ۇمىتىلىپ بارا جاتقان سالت-داستۇرلەر

استانا. KAZINFORM - قازىرگى زاماننىڭ وزگەرىپ، دامۋىنا بايلانىستى ءتۇرلى سالت-داستۇرلەر مەن ءجون-جورالعىلار قازاق حالقىنىڭ ەسىنەن تۇبەگەيلى ءوشىپ كەتۋدە. بۇنداي سالت-داستۇرلەر ەرتەرەكتە ماڭىزى جوعارى بولعاندىقتان، بولاشاقتا مۇلدە ۇمىت قالماۋى كەرەك.

ءداستۇردىڭ حالىق ءۇشىن ماڭىزى ۇلكەن، سەبەبى مادەنيەتتىڭ وركەندەۋى، ۇمىت بولماۋى سالت-داستۇرگە بايلانىستى. وسىعان وراي ۇمىتىلىپ بارا جاتقان داستۇرلەرگە توقتالىپ وتسەك.

دەڭگەنە

قازاقتا سايىس رەتىندە ۇيىمداستىرىلاتىن سالت-داستۇرلەردى دە كەزدەستىرۋگە بولادى. سولاردىڭ ءبىرى - «قازاق حالقىنىڭ سالت-داستۇرلەرى» كىتابىندا كورسەتىلگەن «دەڭگەنە» ءداستۇرى. كورشى اۋىلدان كەلگەن ءۇش-ءتورت جىگىت الدىمەن تۇسەتىن ءۇيىن سايلاپ الىپ، سول ءۇيدىڭ جانىنا بارىپ «دەڭگەنە! دەڭگەنە جەۋگە كەلدىك» دەپ ايعايلايدى. ال ءۇي يەسى بۇل ءسوزدى ەستىگەن سوڭ، سەمىز ءبىر قويدى سويىپ، ەتىن تۇگەل قازانعا سالدىرتادى. دەڭگەنە ءداستۇرى بويىنشا كەلگەن جىگىتتەر سول قويدىڭ ەتىن تۇگەلىمەن جەپ، سورپاسىن ءىشۋى كەرەك. تاۋىسا الماسا، ءبىر قويدى ەكى قوي قىلىپ قايتارۋعا ءماجبۇر بولعان.

سىيىت

ەجەلگى داستۇردە قايتىس بولعان ادامنىڭ تۇتىنعان كيىمدەرىن ونىڭ سۇيەگىن جۋۋعا كىرگەن، ياعني، حالىق تىلىمەن ايتساق، «ولىككە تۇسكەن» ادامدارعا مارقۇمنىڭ اتىنان كيىم ۇلەستىرەدى: باس جاعىنا تۇسكەنگە باس كيىمىن، ورتاسىنا تۇسكەنگە شاپانىن، اياعىنا تۇسكەنگە ەتىگىن (شۇلعاۋىمەن) اتاپ، تازا، تۇتىنىلماعان كيىمدى ۇلەستىرەتىن سالت بولعان. بۇعان قوسىمشا ءوزى قاتارلاس ادامدارعا باسقاداي ۇساق كيىم، كويلەك جانە باسقا كادە قوسا ۇسىنادى. ەگەر كيىمى بەرىلمەي، ءۇي-ءىشى قاراۋلىق جاساسا، ارۋاق جالاڭاش جۇرەدى دەگەن سەنىم بار. سول ءۇشىن كيىمدەرىن نەمەرە بالالارىنا تاراتىپ بەرەدى. جانە تاعىدا ءبىر ماعىناسى ۇلكەن جاستا قايتىس بولعان كىسىنىڭ جاسىن بەرسىن دەگەن ىرىممەن تاراتىپ بەرەتىن بولعان. 90 عا جەتكەن اجە اتالاردىڭ جالپى ۇلكەن كىسىلەردىڭ كيىمىن جاقسى ىرىمعا سالىپ بەرگەن. ماعىناسى سول كىسى سەكىلدى ۇزاق جاساسىن دەگەن ىرىم.

باسىرە

ۇل بالا دۇنيەگە كەلگەندە ءدال سول مەزەتتە تولدەگەن قۇلىندى باسىرە دەپ اتايدى. باسىرە ات 4-5 جاستاعى بالاعا بەرىلەدى. ول بارىنشا جۇيرىك، مىقتى بولۋى قاجەت. كوبىنە باسىرەنى بالانىڭ ءوز اتا-اناسى، ناعاشىلارى سىيلايدى. ال بالا ءوز كەزەگىندە ونى كۇتىپ، باعىپ، ءۇي شارۋاسىنا بەيىمدەلەدى. وسىدان بالا ەڭبەكقور جانە ەر مىنەزدى بولىپ وسەدى دەگەن تۇسىنىك بولعان. سونداي-اق، باسىرە ءداستۇرىنىڭ بالا دەنساۋلىعىنا پايداسى مول. اتقا مىنگەن بالا كىشكەنتاي كەزىنەن شىڭدالىپ، فيزيكالىق تۇرعىدان مىقتى بولىپ ءوسىپ-جەتىلەدى ەكەن.

ۇمە

قازاقستاننىڭ كەي جەرلەرىندە، كوبىنە ماۋسىمدىق ءشوپ شابۋ كەزىندە ۇمەگە شاقىرۋ ءداستۇرى بولعان. كومەككە كەلگەندەرگە بەرىلەتىن اس «ۇمە» دەپ اتالعان. ۇمەگە جاقىن تۋىسقاندار دا مال بەرىپ، قىمىزىن اكەلىپ، تاعى باسقا كومەك كورسەتكەن. ۇمە كەزىندە ۇيىمداستىرۋشىلار تاراپىنان ءشوپ شابىندىعىنا ءۇي تىگىلەدى دە، اس ازىرلەنەدى. اس ءىشىلىپ، جەلىنگەننەن كەيىن اياق جاعى توي-دۋمانعا ۇلاسقان. كەيدە ۇلكەن ۇمەلەردە جىگىتتەر كۇرەسكە ءتۇسىپ، قارا جارىستار ۇيىمداستىرىلعان. ۇمە كەزىندە اركىم ءوز ونەرىن كورسەتۋگە تىرىسقانى ەل اراسىنداعى «ۇمەگە كەلگەن ۇندەمەي قالمايدى» دەگەن سياقتى ماقالدار ايعاقتايدى.

بوساعا مايلاۋ

جاستار شاڭىراق قۇرعاندا نەمەسە بىرەۋ جاڭا ءۇي العاندا جاقىن تۋعان تۋىستارى كەلىپ، جاڭا ءۇيدىڭ بوساعاسىنا ماي جاعۋ سالتىن جاسايدى. ول وسى ۋي بەرەكەلى مايداي جۇعىمدى كوپتىڭ ءۇيى بولسىن دەگەن نيەت پەن تۋعان. بوساعاسىن مايلاعان ادامعا شاڭىراق يەلەرى كادە بەرەدى.

قۇدايدانىڭ تۇڭعىش قايىرىمى

بۇل، تۇڭعىش قايىرىمىنىڭ نارسەلەرىن تارتۋ مەن ادامدار اراسىندا جەڭىلدىك جاساۋعا ارنالعان، بارىندە اۋىر ءبىر جۇيە جۇزەگە اسىراتىن جاعدايدىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولعان. بۇل ءداستۇر، ادىلدىككە، ادامگەرشىلىككە جانە قارجىلىقتىڭ بارىندە ادامدار اراسىندا ەرەكشە جەڭىس قامتاماسىز ەتەتىن ءداستۇر بولىپ سانالادى.

امەڭگەرلىك

ءداستۇرلى قۇقىقتىق مادەنيەتتىڭ نەگىزگى ينستيتۋتتارىنىڭ ءبىرى؛ كۇيەۋى ءولىپ، جەسىر قالعان ايەلدىڭ قايىناعاسىنا نەمەسە قايىنىنىسىنە، نە بولماسا جۇبايىنىڭ ەڭ جاقىن تۋىستارىنىڭ بىرىنە تۇرمىسقا شىعۋى، نەكەلەسۋى. بۇل قازاق قوعامىندا ەرتە زاماننان «اعا ولسە، جەڭگە - مۇرا، ءىنى ولسە، كەلىن – مۇرا»، «ايەل ەردەن كەتسە دە، ەلدەن كەتپەيدى» دەگەن قاعيداعا اينالىپ، ادەتتىك زاڭ نورماسى رەتىندە قالىپتاسقان. امەڭگەرلىك ماسەلەسى رۋ اقساقالدارىنىڭ باسقارۋىمەن قانداس تۋىستار اراسىندا مۇقيات تالقىلانعان، ورتاق ۇيعارىممەن شەشىلگەن.

ءسۇت اقى

قىز ۇزاتۋ تويى مەرزىمىن قالىڭدىق اۋىلى قۇدالارىمەن كەلىسە وتىرىپ بەلگىلەيدى. بۇل تويعا كۇيەۋ باس قۇدا باستاعان قۇدالار توبىمەن جانە ونەرلى كۇيەۋ جولداستارىمەن كەلەدى. مۇندا قۇدالىق كادەلەرى وتە كوپ. سونىڭ ىشىندەگى جولى بولەك، قىمبات كادەلەردىڭ ۇلكەنى «ءسۇت اقى» دەپ اتالادى. ۇمىت بولىپ بارا جاتقان سالت داستۇرلەردەن بولەك قازاق حالقىنىڭ داستۇرلەرىنە ۇقساس سالتتار بار. مىسالى: پاسحا مەرەكەسى قازاق ەلىندە تويلاناتىن ناۋرىز مەرەكەسىنە ۇقساس.

اتبايلار - مۇنىدا ەكى ءتۇرى بار.

جاس وتاۋدىڭ شاڭىراعى كوتەرىلگەن سوڭ اعايىن تۋىتسرا وعان شاشۋ شاشىپ، «كەرەگەسى كەڭ بولسىن»، «بوساعاسى بەرىك بولسىن» دەگەن تىلەك ايتادى. بايعازى بەرەدى. ەت جاقىنى بوساعاعا جىلقى بايلايدى. مۇنىڭ اتى «اتبايلار».

«اتبايلاردىڭ» ەكىنشى ءتۇرى كادە. قۇدا قۇداعيلار كەلگەندە نەمەسە كۇيەۋ قالىڭدىعىن الۋعا كەلگەندە ولاردىڭ جەڭگەلەرى الدىنان شىعىپ ءتۇسىرىپ الىپ، اتىن بايلايدى. بۇل «اتبايلار» دەپ اتالاتىن توي سالتى. وعان ارنايى كادە بەرىلەدى. ول كادەدەن تاعى ءبىر ايەل تابارىك سۇرايدى.

جارىسقازان

اياعى اۋىر كەلىنشەكتىڭ تولعاعى باستالعان كەزەڭدە جاسالىناتىن ادەت-عۇرىپ، سالت-ءداستۇر. تولعاق باستالعاننان باستاپ ەنەسى كورشى-كولەم، جاقىن-جۋىق ايەلدەردى شاقىرىپ، تولعاعى تەز بولىپ، بالا ەرتەرەك تۋىلسىن دەگەن ىرىممەنەن جارىسقازان بەرەدى. ياعني قازانعا ەت سالىپ، جيۋلى جۇكتى شەشىپ، كورپە-توسەكتىڭ ءبارىن جازىپ، وسى ءتارىزدى ىرىمدار جاساعان. ول كەلىننىڭ تەزىرەك بوسانۋىن تىلەۋمەن بايلانىستى عۇرىپ. جارىسقازان عۇرپىنىڭ ءار جەردە ءارقالاي وزىندىك ءداستۇر-سالتى بار. كەيبىر جەرلەردە قازانعا ەت سالىپ، كورشى-كولەمدى شاقىرىپ، ەت پىسكەنشە بالا ەرتەرەك تۋىلسىن دەگەن ىرىممەن كورپە-توسەك، تاعى باسقانى اقتارىپ، جازادى. ەرتەرەكتە اياعى اۋىر كەلىنشەكتىڭ ەتەگىن ءبۇرىپ قوياتىن بولعان. بۇل بالا ەرتەرەك، مەرزىمىنەن بۇرىن تۋىپ قالماسىن دەگەن ىرىم. تۋىلعان كەزدە بۇرىلگەن ەتەكتىڭ دە ءجىبىن الادى. عۇرىپتىڭ ماعىناسى وسى. جارىسقازاندا اتالعان عۇرىپتاردىڭ بارلىعى جاسالادى.

ەرۋلىك بەرۋ

جاڭادان كوشىپ كەلگەن كورشىلەردى ۇيگە شاقىرىپ، داستارحان جايىپ، قوناق قىلۋ ءداستۇرى. تۇرعىلىقتى اۋىل تۇرعىندارى جاڭا قونىسقا كوشىپ كەلگەن وتباسى سول ورتاعا تەز ۇيرەنىسىپ، ءبىر-بىرىمەن جاقىن ارالاسىپ كەتۋىن ويلاپ، بارىنشا كومەك بەرگەن. ەرۋلىك بەرۋ ءداستۇرى ادام مەن ادامدى جاقىن ەتەدى. ەرتەدە مالشىلار جاز جايلاۋدا، قىس قىستاۋدا كوشىپ جۇرسە دە، قونىستانعان جەرىنەن جاقىن ادامدار تاۋىپ، باۋىرمال دوس بولعان. قازىر بۇل ءداستۇر ۇمىتىلىپ بارادى. قالادا كوپقاباتتى ءۇيدىڭ تۇرعىندارى ءبىر-ءبىرىن تانىمايدى، كورشىلەرىنىڭ كىم ەكەنىن دە بىلمەيدى. اۋىلدا دا، قالادا دا جاڭا كورشىلەرىن شاقىرىپ، ەرۋلىك بەرەتىندەر نەكەن-ساياق.

باستاڭعى

باستاڭعى بۇل ۇمىتىلىپ بارا جاتقان سالت-داستۇرلەرىمىزدىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى. ءۇيدىڭ ۇلكەندەرى جولاۋشىلاپ كەتكەن ۋاقىتتا قىز-كەلىنشەكتەر جينالىپ سول ۇيگە باستاڭعىلاتادى. اۋىل جاستارى سول ۇيگە جينالىپ، سال-سەرىلەردى شاقىرىپ، ءان ايتىپ، ايتىس جاساپ، ساۋىق قۇراتىن بولعان. الايدا بۇل جاستاردى باقىلاۋسىز قالدىرادى دەگەن ءسوز ەمەس. قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيىم دەمەكشى قىزدار مۇنداي جيىنعا جەڭگەلەرىمەن، ىنىلەرىمەن كەلكتىن بولعان. باستاڭعىنىڭ ەكى ءتۇرلى ءمانى بار. ءبىرىنشىسى، جاستاردىڭ توماعا تۇيىق بولىپ قالماۋى ءۇشىن، ءبىر-بىرىمەن ارالاس بولۋى ءۇشىن بولسا، ەكىنشىسى، بوي جەتىپ كەلە جاتقان قىزداردى قوناق كۇتۋگە، قازان ۇستاپ، داستارقان جايۋعا ۇيرەتۋ.

بايعازى

جاس ءوسپىرىم بالالار جاڭا كيىم كيگەندە ورىندالاتىن سالت. ياعني، بالالاردىڭ ۇلكەندەر تاراپىنان الاتىن سىيى. اياعىن باسىپ اۋىل ۇيلەرىن ەركىن ارالاۋعا جاراپ قالعان بۇلدىرشىندەردى جاڭا كيىم كيگەن كۇنى «بايعازىڭدى الىپ قايت» دەپ كورشى-كولەمنىڭ، بىرگە وتىرعان تۋىس-تۋعان، جاقىندارىنىڭ ۇيىنە جۇگىرتىپ جىبەرەدى. الاقايلاپ قۋانعان بالا ول ۇيلەرگە بارىپ جاڭا كيىمىنىڭ جاراستىعىن كورسەتەدى. بالالار وزدەرىنىڭ نەگە كەلگەنىن:

كيىمىمدى كورىڭىز،

ەتەگىمە توگىڭىز.

بارار جەرىم ءالى كوپ،

بايعازىمدى بەرىڭىز! - دەگەن سەكىلدى تاقپاق ارقىلى بىلتىرەدى. وندايدا ءۇي ىشىندە ۇلكەندەر وتىرسا بالانىڭ باس- اياعىنا تۇگەل قاراپ شىعىپ «تۋۋۋ، نەدەگەن ءايبات جاراسقان!»، «كۇتىپ كي»، «قۇپ جاراسقان ەكەن!» دەگەن سياقتى جاقسى لەبىزدەر بىلدىرەدى. سونىمەن بىرگە بالانىڭ جاڭا كيىمىنە بايعازى رەتىندە قولدا بار تەڭگە، تانا، مارجاندار تاعىپ بەرەدى، بايعازى سۇراپ كەلگەن بالانىڭ مەسەلدەسىن قايتارمايدى. ءتىپتى ەشتەڭە بولماي قالسا قولىنا باۋىرساق، كامپيت ۇستاتىپ، «بايعازىڭ موينىمدا» دەپ، بايعازى سۇراۋشى ۇل بالا بولسا «بايعازىڭا بايدىڭ قىزى» دەگەن سەكىلدى سوزدەرمەن قايتارادى.

اۋشاديار

ۇيلەنۋ تويى كەزىندە ايتىلاتىن ءداستۇرلى ولەڭ، جىر. ءجاي ولەڭ ەمەس، وزىندىك ايتىلار ءانى، ەرەكشە ۇلتتىق تاربيەلىك ماڭىزى بار. اۋشاديار دەپ اتالاتىن بۇل جىردىڭ ۇلگىلەرىن شەتەلدەگى قازاقتار ساقتاپ، بىزگە جەتكىزگەن. قازىر قازاقستاندا اۋشاديار ايتىلمايدى.

قاراپايىم، تۇرمىستىق سوزدەرگە قۇرالعاندىقتان، ول تەز جاتتالادى:

اۋشاديار ءبىر بولار،

جاماننىڭ كوڭىلى كىر بولار.

اتا-اناسىن سىيلاعان،

اق شالمالى بي بولار.

اۋشاديار ەكى دەر،

ەرجەتكەننىڭ ەركى دەر،

ومىراۋى تولعان ون تۇيمە،

قىز بالانىڭ كوركى دەر.

سىرگە

كۇزدىگۇنى بيە اعىتارداعى اقىرعى قىمىزعا كورشى-قولاڭدى شاقىرۋ كادەسى. بيە اعىتار كۇنى بەرىلگەن قىمىزدى «سىرگە مولدىرەتەر» دەيدى. بۇل ءداستۇردى وتكىزۋ ءۇشىن اۋىلدىڭ اقساقالدارى جانە انالارى شاقىرىلادى. ال ولار ريزا بولىپ، العىس ايتادى، باتا بەرەدى. كەيبىر ايماقتاردا بۇل ءداستۇردى باسقاشا «سىرگە جيار» دەپ تە اتايدى.

قورىتا كەلگەندە قازاق حالقى تاريحقا جانە سالت-داستۇرگە باي حالىق. ءبىراق ۋاقىتتىڭ سۋىق ىزعارى كوپ ءداستۇردىڭ ۇمىتىلۋىنا اكەلدى. قازىرگى تاڭنىڭ وزىندە قازاققا ءتان داستۇرلەردى الىپ، ءبىزدىڭ حالىققا جات تۇسىنىكتەردى ەنگىزۋگە تىرىسۋدا. ءداستۇردىڭ ساقتالۋى مەن ونى ۇرپاققا جەتكىزۋ قازىرگى حالىقتىڭ مىندەتى. ەگەر مادەنيەتىمىزدەن ايىرىلساق وندا بارىمىزدان ايىرىلامىز. ءداستۇرىمىز ماڭگىلىك وت سەكىلدى لاپىلداپ جانۋى ءتيىس.

قاز ۇ ۋ، حالىقارالىق جۋرناليستيكا ماماندىعى 1-كۋرس ستۋدەنتتەرى

جەتەكشى: PhD، اعا وقىتۋشى التايەۆا ن. س.