مىسىردا وقىپ، ۇستازدىق ەتكەن جۇماعالي يشاننىڭ مەشىتىندە قازبا جۇمىسى اياقتالدى
اقتوبە. KAZINFORM - اقتوبەنىڭ بايعانين اۋدانى دوڭىزتاۋ جەرىندە ورنالاسقان جۇماعالي يشاننىڭ مەشىتىندە ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى اياقتالدى. مۇندا قۇران كىتابىنىڭ قيىندىسى مەن مىستان جاسالعان ۇزەڭگى تابىلدى.
اقتوبەدەگى ەجەلگى تاريحي ورتالىقتىڭ ءبىرى - دوڭىزتاۋ ايماعى. مۇندا بيىل ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. ناجيجەسىندە جۇماعالي يشان مەشىتىنىڭ ىرگەتاسى اشىلىپ، كونسترۋكتسيالىق ەرەكشەلىكتەرى انىقتالدى. قازبا جۇمىستارى بارىسىندا قۇران كىتابىنىڭ قيىندىلارى مەن مىستان جاسالعان ۇزەڭگى تابىلدى. ⅩⅩ عاسىردىڭ باس كەزىندە سالىنعان قازاق حالىق ساۋلەت ونەرىنىڭ ەسكەرتكىشىن ساقتاۋ ماقساتىندا بيىل كونسەرۆاتسيا جۇمىستارىن جۇرگىزۋ جوسپارلانعان.
- قازىرگى كارتوگرافيالىق ولشەممەن زەردەلەيتىن بولساق، جۇماعالي يشان مەشىتى اقتوبە وبلىسى بايعانين اۋدانى ديار اۋىلىنان 99 شاقىرىم قاشىقتىقتا ورنالاسقان. تاسقاباق كەشەنى دەپ اتالادى. مەشىتتى حالىق اراسىندا جۇماعالي يشان ۇستاعان مەشىت دەپ اتايدى. پروفەسسور سەرىك ءاجىعالي دا مەشىتتىڭ سالىنۋىن جۇماعالي يشانمەن بايلانىستىرادى. يشان جوعارعى ءبىلىمدى بولعان. ⅩⅩ عاسىردىڭ باسىندا II مەملەكەتتىك دۋمادا قازاقتىڭ رۋحاني ماسەلەلەرى جايلى ءسوز سويلەگەن جانە ۇلت ماسەلەسى، حالىقتىڭ مادەني ساۋاتىن ارتتىرۋ تۋرالى وي قوزعاعان.
جۇماعالي يشان مەشىتى ءتورتبۇرىشتى. ەكى بولمەدەن تۇرادى. تاريحقا سۇيەنسەك، جۇماعالي يشان 1860-1906 -جىلدارى ءومىر سۇرگەن كورنەكتى ءدىن قايراتكەرى. مىسىر ەلىندەگى «ءال-ازھار» مەدرەسەسىندە ءدىني ءبىلىم العان. 1874 -جىلى قاجىلىققا بارعان دوسجان يشانمەن بىرگە ەلگە قايتىپ، 1892 -جىلعا دەيىن دوسجان يشاننىڭ قازىرگى تەمىر اۋدانى شۇبارقۇدىقتاعى مەشىتىندە يمام بولعان. كەيىن حازىرەت دوسجان يشاننىڭ رۇقساتىن الىپ، اتا قونىسى دوڭىزتاۋعا ورالىپ، تاسقاباقتا مەشىت سالدىردى.
وسى مەشىتتە دۇنيەدەن وتكەنشە يمامدىق قىزمەت اتقارىپ، بالالاردى وقىتقان. بۇل مەشىت كەڭەس ۇكىمەتى ورناعان العاشقى جىلدارى مەكتەپكە اينالدى. كەيىن مال قورا رەتىندە پايدالانىلدى. دوڭىزتاۋ ايماعىنان قۇپيا اسكەري بازاسى سالىناتىن بولىپ، ايماق جۇرتىن كوشىرگەن سوڭ تاسقاباقتاعى جۇماعالي يشان مەشىتى كۇتىمسىز قالعان، - دەدى تاريحي-مادەني مۇرانى زەرتتەۋ، قالپىنا كەلتىرۋ جانە قورعاۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى فارحاد دوسمۇراتوۆ.
ونىڭ ايتۋىنشا، جۇماعالي ورازالى ۇلى كىشكەنتايىنان العىر، زەرەك بولعان. اكەسى ءبىلىم بەرىپ، وي-تانىمىن كەڭەيتۋ ءۇشىن ونى مىسىرعا جىبەرگەن. اقىلى ءبىلىم الۋىنا بار جاعدايىن جاساپ، مالىن بالاسىنا جۇمسايدى. وكىنىشكە قاراي كوپ ۇزاماي يشاننىڭ اكەسى قايتىس بولىپ، جۇماعالي جات ەلدە قالادى.
- وعان جانى اشىعان ۇستازدارىنىڭ ءبىرى «قارجى جەتىسپەۋشىلىگىنەن اسا قابىلەتتى ءبىر تۇرىك بالاسى وقۋىن ءۇزىپ الۋى مۇمكىن» دەپ باي- باعلاندارعا حابار بەرەدى. مىسىر ماڭىنداعى ەلدىمەكەندەردىڭ بىرىنەن ارنايى كەلگەن باي اراب جۇماعاليمەن تىلدەسكەن سوڭ ونىڭ بىلىمىنە، پاراساتىنا كوڭىلى تولىپ، وقۋ اقىسىن تولەۋگە كەلىسكەن. ءبىراق «مەدرەسەنى بىتىرگەن سوڭ، مەنىڭ قاراماعىما كەلىپ، وقىتۋشىلىق قىزمەت اتاقارسىڭ» دەپ تالاپ قويىپتى.
دوسجان حازىرەت مەككەگە بارعان ساپارلارىنىڭ بىرىندە وسى جۇماعالي تۋرالى ەستىگەن ەكەن. بۇل 1870 -جىلداردىڭ شاماسى بولۋى كەرەك. حازىرەت ادەيىلەپ ادام جىبەرىپ، جۇماعاليدى الدىرادى. ونىڭ جايىنا ابدەن قانىعىپ، «قالاساڭ سەنى ەلگە قايتارۋدىڭ قامىن جاسايمىن» دەپ كەڭەسەدى. ەلىن اڭساپ، ۋايىمعا باتىپ جۇرگەن جۇماعالي ءۇشىن كوكتەن تىلەگەنى، جەردەن تابىلعانداي بولدى. ولار اراب بايىمەن ءتىل تابىسىپ، جۇماعاليدىڭ جول شىعىنىن وتەپ، ەلگە بىرگە قايتىپتى. ەلگە كەلگەننەن كەيىن جۇماعالي يشان ءشيلى مەشىتىندە، قازىرگى دوسجان يشان مەشىتىندە جاستارعا ءبىلىم بەرەدى. ادالدىعىمەن، ساۋاتتىلىعىمەن، ەڭبەكقورلىعىمەن جۇرت كوزىنە ىلىگەدى. دوسجان حازىرەت تە جۇماعاليعا شىن ءسۇيسىنىپ، سۇلۋ قىزى ۇمماگۇلسىمدى بەرىپ، كۇيەۋ بالا ەتەدى. اتاسىنىڭ قولىندا، ءشيلى مەشىتىنە ءبىراز ەڭبەك ءسىڭىرىپ، ارادا شاشامەن 10-15 جىل وتكەننەن كەيىن ءوز ەلىنە، اجىم-قاراجونداردىڭ ورتاسىنا قايتادى. مۇندا اتاسىنىڭ ۇلگىسىمەن ءزاۋلىم مەشىت سالىپ، اينالاسىنا باۋ-باقشا ەگىپ، وقىتۋشىلىق قىزمەتىن جالعاستىرادى، - دەدى فارحاد دوسمۇراتوۆ.
ايتا كەتەيىك، جۇماعالي يشانعا «پانيسلاميست، پانتيۋركيست» دەپ ايىپ تاعىلىپ، اباقتىعا دا قامالعان. ول 1906 -جىلى پەتەربۋرگكە بارا جاتقان جولدا قايتىس بولدى.
اۆتور
باقىتگۇل اباي قىزى
