نە قيىن

استانا. قازاقپارات – ءسىز نەنى قيىن دەيسىز؟ - قيىننىڭ قيىنى - ءومىر ءسۇرۋ. - نەگە؟ - دەيدى ساۋال قويۋشى.

Коллажды жасаған – Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»
Коллажды жасаған – Қонысбай ШЕЖІМБАЙ, «EQ»

- تۇسىندىرەيىن. ءومىر ءسۇرۋدىڭ قيىن بولاتىنى، ءومىر - باعدارلاما. بالالىق شاقتا ءومىر - باعدارلاما دەگەنگە ءمان بەرمەيسىڭ، كەم-كەتىكتى تولتىراتىن اتا-انا، تاربيەشى، مەكتەپتەردە ۇستازدار بار. ەسەيە كەلە ءومىر - باعدارلاما ەكەنىن ءوزىڭ سەزىنۋىڭ قاجەت.

ءومىر - باعدارلاما، ياعني ول ءومىر ءسۇرۋ مۇمكىندىگى. ەس جيدىڭ، ەندى جاۋاپكەرشىلىك وزىڭدە. ەرجەتكەن بوزبالانى، بويجەتكەن قىز بالانى ءومىر - باعدارلاماسىنىڭ جاۋاپتى كەزەڭى كۇتىپ تۇر، ول - ومىرلىك جول تاڭداۋ.

* * *

قازىرگى جاعداي. قيىنشىلىق اركىمنىڭ باسىندا. مەملەكەت باسشىسىنا قانداي قيىن دەسەڭشى. ايتەۋىر، سەنگەنىمىز - پرەزيدەنت، ول - ديپلومات.

قيىنشىلىقتىڭ شەشىمدەرىن كورە بىلەتىن، ارينە ديپلومات باسشى. مەملەكەت باسشىسىنا ۇزاق عۇمىر تىلەيىك.

قيىن دەگەندە، جەكە باسىما قاتىستى ايتسام، نەندەي قيىنشىلىقتى كورمەدىك.

سۋ قۇدىقتا، اجەتحانا دالادا، كۇن قىستا سۋىقتىڭ سۋىعى، ال ءومىر ءسۇرىپ كور. كيىم جۇتاڭ، تاماق تاپشى، ايتەۋىر قالاي ەكەنىن ايتۋ قيىن، كوڭىل كوتەرىڭكى سياقتى. جاقسىلىقتى اڭساۋ بار، ارمان-ءۇمىت بار. ءسويتىپ، ەرجەتتىك. ەرجەتە كەلە تۇسىنە باستادىق، باسقا الەم، وزگە ەلدەر بار، ولاردىڭ تۇرمىسى، بىزدەن كوش ىلگەرى. نەگە، ءبىز مەشەۋمىز. ويعا سالساق، قيىندىقتىڭ كوكەسى سوتسياليزمدە ەكەن. نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، «قۇلدىققا جول» كىتابىنىڭ اۆتورى فريدريح حايەك دۇرىس ايتقان، «سوتسياليزم - قۇلدىق قوعام».

سوتسياليزم كەزىندە ءتاۋىر تۇرمىستا بولعاندار مەنىمەن كەلىسپەيدى. راس. ولار جاقسى عۇمىر كەشتى، بىزدەرگە قاراعاندا. ءبىراق ءبارىبىر ولار دا قيىنشىلىقتىڭ قۇلدارى ەدى.

قيىن نە امال بار. ساياسات ورتەنىپ تۇر. قىمباتشىلىق ەلدى بۋىپ بارادى. كەلەشەگىمىز جاستار جان-جاققا جالتاقتاي باستادى. امال بولسا، شەتەلدەرگە اسىپ كەتپەك. ول قيىنشىلىقتان شىعۋ ەمەس، ونىڭ باتپاعىنا باتۋ. ونى، ازىرشە، جاستار سانا-سەزىمدەرىنە سالار ەمەس. بىزگە ۇلكەندەرگە ولار ۇركە، سەنىمسىزدىكپەن قارايدى. كىنالى الدىڭعى ۇرپاق. راس. ءبىراق بىزدە قانداي مۇمكىندىك بولدى، نەندەي مۇمكىنشىلىكتى وتكەرىپ الدىق. ءجا-رار، وتكەن ءوتتى، بولارى بولدى، بوياۋى ءسىڭدى. ساناعا تاڭبا بولىپ قالدى. ال بۇگىنشە، ءبىز قانداي مۇمكىنشىلىكتى ەسكەرمەي وتىرمىز.

كۇنى ەرتەڭ قازىرگى جاستار ءبىز سەكىلدى ەگدەلەنگەندە، كەيىن جاس بۋىن نە ايتپاق؟ ولاردىڭ الدىندا نە دەپ اقتالماقپىز؟ ماسەلە - ادامشىلىقتا. شاكارىم 1912-جىلى وسى ماسەلەگە ارنايى توقتالىپ، جۇرتشىلىققا ساۋال قويىپ ەدى: زامان وتكەن سايىن ادامداردىڭ ادامشىلىعى تۇزەلىپ بارا ما، بۇزىلىپ بارا جاتىر ما؟ كەسىمدى جاۋاپ بەرۋ قيىن. شاكارىم قاجى ساۋالدى جۇرتشىلىققا 1912-جىلى «ايقاپ» جۋرنالى ارقىلى قويعاننان بەرى قانشاما زامان ءوتتى.

شاكارىم زامانىندا قازاقتىڭ ءوز بيلىگى قولدان كەتكەن. ءبىز پاتشالىق رەسەيدىڭ بودانى ەدىك. بودان ەلدىڭ ازاماتتارىندا ادامشىلىق تولىق بولمايدى. پىسىقتارعا جول اشىق.

قازىر تاۋەلسىز ەلمىز. مۇنداي جاعدايدا پرەزيدەنت ادامشىلىقتىڭ كەڭ ءورىسى ادال ادام دەگەن يدەيا ۇسىندى. ءدوپ ايتىلعان ءسوز. ادال ازاماتتار قازىرگى ساياسي بيلىك تۇسىندا بولماعاندا قاشان بولماق؟ سوندىقتان، شاكارىم ساۋالىنا جاۋاپ - ادامشىلىق مولايىپ بارادى، دەۋىمىز كەرەك. الايدا مەنىمەن كەلىسپەيتىن اعايىندار دا جەتكىلىكتى بولۋى مۇمكىن. ادامشىلىق تۋرالى ءار تەكتى پىكىرلەر بولۋى تابيعي جاعداي. ءبىز ادامشىلىق دەگەندى «ادامگەرشىلىك» دەگەنمەن ايىرباستاپ جۇرگەنىمىز دە بار.

ادامشىلىق كەڭ ءورىس الۋى ءۇشىن ءاربىر ازامات ءوزىن تاۋەلسىز سەزىنۋى كەرەك. تاۋەلسىزدىككە جەتكەن ادام عانا ەلىنە، حالقىنا ادال بولماق.

مىنە، ناعىز ادامشىلىق وسى.

شاكارىم ساۋالدى قازاقتاردىڭ جاقسى مەن جاماندى اجىراتا الماعان كەزىندە كۇن تارتىبىنە ۇسىنعان. بۇگىندە قازاقتار جاقسى مەن جاماندى اجىراتا الاتىن دەڭگەيگە جەتتى.

مەملەكەتكە ادال قىزمەت - مۇسىلماندىق. ادال ازامات - يماندى قازاق. وسىلاي بولسا، وزگە ەتنوس وكىلدەرى دە ادال ازامات بولۋعا ىنتالى بولماق. مەملەكەت - ازاماتتىڭ قورعانى.

ادال ازامات - مەملەكەتتىڭ تىرەگى. ادالدىق نەگىزى ادامشىلىق دەپ تۇسىنگەن ابزال. سوندىقتان ادىلەتتىلىك مەملەكەتتىڭ ءدىنى دەيمىز. ادىلەتتىلىك - ادامشىلىقتىڭ ساياسي فورمۋلاسى. ادىلەتتىلىك ادامشىلىق، كىسىلىك، پاراساتتىلىق، ازاماتتىق دەگەندەردىڭ جيىنتىعى، ادىلەتتىلىك تارماقتارى.

حاكىم اباي ادىلەتتىلىكتى حاق جولى دەگەن. ادىلەتتىلىك - تۋرا جول، ماسەلەنىڭ قيىندىعى وسى سانانىڭ سىڭۋىندە.

مەملەكەت باسشىلارى ادىلەتتىلىك دەگەندى تەرەڭنەن ويلاپ، ۇقسا، قازىرگى قىرعىن-سوعىس، بىتپەيتىن بىتەۋ جارا بولا ما؟

* * *

نەگە وسىلاي؟ تاعى دا قايتارا ايتامىن، ماسەلە سوتسياليزمدە، اۆتوريتاريزمدە، الەمدىك ساياسي ەل باسقارۋ جۇيەلەرىنىڭ ءالى دە ساقتالىپ وتىرعان ارحايكالىق بولمىسىندا. ايتالىق، مەملەكەتتى 30 جىل تاپجىلماي باسقارۋ دەگەن نە؟ بۇل قيىندى قيىنداتۋ. الەمگە وزگەرىس كەرەك. اۆتوريتاريزمدى الاستاتۋ وزگەرىستىڭ باسى بولماق.

دەموكراتيا، ليبەراليزم دەگەندەر انشەيىن ويلاپ تابىلعان جايلار ەمەس.

* * *

تاريحي تاقىرىپتارعا ارنالعان كينولاردى، شىعارمالاردى كورەمىز، وقيمىز. سوندا كوڭىلگە تۇيگەن جاي پاتشالىق، حاندىق، سۇلتاندىق ت. ب. جەكە باسقا ارنالعان مونارحتىق باسقارۋدىڭ ءبارى-ءبارى قاتە ەكەندىگى. سوتسياليستىك باعىتتاعى ەلدەر اۆتوريتارلىق باسقارۋ جۇيەسىنەن ارىلار ەمەس. بۇل جۇيەگە ءبىز دە تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى وتىز جىلىندا مالتىعىپ شىقتىق.

شىقتىق دەيمىن، انىعىندا سول جۇيەدەن مۇلدەم ارىلدىق پا - قيىن ساۋال. بۇعان جاۋاپتى قازىرگى ساۋاتتى، ءبىلىمدى، پاراساتتى جاستار ايتسىن.

ءبىز، قيىنشىلىقتى كوپ كورگەن قورعانشاقتاۋ كەلەمىز. قيىن ءىستىڭ قىرى كوپ.

ءبىزدىڭ ۇرپاق - قان شىقپاسا، جارا ەمەس دەپ، بىتەۋ جارانى جارا ەمەس دەپ وسكەن قوعامنىڭ ازاماتتارىمىز. سوندىقتان، بىزگە جاستار الدىندا شەشىلىپ ءسوز سويلەۋدىڭ ءوزى قيىن.

عاريفوللا ەسىم،

اكادەميك

Egemen Qazaqstan

سوڭعى جاڭالىقتار