مۇزىنىڭ قالىڭدىعى 4 شاقىرىم بولاتىن الىپ كول

استانا. قازاقپارات - شىعىس كولى - جەر پلانەتاسىنداعى ەڭ سۋىق ماتەريك - انتاركتيدادانىڭ شىعىسىندا ورنالاسقان، قالىڭدىعى 4 شاقىرىم بولاتىن قالىڭ مۇز باسىپ جاتقان الىپ كول. بۇل كول 20 - عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا گەوگرافيا سالاسىنداعى ەڭ زور جاڭالىق رەتىندە اشىلىپ، عىلىمعا بەلگىلى بولدى.

ورىس، فرانسۋز جانە امەريكاندىق وقىمىستىلار قالىڭدىعى 4000 مەتر بولاتىن مۇزدى 1967- جىلدان بەرى بۇرعىلاپ، ءالى كۇنگە تەسىپ بىتە الماي جاتىر ەدى. دەگەنمەن مۇز تولىق بۇرعىلانىپ، مۇزاستى سۋىنا جەتەمىز دەگەن ۇمىتتە بولاتىن.

عالىمداردىڭ زەرتتەۋىنشە، شىعىس كولىنىڭ سۋى جىلى، كيسلورودقا باي، سوندىقتان كولدە ءتىرى ورگانيزمدەردىڭ بولۋى ابدەن مۇمكىن. 3 مىڭ مەتردەن استام جەرگە دەيىن بۇرعىلانعان مۇز قاباتتارىن زەرتتەپ كورگەندە، مۇزدىڭ جاسى 420 مىڭ جىل ەكەنى انىقتالعان، سوعان وراي كولدى 500 مىڭ جىل بۇرىن قالىڭ مۇز باسقان دەلىنەدى.

سوڭعى كەزدەگى زەرتتەۋلەر انىقتاعانداي، شىعىس كولىنىڭ الىپ جاتقان اۋماعى وتە زور. كولدىڭ ۇزىندىعى شامامەن - 250 شاقىرىم، ەنى - 50 شاقىرىم، تەرەڭدىگى - 750 مەتر، جالپى الىپ جاتقان اۋماعى 20 مىڭ شارشى شاقىرىم دەلىنەدى. ەڭ تاڭعالارلىعى - كولدەگى سۋ تەمپەراتۋراسىنىڭ جوعارى ەكەندىگى - سەلسي بويىنشا شامامەن 18+ گرادۋستى قۇرايدى. بۇل - جەر استىنان شىعىپ جاتقان جىلى سۋ كوزى بار ەكەنىن دالەلدەيتىن فاكت.

وسىلايشا، جەر شارىنىڭ ەڭ وڭتۇستىگىندە ورنالاسقان، اشىلۋى بويىنشا التىنشى ماتەريك سانالاتىن انتاركتيداداعى عاجايىپ كولدىڭ قۇپياسى الەم عالىمدارىن ىنتىقتىرعان ۇستىنە ىنتىقتىرا تۇسۋدە. ونىڭ ۇستىنە مۇزدىڭ تەرەڭ قاباتتارى اراسىنان شىققان تامىردان 55 گرادۋس ىستىقتا ءومىر سۇرۋگە قابىلەتتى باكتەريا تابىلدى. عالىمدار وسىعان قاراپ، كولدەگى تەمپەراتۋرا ءبىر زاماندا 55 گرادۋس ىستىق بولعان دەسىپ وتىر.

الەمدەگى ءىرى دەرجاۆالاردىڭ قاتىسۋىمەن ءجۇرىپ جاتقان ءتۇرلى زەرتتەۋلەر كول قۇپياسىن جىل وتكەن سايىن ارتتىرا تۇسۋدە. 2000 - جىلى ا ق ش پەن ۇلى بريتانيا ۇكىمەتتەرى قارجىلاندىرعان وقىمىستىلاردىڭ ۇلكەن توبى كول سۋىنا ارنايى زوند جىبەرمەك بولدى. ءبىراق ولار باعدارلاما بويىنشا بەلگىلەنگەن جۇمىستى كەنەتتەن توقتاتۋعا ءماجبۇر بولعان. بۇل تۋراسىندا ەشقانداي تۇسىنىك بەرىلمەۋى كوپتەگەن فانتاستيكالىق جورامالداۋلارعا نەگىز قالادى.

كەيبىر ۋفولوگتار مەن زەرتتەۋشىلەردىڭ ايتۋىنشا، مۇزدى كولدىڭ استىندا جات پلانەتالىقتاردىڭ (ن ل و) نەمەسە نەمىس ناسيستەرىنىڭ قۇپيا بازاسى دا بولۋى مۇمكىن. الدىڭعىسىن قايدام، نەمىس فاششيستەرى شىنىندا دا 1941 - جىلى انتاركتيداعا قونىپ، وزدەرىنىڭ ستانساسىن ورناتقانى، ءتۇرلى سىناق جاساپ، زەرتتەۋلەر جۇرگىزگەنى تاريحتان بەلگىلى. ءبىراق ءۇشىنشى رەيحتىڭ سول جەردەن بازا، ءتىپتى مۇز استىنان قالا تۇرعىزباق بولعانىن انشەيىن اڭىز دەۋ كەرەك.

انتاركتيدانىڭ جوعارعى قاباتى قالىڭ مۇزدان قۇرالعان. سول مۇزداردىڭ استىندا تەك شىعىس كولى ەمەس، باسقا دا وزەندەر مەن كولدەر بار. مۇز استى وزەندەر مۇز استى كولدەرگە قۇيادى. ال كەيبىر جەرلەرىندە قالىڭ مۇزدىڭ قىسىمىنان سۋلار بوس ورىندارعا (قۋىستارعا) جينالىپ قالادى. بۇل جايلى ا ق ش-تىڭ ۆاشينگتون ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ مۇحيتتاردى زەرتتەۋ ينستيتۋتى مەن سانتا كرۋزداعى كاليفورنيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عالىمدارى مالىمدەدى.

ولار انتاركتيدانىڭ باتىس بولىگىندە اۋەدەن باقىلاۋ ارقىلى زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەن. زەرتتەۋدىڭ ناتيجەسىندە باتىس انتاركتيدادان 124 مۇزاستى وزەندەردى تاپقان. ءبىر قىزىعى، مۇزدىڭ استىندا جاتقان كولدەر تولعان كەزىندە وزدىگىنەن جوق بولادى ەكەن.

انتاركتيدادا مۇزاستى وزەندەر مەن كولدەردىڭ بار ەكەندىگى وتكەن عاسىردىڭ 50 - جىلدارىندا عانا بەلگىلى بولدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن 280 كول تابىلعان (2007 - جىلعا دەيىن 140 مۇزاستى كولدەرى تابىلعان). ولاردىڭ باسىم بولىگى انتاركتيدانىڭ شىعىس بولىگىندە ورنالاسقان. ءدال وسى ايماقتى عالىمدار «Lake District» دەپ اتايدى. قازاقشا ماعىناسىندا «كولدى اۋدان» دەگەندى بىلدىرەدى.

بۇرىندارى عالىمدار مۇزاستى كولدەردى تىنىش كۇيدە جاتاتىن، جان-جاعى مۇزدىقتارمەن قورشالعان تۇيىق جۇيەدەگى كولدەر رەتىندە قاراستىرىپ كەلگەن-دى. كەيىننەن ونداي كولدەردەن باسقا، بەلسەندى كولدەردىڭ دە بار ەكەندىگى دە انىقتالدى. بەلسەندى كولدەر ۇنەمى وزگەرىستەرگە ۇشىراپ، سۋدىڭ كولەمى مەن گيدرولوگيالىق سيپاتتامالارى ۇنەمى وزگەرىپ وتىرادى.

مۇنداي كولدەردى 2005 - جىلى وتتاۆا ۋنيۆەرسيتەتى (كانادا) گەوگرافيا فاكۋلتەتىنىڭ پروفەسسورى لوۋرەنس گرەي مەن «قاشىقتىقتان (اۋەدەن) باقىلاۋ ارقىلى زەرتتەۋ ورتالىعىنداعى» ارىپتەستەرى تاپقان-دى. بۇل جاڭالىق انتاركتيدانىڭ استىڭعى قاباتىن، مۇزاستى سۋلاردى زەرتتەۋشى عالىمداردى تاڭ قالدىردى، انتاركتيدانىڭ گيدرولوگيالىق جۇيەسىندە سەنساسيا جاسادى. ويتكەنى ول كەزگە دەيىنگى تۇسىنىكتە مۇزاستى كولدەردىڭ تىپ-تىنىش جاتاتىندىعى انىق ەدى. ال بەلسەندى كولدەر مەن وزەندەر جايلى اقپار مۇلدەم بولمايتىن. ال بەلسەندى كولدەر مەن وزەندەر انتاركتيدانىڭ نەگىزگى گيدرولوگيالىق جۇيەسىن قۇرايتىنى بۇگىندە ابدەن دالەلدەندى.

وقىرماننىڭ ەسىنە سالساق، پلانەتامىزدىڭ سوڭعى ماتەريگى انتاركتيدا 1820 - جىلى اشىلعان بولاتىن. دەگەنمەن حالىق اراسىندا وڭتۇستىك پوليار اۋماعىندا ەشكىمگە بەيمالىم جەر بار ەكەندىگى بۇرىننان ايتىلىپ كەلگەن. ەرجۇرەك تەڭىزشىلەر ونى ىزدەۋگە وڭتۇستىك پوليۋسقا تالاي رەت اتتانىپ وتىردى. قۇپيا جەردى ىزدەۋ بارىسىندا ولار بىرنەشە ارالدى اشقانمەن، جۇمباق ماتەريكتى تابۋ مۇمكىن بولمادى.

بەلگىلى اعىلشىن تەڭىزشىسى دجەيمس كۋك 1775 - جىلى «وڭتۇستىك مۇزدى مۇحيتتان ماتەريك تابۋ ءۇشىن» جورىققا اتتاندى. 1819 - جىلى 4 - شىلدەدە كرونشتادت پورتىنان ەكى رەسەيلىك كەمە شىقتى. 15 - قاڭتاردا 1820 - جىلى ورىس ەكسپەديسياسى العاش رەت وڭتۇستىك پوليار شەڭبەرىن كەسىپ ءوتتى. كەلەسى كۇنى ولار كوكجيەكتەن قۇرسانعان الىپ مۇز كوردى. ونى تەڭىزشىلەر العاشىندا بۇلت ەكەن دەپ ويلاعان. تۇمان قايتقان سوڭ، ونىڭ مۇز ەكەندىگى انىقتالدى. وڭتۇستىك پولياسقا العاش رەت نورۆەگتىك راۋل امۋدسەن 1911 - جىلى جەتتى. ونىڭ ەكسپەديسياسى پوليۋسقا يتتەرگە جەگىلگەن شانا ارقىلى اياق باسقان بولاتىن.

1950 - جىلدىڭ باسىندا كەڭەستىك جاس عالىم يگور زوتيكوۆ انتاركتيدادا مۇز استىندا، كولەمى ەۋروپا القابىنا تەڭەسەتىن تۇششى سۋعا تولى تەڭىز ايدىنى جاتىر دەگەن جورامالىن جاريا ەتتى. قاسقا باس اكادەميكتەر مۇنداي تەرەڭدىكتە سۋدىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس دەگەن پىكىرگە تاستاي قاتىپ، جاس عالىمعا سوگىس جاريالادى. الايدا كوپ ۇزاماي، ەكى شاقىرىم تەرەڭدىكتە امەريكاندىق «بەرد» بەكەتىنىڭ بۇرعىسى سۋعا تاپ بولىپ، ۇڭعىمادان سۋ فونتانى اتقىلاپ شىقتى دەگەن حابار وتقا ماي قۇيعانداي اسەر ەتتى.

مۇز استىندا كولدەردىڭ بولۋى دالەلىن تاپقانىمەن، ونى زەرتتەۋ كوپ جىلدار بويى ساتسىزدىكپەن اياقتالىپ وتىردى. 1975 - جىلى ماتەريك بەتىن رادارلىق بەينە ءتۇسىرۋ كەزىندە عىلىمي ۇشاق عاجاپ سيگنالدار سەزىپ، قۇرالعا تۇسكەن دەرەكتەردى زەرتتەۋ ناتيجەسى بۇل 4 مىڭ مەتر تەرەڭدىك مولشەرىندە جاتقان ءزاۋلىم سۋ قويماسىنىڭ جاڭعىرىعى ەكەنىن كورسەتتى.

گەولوگتاردىڭ زەرتتەۋلەرى كولدىڭ سۋلارىنىڭ وتە جىلى - 10 گرادۋستان جوعارى ەكەندىگىن بايقاتقان جاي قالىپتاعى سۋدان گورى، 50 ەسە ارتىق وتتەگى كولەمدەرىمەن اسا قامتىلعان تۇششى سۋ ەكەن. قىسىمى دا ارتىق - 300 اتموسفەرا ماڭايىندا. ءبىراق تا بۇل تىرشىلىكتىڭ دامۋىنا كەدەرگى بولماق ەمەس.

العاشقى بۇرعىلاۋ جۇمىستارىن رەسەيلىكتەر 1989 - جىلى باستاعان. ون جىلدان كەيىن، ياعني 1999 - جىلى زەرتتەۋشىلەر 3،6 مىڭ مەتر تەرەڭدىككە جەتكەن. وسىدان كەيىن كوپ نارسە قۇپيالانىپ، كەنەتتەن بۇرعىلاۋ جۇمىستارى دوعارىلعان.

انتاركتيدا - قالىڭ مۇز جامىلىپ جاتقان قۇرلىق، الايدا ول جاقتان الىگە دەيىن مۇزدا قاتقان دينوزاۆرلار مەن باسقا دا ەرتەدەگى جانۋارلار تابىلىپ جاتىر. انتراكتيكادان امەريكالىق جانە ەۋروپالىق زەرتتەۋشىلەر توبى مۇز قۇرساۋىنداعى قولدان تۇرعىزىلعان دەۋگە بولاتىن تاڭعاجايىپ كونە پيراميدالار تاۋىپ، سۋرەتكە تارتقان. بۇل شىنىمەن ونەر تۋىندىسى ما، جوق الدە ەرەكشە فورماداعى تاۋ شىڭدارى ما، ونىڭ تاريحىن عىلىمي ەكسپەديسيالار الداعى ۋاقىتتا انىقتاماق.

ەستە جوق ەسكى زاماندا انتراكتيدا ءومىر سۇرۋگە ەڭ قولايلى ايماق - جاسىل قۇرلىق بولعانعا ۇقسايدى. ونىڭ كوپ بولىگىن جانۋارلار الەمىنە تولى قالىڭ ورمان باسىپ جاتقان. عالىمدار مۇز قاباتىنا رادار ساۋلەسىن ءتۇسىرىپ كورىپ، وسىدان 34 ميلليون جىل بۇرىن قۇرلىقتا مۇلدە مۇز بولماعان دەستى. قازىر كەي جەرىن بەس شاقىرىمعا دەيىن قالىڭ مۇز باسىپ جاتقان، قىستا مينۋس توقسان، شىلدەنىڭ وزىندە مينۋس قىرىق گرادۋس سۋىق ۇرىپ تۇراتىن ولكەدەن دينوزاۆر قالدىقتارىنىڭ تابىلۋى - سونىڭ ءبىر ايعاعى. وسىعان قاراپ عالىمدار قالىڭ مۇز قاباتىنىڭ استىنان وسىمدىكتەر دە تابىلۋى مۇمكىن دەيدى.

سونىمەن، بۇدان جارتى ميلليون جىل بۇرىن قالىڭ مۇز قۇرساۋدىڭ استىندا قالىپ قويعان عاجايىپ كولدە نە بولۋى مۇمكىن؟ وقىمىستىلار جەر بەتىندە ءىزى دە قالماعان تالاي ميكرو ورگانيزمدەردى وسى كول سۋىنان تابامىز دەگەن ۇلكەن ۇمىتتە. ول ءۇشىن 100 مەتردەن اسا تەرەڭدىك بۇرعىلانسا جەتىپ جاتىر ەدى. ءبىراق سونىڭ ءوزى وڭايعا تۇسكەن جوق.

بىلتىر رەسەي وقىمىستىلارى 20 جىلعا سوزىلعان بۇرعىلاۋدان كەيىن 3768 مەترلىك تەرەڭدىكتەن تەڭىز تامشىسىن العانىن مالىمدەپ، بريتان عالىمدارىنىڭ قولىنان كەلمەگەن ءىستى ماقتانىشپەن جاريا ەتتى. بۇل سوڭعى ءجۇز جىلداعى الەمدىك عىلىمنىڭ اسا زور جاڭالىعى بولىپ ەسەپتەلگەنمەن، تاعى دا قۇپيا كۇيىندە قالدى...

تاشەنوۆ تورەعالي

«ايقىن». 2013