۋلى كۇشتەرىنىڭ ءبىرىنشى جوعارعى باس قولباسشىسى («SACEUR») رەتىندە امەريكالىق گەنەرال دۋايت د. ەيزەنحاۋەر تاعايىندالدى. كوپ ۇزاماي وداقتاستار پاريجدە تۇراقتى ازاماتتىق حاتشىلىق قۇرىپ، ۇلى بريتانيادان كەلگەن لورد گاستينگ لايونەل يسمەيدى ناتو-نىڭ ءبىرىنشى باس حاتشىسى ەتىپ تاعايىندادى.
ەكى اسكەري بلوكتىڭ مارتەبەسى
1960-شى جىلدارى بولعان «قىرعي- قاباق سوعىس» كەزىندەگى شيەلەنىس ك س ر و مەن ا ق ش كۋباداعى قاقتىعىستان قۇتىلعاندا بارىپ باسىلدى. سولتۇستىك پەن وڭتۇستىك اراسىنداعى قاقتىعىسقا قۇراما شتاتتار قاتىستى، ۆەتنامداعى شيەلەنىسكەن جاعدايدان دا تىس قالعان جوق. 60-شى جىلداردىڭ وسىلاي قولايسىز باستالعانىنا قاراماستان، اتالعان ونجىلدىقتىڭ سوڭىندا باتىس جانە شىعىس بلوكتارىنىڭ اراسىنداعى شيەلەنىس ازداپ شەشىلە باستاعانداي ەدى.
سەبەبى ەكى پوليۋس وزدەرىنىڭ ناقتى ستاتۋستارىن قابىلداپ، ناتو مەن «SHAPE» جاڭا ورىنعا كوشتى. 1966 -جىلى ناۋرىزدا فرانسيا ناتو اسكەري قولباسشىلىعىنىڭ ءبىرىڭعاي قۇرىلىمىنان شىعاتىنىن جاريالادى جانە وداقتاستاردىڭ بارلىق شتابتارىن فرانسۋز اۋماعىنان شىعارۋدى تالاپ ەتتى. «SHAPE» جاڭا شتاب- پاتەرى 1967 -جىلى ناۋرىزدا بەلگيا جەرىندەگى كاستودا قۇرىلسا، ناتو شتاب- پاتەرى ءدال سول جىلى قازاندا بريۋسسەلگە كوشتى.
دەگەنمەن فرانسيا اليانستىڭ قۇرامىندا قالىپ، ناتو جۇمىسىنا وداقتاستارىمەن دايەكتى تۇردە قاتىسىپ وتىردى.
«قىرعي- قاباق سوعىستىڭ» شيەلەنىسۋى
وتكەن عاسىردىڭ 70-جىلدارىنىڭ سوڭىندا ا ق ش پەن ك س ر و اراسىنداعى «قىرعي قاباق سوعىس» قايتادان كۇردەلەنە ءتۇستى. 1979 -جىلى اۋعانستانداعى كەڭەس وداعىنىڭ ءىس- قيمىلى، SS-20 Sabre كەڭەستىك بالليستيكالىق زىمىراندارىنىڭ ەۋروپادا ورنالاسۋى ەكى بلوك اراسىنداعى وشتىكتى تۇتاتتى. ءوز كەزەگىندە ناتو وداقتاستارى «پەرشينگ-2» يادرولىق دۇركىن قۇرىلعىلارى مەن جەرۇستى زىمىراندارىن باتىس ەۋروپاعا ورنالاستىرۋ تۋرالى «ەكىجاقتى» شەشىم قابىلدادى.
1985 -جىلى قۇراما شتاتتار مەن كەڭەس وداعى ورتا قاشىقتىقتاعى يادرولىق كارۋلار تۋرالى شارتقا قول قويدى. 1987 -جىلى جەردەگى ورتا قاشىقتىقتاعى بارلىق يادرولىق، بالليستيكالىق جانە قاناتتى زىمىرانداردى جويۋ تۋرالى شارت كۇشىنە ەندى. وسى قادام «قىرعي- قاباق سوعىس» اياقتالىپ كەلە جاتقانىنىڭ العاشقى بەلگىسى رەتىندە قاراستىرىلدى. 1980 -جىلدارى ناتو-عا يسپانيا دا قوسىلدى.
«بەيبىتشىلىك ءۇشىن سەرىكتەستىك»
1991 -جىلى جەلتوقساندا ناتو مۇشەلەرى سولتۇستىك اتلانت ىنتىماقتاستىعى كەڭەسىن قۇردى، كەيىن، 1997 -جىلى ەۋرواتلانتيكالىق ارىپتەستىك كەڭەسى دەپ وزگەرتىلدى. فورۋم ورتالىق ەۋروپا، شىعىس ەۋروپا جانە ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىمەن جاڭا قارىم-قاتىناستار ورناتۋدىڭ تۇعىرناماسىنا اينالدى. ناتو-نىڭ ىنتىماقتاستىق ۆەكتورى وڭتۇستىككە دەيىن جەتتى. 1994 -جىلى اليانس بلوك قۇرامىنا كىرمەيتىن جەرورتا تەڭىزىنىڭ التى ەلى - ەگيپەت، يزرايل، يوردانيا، ماۆريتانيا، ماروككو جانە تۋنيسپەن ديالوگ ورناتتى، وعان 2000 -جىلى الجير دە قوسىلدى.
1994 -جىلى ناتو «بەيبىتشىلىك جولىنداعى ارىپتەستىك» دەپ اتالاتىن باعدارلاما قۇرىپ، اليانسقا كىرمەيتىن ەلدەرگە سەرىكتەستەرىمەن اقپارات الماسۋعا جانە ءوز قارۋلى كۇشتەرىن بلوك ستاندارتتارىنا سايكەس جاڭعىرتۋعا مۇمكىندىك بەردى. قازاقستان دا وسى باعدارلامانىڭ قاتىسۋشىسى سانالادى. بۇل رەتتە بلوكتان تىس ارىپتەستەرگە اليانسقا قاتىسۋدىڭ دەڭگەيىن تاڭداۋ ۇسىنىلادى.
بلوكتى تۇرلەندىرۋ تەتىگى
بىرتە-بىرتە اليانس ەۋروپانىڭ شىعىسىنا قاراي كەڭەيدى. 1999 -جىلى ۇيىمنىڭ ستاندارتتارىنا قاتىستى ساياسي جانە اسكەري رەفورمالاردى اياقتاعاننان كەيىن چەحيا، ۆەنگريا جانە پولشا ناتو-عا قابىلداندى. 2004 -جىلى ۆاشينگتوندا بولگاريا، لاتۆيا، ليتۆا، رۋمىنيا، سلوۆاكيا، سلوۆەنيا جانە ەستونيانىڭ اليانسقا كىرۋ ءراسىمى ءوتتى. وسىلايشا، ناتو مۇشەلەرىنىڭ سانى 26 مەملەكەتكە جەتتى.
ال 2009 -جىلى ناتو-عا البانيا مەن حورۆاتيا قوسىلدى. بالقانداعى بلوكتىڭ كەڭەيۋىن چەرنوگوريا (2017 -جىلعى ماۋسىم) جانە سولتۇستىك ماكەدونيا (2020 -جىلعى ناۋرىز) جالعاستىردى. گەوساياسي وقيعالار ناتو-عا كەيىنگى ەكى جىلدا شۆەتسيا مەن فينليانديانىڭ قوسىلۋىنا جول اشتى.
قازىر ناتو قۇرامىندا 32 مەملەكەت بار. اشىق دەرەككوزدەردە ناتو-نىڭ بارلىق مۇشەلەرىنىڭ بىرىككەن قارۋلى كۇشتەرىندە 3,5 ميلليونعا جۋىق جەكە قۇرام بارى جازىلعان. بارلىق مۇشە مەملەكەتتەردە 966,88 ميلليون ادام تۇرادى، ال جەر اۋماعى 25,07 ميلليون شارشى شاقىرىمدى الىپ جاتىر.
ونىڭ ۇستىنە قازىر ناتو-عا مۇشە بارلىق ەلدەر جالپى ىشكى ءونىمىنىڭ 2 پايىزىن بلوكتىڭ بيۋدجەتىنە تولەۋگە ۇمتىلادى.
ناتو-نىڭ قازىرگى ميسسيالارى
قازىر ناتو ەلدەرىنىڭ 4,5 مىڭعا جۋىق اسكەري قىزمەتشىسى كوسوۆودا ارەكەت ەتەدى. 1999 -جىلدىڭ ماۋسىمىندا العاش رەت كوسوۆوعا كىرگەن اسكەرلەر بۇكىل اۋماققا ايتارلىقتاي ىقپال جۇرگىزۋىن جالعاستىرا بەردى. 2008 -جىلى اقپاندا كوسوۆو تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعاننان كەيىن ناتو ب ۇ ۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ 1244 قارارى نەگىزىندە ءوزىنىڭ ىقپالىن جالعاستىرۋعا كەلىستى.
ناتو تەڭىز سالاسىندا ءۇش نەگىزگى وپەراتسيا مەن ءىس-شارالار جۇرگىزەدى: اليانستىڭ تۇراقتى اسكەري- تەڭىز كۇشتەرى، «تەڭىز كۇزەتى» جانە «ەگەيلىك قىزمەت» وپەراتسيالارى.
وزىندىك اۋە پوليتسياسى دا جۇمىس ىستەيدى. تاۋلىگىنە 24 ساعات، جىلىنا 365 كۇن بويى جويعىش اۆياتسيا مەن ەكيپاجداردىڭ تۇراقتى قىزمەت ەتۋىن قامتاماسىز ەتەدى. ءوز وداقتاستارىنىڭ اسپانىن شولىپ وتىرادى. حالىقتى اۋە كۇشتەرىنىڭ قاۋىپنەن، زىمىرانداردىڭ شابۋىلىنان قورعايدى.
ۆاشينگتونداعى سامميتتە نە تالقىلانادى؟
9-11-شىلدە ارالىعىندا ۆاشينگتوندا وتەتىن مەرەيتويلىق سامميت ناتو-نىڭ تاياۋداعى ەلەۋلى وقيعاسى بولماق. ناتو-دا ۇزاق جىلدار بويى جۇمىس ىستەگەن شىعىس زەرتتەۋلەر ورتالىعىنىڭ (پولشا) قاۋىپسىزدىك جانە قورعانىس جونىندەگى اعا ساراپشىسى روبەرت پشەل ۆاشينگتونداعى سامميت ناتو مۇشەلەرىنەن جەدەل شەشىمدەردى تالاپ ەتەدى دەپ ەسەپتەيدى. سونىمەن قاتار ول ورتالىق ازيا ناتو ءۇشىن جان-جاقتى ىنتىماقتاستىق قۇرۋ رەتىندە قىزىقتى ءوڭىر بولىپ قالاتىنىنا سەنىمدى.
- قازاقستان - زور الەۋەتى مەن وڭىرلىك امبيتسيالارى بار ءىرى مەملەكەت. سونىمەن قاتار الەمدە بولىپ جاتقان وقيعالارعا ءوز كوزقاراسى بار. ەگەر بايقاساڭىزدار، كەيىنگى جىلدارى ناتو باسقا ەلدەرمەن جان-جاقتى جانە ءتۇرلى دەڭگەيدەگى قارىم-قاتىناس ورناتۋدا. بۇل ورايدا قازاقستان مەن ورتالىق ازيا ەلدەرى بلوك ءۇشىن قىزىعۋشىلىق تانىتىپ وتىر، - دەدى روبەرت پشەل.
بۇل تۇستا ساراپشى ناتو سامميتتەردى ءجيى وتكىزبەيتىنىن اتاپ ءوتتى. جىلىنا ءبىر رەت، كەيبىر جاعدايلاردا جىلىنا ەكى رەت قانا بولۋى مۇمكىن.
- بۇگىندە ناتو-نىڭ الدىندا جاڭا قاۋىپ-قاتەرلەر تۇر. بلوكتىڭ قارجىلىق اسپەكتىلەرىن كەڭەيتۋ، باسقا ەلدەرگە كومەك كورسەتۋ ماسەلەلەرىن تالقىلاۋ قاجەت، - دەپ تۇيىندەدى ءسوزىن.
ناتو-نىڭ قازىرگى باس حاتشىسى يەنس ستولتەنبەرگ 1-قازاندا رەسمي تۇردە قىزمەتىنەن كەتەدى.
اۆتور
ماديار تولەۋوۆ
