مىس تا التىن، جەز دە التىن - اڭگىمە
جۇقالاپ قار جاۋىپ قالعان ەكەن. وت تۇتاتاتىن قۋراي-سۋراي شىرپىلارىن ازەر جيناپ الدى. ءتۇبى تۇسكەن ەسكى شەلەكتى وشاق قىپ ىشىنە سالعان ءبىر شوكىم سوياۋ ءشوپ قاردان دىمقىل تارتىپ قالعان با، بىردەن جانا قويماي، ونىڭ ۇستىنە ۇيتقي سوققان ىزعىرىقتان سىرىڭكە شىرپىسى قايتا-قايتا سونە بەردى.
«قايتەدى-ەي، مىناۋ؟» دەپ كۇبىرلەگەن جانداۋلەت تەسىك شەلەكتى جانتايتا جىعىپ، جۇرەلەپ وتىرعان كۇيى تۇتاتقان سىرىڭكە شىرپىسىن قوس ۋىسىمەن قورعالاپ اپارىپ قۋرايعا وت قويدى. بىقسىپ بارىپ وت العان قۋراي سوياۋلارى سىتىرلاپ جانا باستادى. شەلەكتى وتقا قايتا كيگىزىپ، كولدەنەڭ تەمىرگە تورلاپ ىلىنگەن بوتقا قالبىرىن كۇندەگىدەي ۇستىنە اسىپ قويدى. شەگىنە وتىرىپ جان-جاعىنا كوز سالدى.
اسپان مەن جەر تۇتاسىپ كەتكەن سۇرعىلت دۇنيە. ىزعارلى جەل وڭمەنىڭنەن وتە سوعىپ، تۇندە جاۋعان ۇلپا قاردى ۇشىرا ۇيتقيدى. ات شاپتىرىم قوقىس كارەرىندە بۇگىن ادام از. از ەمەس-اۋ، ءتىپتى جوق دەسە دە بولعانداي. ءوزى كۇندەگىدەي ەرتە كەلدى. ول كەزدە مۇندا وزىنەن باسقا جان ادام جوق بولاتىن. ساسكە الەتىندە تومەنىرەك ويپاڭنان تۇرتىنەكتەپ جۇرگەن ءۇش-تورتەۋدى كوزى شالعان. قازىر ولار دا كورىنبەيدى.
وتقا جىلىتقان قالبىرداعى بوتقانى نانمەن قوسىپ سوعىپ العان جانداۋلەت سۇزگىشى جوق «پولەت» سيگارەتىن قۇنىعا سورىپ دەم الىپ وتىر. اۋزىن تولتىرا ىشكە تارتقان ءتۇتىندى ءبىر تولعاپ قايتا شىعارعاندا اۋزى-مۇرنىنان بىردەي بۇرقىراپ، بۋرىل تارتقان ساقال-مۇرتىنا تۇگەل جايىلىپ، بىقسي ورتەنىپ جاتقان ورماندى ەلەستەتەر ەدى. قالىڭ قاستى، تۇكسيگەن قاباقتىڭ استىنان سىعىرايا جىلتىراعان قوڭىرقاي كوزدەر الدەنەگە اشۋلى قادالىپ، كىرپىكتەرى سيرەك قاعىلادى. و باستاعى قاراسۇر ءجۇزى جەل قاعىپ، قاراقوشقىل تارتىپ، تۇتىگىپ كەتكەن. شارشاڭقى تۇرمەن ءبىر ءتۇرلى قۇرىستانىپ تۇنەرىپ وتىر. ىزعارلى بورانعا قاراماي ەرتەلەپ كەلىپ-اق كىرىسىپ ەدى، ءبىر-ەكى كەسەك اليۋمين سىنىقتارىنان باسقا ءجوندى ەشنارسە شىعا قويمادى. اقىرعان ايازبەن قايناسا قاتىپ قالعان نەشە جىلعى قوقىس قاباتى وڭايلىقپەن وپىرىلا قويمايدى. زىلدەي اۋىر تەمىر سۇيمەنمەن قويعىلاي-قويعىلاي يىقتان يىق، قولدان قول قالماي دىڭكەلەپ وتىرىسى مىناۋ. كەشە دە كۇنى بويى قويعىلاپ، تۇك شىعارا الماي بوس قايتقان. ءبىراق كۇن بورانسىز، اشىق بولىپ ەدى. ادام دا كوپ كەلگەن. بۇگىن قاقاپ، جەپ تۇر كۇن. باعاناعى كورىنگەندەر ءبىرجولا كەتىپ قالعان سياقتى. ەشنارسە دەمەسە دە بىرەۋلەردىڭ جۇرگەنى كادىمگىدەي ەس ەكەن. اينالاڭا قارايسىڭ، جالعىز نەگە جارايسىڭ دەگەندەي مىنا سۋىقتا جانداۋلەتتىڭ جانى جابىرقاپ، قۇلازي باستادى. ۋىلدەگەن بورانمەن بىرگە جاقىن ماڭداعى ۇلكەن جولدان ارى-بەرى وتكەن ماشينالاردىڭ گۇرىلى تىنباي جەتىپ تۇر قۇلاققا. ارا-تۇرا ءبىر ماشينالار جەردى تىتىركەندىرە، توبە قۇيقاڭدى شىمىرلاتا زارىلداپ وتەدى-اۋ. سونداي بىرەۋى ءدال قازىر اينالانىڭ اپشىسىن قۋىرا، اجداهاداي ازىناپ ءوتتى. بۇل ونىڭ سۇيكىمسىز داۋىسىن قىرتىسى سۇيمەي، قۇلجىڭداي قوزعالىپ، تىستەنە تىجىرىندى. جالما-جان تەمەكى تۇتاتتى. «قوي» دەدى ىشىنەن. «مەنىكى نە وتىرىس؟ بىرەۋ بىرنارسە اكەپ بەرەتىندەي. قيمىلدايىن. جۇرت كەتتى ەكەن دەپ، كەتە بەرگەندە قايدا بارام؟ نە تابام؟! قاس قارايعانشا بىرنارسە كەزدەسىپ قالار».
تەمەكى تۇقىلىن سورىپ-سورىپ لاقتىرىپ جىبەرگەن جانداۋلەت ورنىنان تۇردى. قولباعىن كيىپ، سۇيمەندى قولىنا الدى. بىلەم تەمىردى قاداي ۇرىپ كىرىسىپ كەتتى. كەيدە قاتتى، كەيدە كەۋەك، قۋىس كەزدەسەدى. تازا توپىراق بولسا وڭايىراق وپىرىلار ما ەدى دەپ ويلايدى. مىناۋ ءبىر بىتىسقان تەمىر-تەرسەك، كۇل-قوقىس. سۇيمەنىڭ كەيدە كىرش ەتىپ كىرىپ كەتسە، كەيدە شاق-شۇق ەتىپ قاتتى تەمىرگە، تاسقا تيەدى. توقتاپ قالماي ىندەتە بەرسەڭ بىرنارسە شىعادى ايتەۋىر.
العاش قۇلىقسىز كىرىسكەن جانداۋلەت بارا-بارا قۇلشىنا ءتۇستى. ««ه-ها، ءىه-ها» دەپ ۇشكىر تەمىردى ۇرا بەردى. ءولدىم، تالدىم دەگەندە مايىسقان قالايىنىڭ شەتى كورىندى. شاتاسىپ قالعان تەمىر، سىم. قولمەن الىپ-الىپ تاستايتىن اشىق ەمەس. كۇل-قوقىس، توپىراقپەن شەمەندەنىپ سىرەسىپ قالعان. قويعىلاي-قويعىلاي بۋسانىپ، تەرلەپ تە كەتتى. قاراڭعى تۇسپەي، قالايدا الۋدى ويلادى. قولعا ۇستايتىنداي بولعاندا ارى-بەرى ىرعاپ كورىپ ەدى، ءتىپتى تاس. قايتا ۇرا باستادى. شەتى كورىنگەندە قالاي تاستاپ كەتەدى. كەشە دە قۇر قول قايتتى. بۇگىن بوس بارسا، قوجايىن ۇيگە كىرگىزبەس. قۇداي ساقتاسىن، مىنا قاقاعان قىستا قايدا بارادى. شالابۋرىل بولىپ جاتىر ەكەن كەشە. بۇل كىرگەندە باسىن كوتەرىپ ەلپىلدەپ قالىپ ەدى. كۇندەگىدەي كۇلىمسىرەپ قوينىنا قولىن تىعىپ، جارتى «اگدامدى» بەرە قويماعان سوڭ، تاڭعالا قاراپ، ىڭىرسي تامسانىپ، قىرىستانا وتىرىپ قالعان. وتىرىپ-وتىرىپ، بىرنارسە دەپ كۇبىرلەپ تەرىس قاراپ قۇلاي كەتكەن. سويلەسپەگەن كۇيىنشە بۇل دا جاتىپ قالدى. بۇگىن ەندى بىرنارسە الا بارۋ كەرەك.
سىلكىنىپ الىپ جانداۋلەت سۇيمەندى قايتا كوتەردى. كەمتىكتەپ ۇڭگىپ كەلەدى. قالايى ءالى مىقتى. ءوزى اجەپتاۋىر سياقتى. كوڭىلىنە ءۇمىت ۇيالاپ، قۋانىپ قالعانداي. شارشاعانىنا قاراماي شاقىلداتىپ ۇرا بەردى. قالايىنىڭ توڭىرەگىن ءبىراز ارشىعان سوڭ، قوس قولداپ تۇرىپ تارتتى. جاڭاعىداي ەمەس، ءسال بوساڭسىعانداي. مايىستىرسا، سىندىرىپ الۋعا دا بولار ەدى. نە بولعانمەن تۇگەل سۋىرىپ العانى دۇرىس قوي. كۇن كەشكىرىپ بارادى. جانىعا ۇرعىلايدى جانداۋلەت. بۇل دا بولسا قۇدايدىڭ بۇيىرتقان ءناپاقاسى شىعار. بۇگىن دە بوس قايتامىن با دەپ زارەسى ۇشىپ ەدى. «ۋه» دەپ سۇيمەنگە سۇيەنە دەمىن العان بولىپ تۇرىپ، ەسكى كاستومىنىڭ ىشكى قالتاسىنداعى بۇكتەۋلى، وراۋلى زاتتى باسىپ-باسىپ قويدى. قالتا اۋزىنداعى تۇيرەۋىشتى دە سيپاپ ءوتتى. اۋىق-اۋىق ەسىنە تۇسسە، قالتاسىنا قول جۇگىرتىپ ءبىر باسىپ قويىپ، كوڭىلىن دەمدەپ الادى. كەشە ەسى شىققاندا، وسى «تۇيىنشەككە» قولى قايتا-قايتا بارىپ قايتقان. شەتىنەن ەپتەپ قوجايىنعا بىرنارسە الىپ بارسام با دەپ ويلاعان. ءبىراق ۇيگە جاقىنداعاندا «نە بولسا دا، ءبىر جولعا تاۋەكەل دەپ كورەيىن» دەگەن ويمەن قالتاعا تيىسپەگەن. بۇگىن قۇر قول بارسا ءبىتتى دەي بەر. ول ءۇشىن مىنا قالايىنى قالاي دا الۋ كەرەك. قالتاعا ەش «تۇسۋگە» بولمايدى. قۇداي ساقتاسىن، اۋزىنان جىرىپ، ارەڭ دەگەندە ءبىر نارسەنىڭ باسىن قۇراي باستاعاندا... اش قالۋعا بار، وعان تيىسپەيدى. قايتا قوسا بەرۋ كەرەك... ەسىنە بىرنارسە تۇسكەندەي جانداۋلەت ءسال شىتىنىپ، ويلانا قالدى. شىركىن-اي، ءبىر بۋدا مىس شىعا كەلسە... شالا بايىپ قالار ەدى-اۋ! سوندايلاردان عوي مىنا قالتانىڭ تومپايا باستاعانى... ە-ە، ونداي باتپان قۇيرىق قايدا دەيسىڭ؟ قوي. وسىعان دا قۇدايعا شۇكىر دەيىن. «ولمەگەنگە ءولى بالىق جولىعادى» دەپ، قايتا وسىنىڭ كەزدەسكەنىنە...
* *
بازاردىڭ ۋ-شۋىنا قاراماي، مەڭ-زەڭ ۇيقى باسىپ وتىر. شارشاعاندىكى، ونىڭ ۇستىنە جاڭا شولدەپ كەلىپ جودەمەلدەتە سىمىرگەن ەكى ساپتى اياق سىرانىكى شىعار، دەنەسى اۋىر تارتىپ، دەل-سال كۇيدە ەتپەتتەپ ۇستەلگە باسىن قويدى. دۇنيە استاڭ-كەستەڭ اۋدارىلىپ باسىلدى. شىركىن-اي، جايلى توسەك بولسا عوي. كەرىلىپ-سوزىلىپ، ەمىن-ەركىن ءبىر جاتار ما ەدى. قانشا كۇن بولدى بۇل بەل شەشىپ، اياق سوزىپ، توسەككە جاتپاعالى. قۇداي وڭداعاندا، قازىر ايتەۋىر كۇن جىلى بولىپ تۇر. سونىڭ ارقاسىندا كورىنگەن جەردە تۇنەپ ءجۇر. تۇندەگى جاتقان جەرىن... قۇداي، قۇداي ەشكىم ەستىمەسىن ەندى. ەسىنە تۇسسە، دەنەسى تۇرشىگەدى. ايتەۋىر تاڭ اتتى عوي. امان-ەسەن شىققانىنا ءتاۋبا دەدى. كەلە جاتىپ ويلايدى عوي: بۇدان ارى نە بولادى كۇنى؟ قايدا بارادى؟ تالعاجاۋ ەتىپ جۇرگەن ازىن-اۋلاق اقشاسى دا تۇگەسىلۋگە تاياۋ. كەشەگى يتتەرگە قوسىلام دەپ قانشا شاشىلدى. قايدان عانا تاپ بولا كەتتى قاڭعىباستار. وزىنە دە وبال جوق، ەلپىلدەپ ىلەسە كەتكەن. تىركەمەلى ماشينا قورابى تولى قاربىزدى اق تەر، كوك تەر بوپ جالعىز ءوزى ءتۇسىرىپ ءبىتىپ، تيەسىلى اقىسىن الىپ، بۇرىلا بەرگەنى سول ەدى... ءوزى دە تەرىن سۇرتۋگە شاماسى كەلمەي، دىڭكەسى قۇرىپ، تاڭدايى كەۋىپ ازەر تۇرعان. بازار توڭىرەگىندە جۇرەتىن بۇل توپتىڭ جۇزدەرى تانىس. ءبىر-ەكەۋىمەن، ءتىپتى بىرگە دە بولعان سياقتى... دوستارىن كورگەندەي بولعان...
داڭعىر-دۇڭعىر مۋزىكا. دۋ-دۋ ەتكەن ءسوز. سىقىلىقتاعان، قارقىلداعان كۇلكى تىنىمسىز ەستىلىپ، جانداۋلەتتى تۇڭعيىعىنا تارتا بەردى. بارا-بارا بازار قىزا تۇسكەندەي... بۇرىشتاعى مىنا سىراحاناعا دا كەلۋشىلەر كوبەيىپ، تىنىسى تارىلىپ بارا جاتقانداي...
ۇيقىلى-وياۋ كۇيىندە جانداۋلەت ءبارىن سەزىپ جاتىر. كوزى ءىلىنىپ كەتكەن ەكەن، شوشىپ وياندى. ەڭگەزەردەي بىرەۋ يىعىنان تارتىپ، تونىپ تۇر:
- جەتەدى، ۇيىقتاعانىڭ!
جانداۋلەت سىلكىنە يىعىن تارتىپ الدى. اناۋ ءالى تۇر.
- تۇر! تۇر! ورىن كەرەك! - يىعىنان تاعى ۇستادى.
جۇلقىنا قوزعالعان بۇل انانىڭ قولىن قاعىپ جىبەرىپ، سەرپىلە ورنىنان تۇردى:
- نەگە تۇرام! كورمەيسىڭ بە؟! - دەپ الدىنداعى سىراسى جارتىلاي ىشىلگەن ساپتى اياقتى وزىنە جاقىنداتىپ قويدى. شىندىعىندا تاۋىق كۇركەدەي تار ءدامحانانىڭ ىشىندە ينە شانشار جەر جوق. اۋزى-مۇرنىنان شىعا لىقىلداپ، ارانىڭ ۇياسىنداي گۋ-گۋ ەتەدى.
- ۇيىقتاپ وتىرسىڭ عوي، سەن! - اناۋ دا كەتپەي تۇر، - ال، ءبىز ورىن تاپپاي تۇرمىز.
- بار! بار! ءبىز وتىرمىز عوي. كورىپ تۇرسىڭ، - دەدى قارسى الدىندا وتىرعان بىرەۋدى دە وزىنە ىڭعايلاعان جانداۋلەت قولىمەن نۇسقاي كورسەتىپ. جالما-جان ورتا سىرانى ءسىمىرىپ جىبەردى دە، بوس ىدىسىن الگىگە ۇسىنىپ، ۋماجدالعان بەس تەڭگەنى قوسا تاستادى:
- جەرلەس! سىرا الىپ كەلشى! - كوزىن قىسىپ قويدى. - وزىڭە دە ال! وتىرامىز. - ول تاڭىرقاي قاراپ، قۋانىپ كەتتى. قۇنجىڭداي قوزعالىپ، ەكى ساپتىاياقتى ۇستاپ ورنىنان تۇردى. بۇنىڭ ەندى قوزعالمايتىنىن بىلگەن الگى ءداۋ باسىن شايقاپ ارى بۇرىلدى. قۋىقتاي سىراحانا، گۋ-گۋ، دۋ-دۋ...
- راقمەت، جەرلەس! مەنىڭ اتىم - كونستانتين، كوستيا...، - دەدى جاڭا كورشىسى ەكى ساپتىاياق سىرانى كوپىرشىتە اكەلىپ قويىپ جاتىپ، بۇعان جىميا قاراپ.
- جانداۋلەت! جان! - دەدى بۇل دا قولىن ۇسىنىپ، - ال! ال! تانىستىعىمىز ءۇشىن، - اناعان يەك قاعىپ، ساپتى اياقتارىن ءتۇيىستىردى. شولدەپ قالىپتى. سىرانى زىڭعىتا ءسىمىردى.
جانداۋلەت اجەپتاۋىر ۇيىقتاپ كەتكەن سياقتى. ءبىرتۇرلى تىڭايىپ قالعانىن سەزىنىپ وتىر. قاي ۋاقىت بولدى ەكەن؟ قارنى شۇرىلدايدى...
- كوپ بولدى ما كەلگەنىڭە؟ - دەدى كوستياعا يەك قاعا.
- ءبىراز بولدى. سەن دە ۇزاق ۇيىقتادىڭ. مەن كەلگەندە مۇندا ادام از ەدى، سەنى وياتقىم كەلمەدى، - دەدى ول.
- ا،ا! سولاي ما! - جانداۋلەت تاڭعالا قارادى. - راقمەت سىزگە! راقمەت! ءبىراز ۇيىقتاعان ەكەنمىن-اۋ! باسە تىنىعىپ قالعان سياقتىمىن. قاسىمدا ءسىز وتىرعان سوڭ ەشكىم ەشتەڭە دەمەگەن-اۋ، ءسىرا.
- ءيا، ءا! قاتتى ۇيىقتادىڭ. ءتىپتى قورىلداپ تا كەتتىڭ...
- ءىم-م. باسە! باسە! ۇيقىم قاتتى كەلگەن بولاتىن. تۇنىمەن ءجوندى ۇيىقتاماپ ەدىم...
- ادام كوبەيىپ كەتكەننەن كەيىن عوي، جاڭاعىنىڭ وياتىپ جۇرگەنى.
- راقمەت سىزگە. نە بولسا دا ۇيىقتاپ العانىم دۇرىس بولدى. - جانداۋلەت قالعان سىراسىن سارقىپ ءىشىپ، ىدىسىن ۇستەلگە تارس ەتكىزە قويدى دا، - اكەل! تاعى الايىق! - دەپ اناعان قولىن سوزدى.
- ءاي، جەتىپ قالار! راقمەت! - دەدى كوستيا ىڭعايسىزدانعانداي ىدىسىن وزىنە تارتىپ.
- اكەل، اكەل! ۇيالما! وتىرايىق كىشكەنە اڭگىمەلەسىپ... - جانداۋلەت ەكى ساپتىاياقتى بىرىكتىرىپ ۇستاپ ورنىنان تۇردى.
جانداۋلەت اجەپتاۋىر سەرگىپ قالىپ ەدى. ونىڭ ۇستىنە مىنا جاڭا تانىسقان كورشىسىنە دە ريزا بولىپ، كوڭىلى كوتەرىلىپ وتىر. ءتىل قاتىسىپ، اڭگىمەلەسىپ ادام بوپ قالعانداي. قيمىل، قوزعالىسى دا جەڭىلدەپ، ءوزىن قۋناق سەزىنەدى. ەكى ساپتى اياق سىرانى اكەلىپ قويدى دا، «مەن قازىر» دەپ شىعىپ كەتىپ، قاعازعا ورالعان ىستىق سامسانى ۋىستاي ۇستاپ الىپ كەلىپ ورتاعا قويدى.
- ال، ىستىقتاي جەيىك، قارىن اشىپ كەتتى، - دەدى وتىرا بەرىپ.
- و، و، ىستىق سامسا..، - دەپ اناۋ دا قۇنجىڭداپ ۇمتىلا بەردى.
ءبىرتۇرلى كوڭىلى جايلانعانداي جانداۋلەت جايباراقات اڭگىمەلەسىپ وتىر. ەكەۋى بۇرىننان تانىس ادامدار سياقتى.
- بۇل جەردىكى ەمەسسىڭ عوي، دەيمىن. قايدان كەلدىڭ؟ - دەدى كوستيا ءبىرازدان كەيىن جانداۋلەتكە ۇيرەنىسە كەلە.
- ە-ە، وسى زاماندا قايدان كەلدىڭ دەۋگە بولا ما؟! - دەپ بۇل ويلانا قالدى. - بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا دەگەندەي ءبىر ۋاق بولدى عوي.
- ءيا، ءيا! دۇرىس ايتاسىڭ، دوستىم. وكىمەت جوق. جۇمىس جوق. اركىم ءوز بەتىمەن كەتتى، - باسىن يزەي كوستيا دا ويلانا قارادى. - سەنى دە سولاي دەپ ويلاپ وتىرمىن. - ءسال توسىلىپ بارىپ: - وسى قالادا تۇراسىڭ با ءوزىڭ؟ جاقسىلاپ تانىسايىق دەگەنىم دا...
- جو-وق، مۇندا كەلگەنىمە ون شاقتى-اق كۇن بولدى. الىستان كەلدىم. ءوزىڭ دە ءبىلىپ وتىرسىڭ عوي. ۇلكەن قالا عوي دەپ... جۇمىس بىردەڭە بولا ما دەپ...
- ءيا، ءيا. قيىن. ىڭعايلى بىردەڭە تاپتىڭ با، ەندى؟
- قايدان!.. بازار جاعالاپ جۇرگەن ءجۇرىس. قاڭعىباس تىرشىلىك... بۇل جەردە تانىسىم دا جوق. ەشكىمدى بىلمەيمىن. ءبىر-ەكى رەت جۇك تۇسىرگەن بولدىم. وڭىپ تۇرعانى شامالى...
- باسە، سىرتىڭنان كورگەم. بازاردىڭ تىرشىلىگى سول. بۇگىن بار، ەرتەڭ جوق دەگەندەي. جالدانۋشىلار كوپ. كۇنكورىس ءۇشىن تۇككە تۇرمايتىن نارسەگە كەلىسە بەرەدى. بىردەڭە دەسە، وعان دا جەتە الماي قالادى.
- دۇرىس ايتاسىڭ، جەرلەس. سولاي ەكەن. - جانداۋلەت سول قولىنىڭ سىرتىمەن جاعىن تايانا نازارىن تومەن سالدى.
- تۇراتىن جەرىڭ دە جوق قوي سوندا...، - دەدى كوستيا سىرادان ءبىر جۇتىپ قويىپ.
- قايدان بولادى، ايتىپ وتىرمىن عوي. قاڭعىپ ءجۇرمىن دەپ، - قينالا سىراحانا ىشىنە شولا قاراپ شىقتى.
كوستيا ويلانعانداي ءۇنسىز وتىرىپ قالدى. جانداۋلەت تە كورشىسىنە اقىرىنداپ كوز سالىپ قويادى. ورتا جاسقا كەلىپ قالعان، ىلميگەن ارىق ادام. شاشى سەلدىرەپ، ماڭدايى قاسقا تارتىپتى. ات جاقتى ءجۇزى جۇدەۋ. ساقال-مۇرتى نەشە كۇن الىنباعان سياقتى. قوڭقايعان مۇرىنى مەن قۇلقيعان كەڭىردەگى بىردەن كوزگە ۇرادى. بۇل ءالسىن-ءالسىن قاراپ قويىپ وتىردى. بۇعان باقىرايعان كوزىمەن اناۋ دا جىلى قارايتىن سياقتى. «بۇل دا ءبىر مەنەن وتكەن بايقۇس-اۋ، ءسىرا!» دەپ ويلادى جانداۋلەت. «ءيا-ا، قازىر كىمنىڭ شەكەسى شىلقىپ ءجۇر دەيسىڭ!».
وسىلاي وتىرىپ جانداۋلەت كورشىسىنە:
- ءوزىڭ وسى قالانىڭ تۇرعىنىسىڭ عوي..، - دەدى تىكتەي قاراپ.
- ءيا-ا! وسىندا تۇرامىن! - دەدى كوستيا ءبىرتۇرلى تاڭعالعانداي كەيىپتە كوزى دوڭگەلەنە ۇلعايىپ، اۋزى بۇرتيا سويلەپ، - وسىندا تۋعانمىن، ءتىپتى.
جانداۋلەت اقىرىن باسىن يزەدى. «ءيا-ا، بۇلاردىڭ ءبارى وسىندا تۋعان، وسىندا تۇرادى. ءبىز عانا قاڭعىپ جۇرگەن». اۋىر دەم الا كۇرسىندى.
- جان! - دەدى ءبىر ۋاقىتتا كوستيا ەسىنە بىرنارسە تۇسكەندەي جينالىڭقىراپ وتىرىپ. - قيىنسىنباساڭ ساعان ءبىر جۇمىستىڭ ءجونىن ايتايىن.
وي قۇشاعىندا وتىرعان جانداۋلەت سەلت ەتىپ باسىن كوتەرىپ الدى.
- بۇل ءوزى ۇلكەن ءوندىرىستى قالا ەدى عوي، - دەدى كونستانتين، - سوۆەتتىڭ كەزىندە دۇرىلدەپ-اق تۇردى. اليۋمينيي وڭدەۋ زاۋىتى، ماشينا جاساۋ زاۋىتى دەيسىڭ بە، بۇكىل قالا حالقى كۇنى-ءتۇنى سوندا جۇمىس ىستەيتىن. قازىر سول زاۋىتتار قاڭىراپ قالعان. جۇرتتىڭ ءبارى جۇمىسسىز، كورىپ وتىرسىڭ. سول دۇنيەنىڭ كەڭ-مول، ەركىن كەزىندە تالاي نارسە ىسىراپ بولدى عوي. ەندى سونىڭ پايداسى دا ءتيىپ جاتىر. زاۋىتتان شىققان مەتالل قالدىقتارىن جيناپ وتكىزىپ كۇن كورىپ وتىر بىرەۋلەر.
جانداۋلەت ەلەڭدەپ قالعانداي بولدى.
- ءيا، سولاي، - دەپ كوستيا ءسوزىن ناقتىلاي ءتۇستى. - كەزىندە سول قالدىقتاردى كەرەكسىز عىپ، سوناۋ قالا شەتىندەگى قوقىسقا اپارىپ توگە بەرگەن عوي. ەندى ولار ىسكە جاراپ جاتسا كەرەك.
- ا-ا! ونى قايدا وتكىزەدى سوندا؟ - جانداۋلەت قىزىعا سۇرادى، - جيناعاندا... قالاي ەكەن ءوزى؟..
- دۇكەن سياقتى قابىلدايتىن جەر اشىپ قويعان عوي. كەلەلەپ، ولشەپ الادى. ءار ءتۇرىنىڭ ءوزىنىڭ باعاسى بار.
- ە-ە-ە. مىناۋ ويلاناتىن نارسە ەكەن. قالادان الىس پا، قالاي؟..
- الگى قوقىس توگەتىن جەردى ايتاسىڭ با؟ ونشا الىس تا ەمەس. قالانىڭ شەتى، اۆتوبۋس بارادى.
- ادام كوپ باراتىن شىعار ونداي بولسا، - جانداۋلەت شىنداپ قىزىعا باستادى.
- العاش كوپ بولعان، - كوستيا قاباعىن تۇيە باسىن شايقادى، - بىرىنەن-ءبىرى ەستىپ، قاپتاعان بولاتىن. قازىر، نەگە ەكەنىن ازايدى. ونىڭ ۇستىنە اۋەلدە بەتىندەگىلەردى الۋ وڭاي بولدى. ول كەزدە جاز ەدى. قازىر كۇز. كۇن سۋىق، جاڭبىر، لايساڭ دەگەندەي. قازۋ كەرەك، قوپارۋ كەرەك. وڭاي جۇمىس ەمەس. سوندا دا قايتەدى، كۇنكورىس ءۇشىن بارادى...
- ءوزىڭ بارىپ كورىپ پە ەدىڭ؟
- جىگىتتەرمەن ىلەسىپ بارعام، بىر-ەكى رەت. جاز كەزىندە...
- ەندى قالاي؟ بىرگە بارمايمىز با؟..
- بىرگە بارعاندا،.. - كوستيا ويلانعانداي بولىپ وتىرىپ، - ەرتىپ بارىپ ساعان كورسەتۋگە بولادى، - دەپ كىبىرتىكتەپ قالدى.
نەگە تۇيتكىلسىپ وتىر دەگەندەي جانداۋلەت وعان تىكتەي قاراپ قالىپ ەدى، ونىسىن سەزە قويعان كوستيا:
- مەن قاتتى-قايىرىم جۇمىسقا جارامايمىن عوي، جان. اياق اۋىرادى. مۇگەدەكپىن، - دەپ وڭ قولىن ۇستەلدىڭ استىنا ءتۇسىرىپ، اياعىن ۇستاعانداي بولدى.
- ءىم-م، - دەدى جان ويلانعانداي بولىپ وتىرىپ، - مەن بارىپ كورەيىن...
* *
سول كۇننىڭ ەرتەڭىنە كونستانتين جانداۋلەتتى ەرتىپ اپارىپ، قوقىس كارەرىنە «ورنالاستىرىپ» قايتتى. جۇمىسقا جانىن سالدى بۇل. ەرتە تۇرىپ بارىپ قۇلشىنا كىرىسكەن جانداۋلەت ءۇش كۇن قاتارىنان ولجالى بولدى. اليۋمين دە، قالايى دا، مىس تا تاپتى. ول كەزدە كۇن جىلى، كارەرگە كەلۋشىلەر كوپ بولاتىن. سولارمەن بىرگە بارىپ وتكىزدى. قولىنا قارعا تىشتى دەگەن وسى. اجەپتاۋىر كوڭىلى جايلانعانداي بولىپ قالدى.
بارىنەن بۇرىن بازار توڭىرەگىنەن كەتكەنىنە قۋاندى. العاش ويلاماعان ەدى. بۇل كەلگەن جەرگە باسقالار دا كەلەدى ەكەن. ءبىردى-ەكىلى تانىستار دا كەزدەسىپ قالعان بازاردان. اۋەلدە ولاردان قاتتى قىسىلىپ، كىرەرگە تەسىك تاپپاي ۇيالاتىن. بىردە بۇنى جاقسى بىلەتىن بىرەۋدى كورىپ قالدى. بۇل جىميىپ وعان قاراي جۇرگەن. قىزىق! الگى مۇنى بايقاپ قالىپ ارى بۇرىلىپ، جىلىستاپ كەتكەنى. جانداۋلەت اڭ-تاڭ بولىپ تۇرىپ قالعان. «ءىم-م، - دەگەن ىشىنەن، - قاشتىڭدار عوي. قاڭعىپ قالعان ادامدى قايتەمىز دەدىڭدەر عوي. ءپىشتۋ. سەندەر دە كەرەك ەدىڭدەر ماعان. مەن دە قارامايمىن سەندەرگە». ءسويتىپ جۇرگەندە... جاقسى بولدى قايتا... «جاقسى ءيت ولىگىن كورسەتپەيدى» دەگەن. وسىنىڭ ءوزى دۇرىس. تانىمايتىن جەردە كىمنىڭ شاتاعى بار دەيسىڭ مەندە...
جازداي كەلىپ بۇل جەرگە ابدەن ۇيرەنىپ، وزدەرىنشە قۋلانىپ العاندار دا بار ەكەن. سوندايلاردىڭ ءبىر-ەكەۋىمەن تانىسىپ، ءبىراز ۋاقىت بىرگە دە ءجۇردى. العاشقى تابىستارىن ولارعا جۋىپ تا بەردى. ال كونستانتينمەن ءتىپتى باۋىر باسىپ، سول ا دەپ تانىسقان كۇننەن باستاپ، سونىڭ ۇيىندە بىرگە تۇرىپ جاتىر. ول دا ءبىر ازىپ-توزعان بايقۇس كورىنەدى. بازاردىڭ تۇبىندە ءبىر بولمەلى ءۇيى بار ەكەن، ايتەۋىر. «سول كۇنى» ەكەۋى ءبىرىن-ءبىرى سۇيەمەلدەپ ءتۇن جارىمدا ارەڭ كەلگەن. سودان بەرى سول ۇيدە. جانداۋلەت ەرتە تۇرىپ، ءبىر ستاقان قارا شايىن سوراپتاپ وتىرىپ ىشەدى دە شىعىپ كەتەدى. قاس قارايا ۇيگە ءبىر-اق ورالادى. كەيدە ساۋ، كەيدە شالا ماس كۇيىندە كوستيا جاتادى. العاشقى كۇندەرى تابىسىن جاسىرماي، قۋانا ايتىپ كەلىپ بۇعان دا جۋىپ بەرگەن. ول ءماز بولىپ، قىزىڭقىراپ وتىرىپ، وي ءبىر سويلەيدى دەيسىڭ. مىجىما بولعاندا ايتپا ەندى، ناعىز كوكمىلجىڭنىڭ ءوزى. جانداۋلەت جالىعايىن دەدى. ايتەۋىر، ءسوزىنىڭ اراسىندا «وسىندا تۇرا بەر، ەكەۋمىزگە جەتەدى» دەپ قويادى. بۇنىڭ كوڭىلىنە وسى ءسوز مەدەۋ.
كۇن سۋىتا باستاعاندا ويلاماعان جەردەن ءبىر وقىس وقيعا بولدى كارەردە. ءتۇس اۋعان مەزگىل بولاتىن. تاڭەرتەڭگىدەي ەمەس، كارەردە ادام از قالعان. ءار جەردە بىرەن-ساران بىرەۋلەر ءجۇر. ال ءتۇس مەزگىلىندە تاماققا وتىرعان ءبىر توپ ورىندارىنان ءالى قوزعالار ەمەس. دابىر-دۇبىر داۋىستارى دا انىق ەستىلىپ قالادى. بارا-بارا داۋرىققان، ەلىرگەن ۇندەرى قاتتىراق، ەركىندەۋ شىعىپ، ءبىر-ەكەۋى ورىندارىنان ورە تۇرەگەلىپ، جۇلقىلاسىپ تا قالعانداي بولادى. مۇنىڭ ءبارىن كوزكورىم جەردەن جانداۋلەت بايقاپ وتىر. «ە-ە، كەشەگى ەلىرگەن ەكەۋى اقىرى قويماعان ەكەن-اۋ» دەپ ويلادى بۇل. ياپىراي، وسى جەرگە كەلىپ تە ءبىرىن-ءبىرى اڭديدى. ۇرى ءيتتىڭ ارتىن سۇق ءيت جالايدىنىڭ كەرى. نە دەگەن سۇمدىق!..
كەشە بۇرىننان كەلىپ جۇرگەن جىگىتتەردىڭ ءبىر-ەكەۋى مىس وتكىزىپ شالا بايىپ قالعان. «الگى سۋماڭداعان ەكەۋىنىڭ ىزدەگەنى سول، بۇگىن كەۋ-كەۋدىڭ استىنا العان-اۋ، شاماسى. ساسىق ۆينوعا باسىپ جاتىر-اۋ!» ايتقانىنداي داۋدىرلەپ وتىرىپ الگىلەر بىت-شىت توبەلەستى باستاپ كەپ جىبەرسىن. الدىمەن شوشاڭداپ شىعىپ، ەكى-ۇشەۋى ءبىر-بىرىمەن جۇدىرىقتاسىپ قالدى. ءبىر-ەكەۋى اجىراتپاق بوپ جارماستى. سويتە-سويتە بارىپ ءبارى دۇرك كوتەرىلىپ، قىم-عۋىت قويعىلاستى دا كەتتى. ءبىرى قۇلادى. ءبىرى قاشتى. ءبىرى قۋدى. ارى قاراي قاس قارايىپ كەتىپ، جانداۋلەت ۇيگە قايتقان. قىزىقتىڭ كوكەسى ەرتەڭىندە بولدى. ساسكە كەزىندە ەكى-ءۇش پوليسەي كەلىپ كارەردەگىلەردىڭ ءبارىن جيناپ-تەرىپ الىپ كەتسىن. جانداۋلەت تە سولاردىڭ ىشىندە. سودان نە كەرەك، ءبارىن باستان-اياق تەكسەرىپ، كىمنىڭ قايدان كەلىپ، نە ىستەپ جۇرگەن ادام ەكەندەرىن حاتتاپ، ءبىر-ەكەۋىن الىپ قالىپ، كوپشىلىگىن بوساتىپ قويا بەرەدى. جاي جىبەرمەي، «كارەرگە بارمايسىڭدار، ەندى ول جاققا جولاماڭدار»، دەپ قاتتى ەسكەرتەدى.
سالى سۋعا كەتىپ، ەكى كۇن ۇيدە جاتتى جانداۋلەت. ارى اۋناپ، بەرى اۋناپ، ءتىپتى قولى الدىنا سىيمادى. باسقا باراتىن جەر تاعى جوق. بۇل جۇمىسقا جاڭادان ۇيرەنىپ كەلە جاتىر ەدى. ءۇشىنشى كۇنى «نە دە بولسا تاۋەكەل» دەپ كارەرگە قايتا كەلدى. ەلەۋسىزدەۋ كەلىپ، ءبىر ويپاڭداۋ جەرگە ءتۇسىپ ۇيرەنشىكتى جۇمىسىنا كىرىستى. بۇرىنعىداي ەمەس، شىندىعىندا ادام ازايعان. ونىڭ ۇستىنە كۇن دە سۋىتتى. ءوزى قۇساپ، ءار جەردە ءبىر جالعىز-جارىم بىرەۋلەر ءجۇر. ولاردىڭ ەشقايسىسىنا جاقىنداماي، جانداۋلەت وزىمەن-ءوزى وقشاۋ ءجۇردى. پالەسىنەن اۋلاق. ەشكىمنىڭ كوزىنە تۇسپەيدى، ەشكىممەن سويلەسپەيدى. تاڭەرتەڭ كەلىپ، قاس قارايا شىعىپ جولعا تۇسەدى.
كۇن وتكەن سايىن كۇزدىڭ قارا سۋىعى قاقاپ بارادى. ىزدەگەن نارسەڭ دە وڭايلىقپەن تابىلا قويمايدى. تىشقانشىلاعان ءونىمسىز تىرشىلىك. ەرىنبەسەڭ قۇر قول قايتپايسىڭ، ايتەۋىر. ازدى-كوپتى بۇيىرعان ءناپاقاڭدى الاسىڭ. سوڭعى كۇندەرى مىس اتاۋلى ءتىپتى تاپتىرماي قويدى. تۇرتىنەكتەيدى، تۇرتىنەكتەيدى. ۇمىتتەنەدى. سول باياعى ازىن-اۋلاق اليۋمين، قالايى، ۇساق-تۇيەك جىلتىراقتار. ولمەستىڭ كۇنى. تاستاپ كەتۋدىڭ تاعى ورىنى جوق. تاستاعاندا قايدا بارادى؟! بازارعا ما!؟ بازارى قۇرىسىن! كوردى عوي ونى... كۇن بولسا مىناۋ...
تاڭەرتەڭنەن بەرى تىڭباي قيمىلداعان جانداۋلەت ءۇه دەپ وتىرا كەتتى. كەيدە ءوزىن تۋرا التىن ىزدەۋشىلەر سياقتى سەزىنەتىنى بار. ولار دا وسىلاي ەرىنبەي-جالىقپاي، تاۋ-تاستى ارالاپ، جەر قازىپ، تاس قاشاپ تۇرتىنەكتەيدى دە جۇرەدى. قازىرگى زاماننىڭ التىنى - مىنەكي مىس بولدى. ونى تابۋ دا قيىننىڭ قيىنى ەكەن. «مىس تا التىن، جەز دە التىن» دەگەن ءان بولۋشى ەدى. سول ايتقانداي مىس تا التىن بوپ تۇر. ال، التىن بولعان سوڭ ول اياعىڭنىڭ استىندا، وڭاي جەردە جاتا ما ەكەن. تاپتىرمايدى. سوندا دا بۇل كۇدەرىن ۇزبەيدى. «ءوزى التىن بولسا وپ-وڭاي تابىلا قويۋشى ما ەدى» دەپ ءوزىن-ءوزى جۇباتادى. «قاي زاماندا دا التىن تابۋ وڭاي بولماعان» دەپ قيالعا بەرىلەدى. ءيا-ا، التىنىڭ وڭاي ەمەس. تابىلۋى دا قيىن. التىنى كوپ ادام باي. باقىتتى. التىنىڭ جوق بولسا ەشكىم ەمەسسىڭ. كەدەي-سورلىنىڭ ءبىرىسىڭ. ادام بالاسى ومىرگە كەلگەن سوڭ بايلىققا كەنەلىپ، باقىتتى بولعىسى كەلەدى. ول ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟! التىن تابۋ كەرەك. ءيا، بولماسا سول التىنعا بارا-بار ءبىر اسىل نارسەگە قولى جەتۋ كەرەك ەكەن. ول نە نارسە، قانداي اسىل سوندا؟ مىسالى، مىنا - مىس. جانداۋلەت مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. ءدال قازىر تۋرا التىنداي بوپ تۇر عوي ءوزى دە. مىنا جەردەن شىعا كەلسە، التىن تاپقاننان ارى قۋانار ەدى، شىركىن! سونىڭ ءوزى تابىلماي شارشاتىپ تۇرعان جوق پا، سورلاتقاندا. سوندا التىنعا بالانعان نارسەنىڭ وسىلاي قىمباتتاپ، قول جەتپەسكە اينالىپ كەتەتىن بولعانى عوي. سولاي عوي. ايتپەسە، وسى مىس دەگەنىڭ كەشە عانا كورىنگەن جەردە جاتپاۋشى ما ەدى! كىم كەرەك قىپ ەدى؟! ەندى، مىنە، تاۋىپ كور... دۇنيە-اي، دەسەڭشى! وسىلاي التىن ىزدەپ،.. وي، قۇداي-اي، مىس ىزدەپ، قوقىستىڭ اراسىندا جۇرەمىن دەپ ويلاپ پا ەدى...
التىن دەمەكشى، ءبارى وسى التىندى تابا الماعاندىقتان، ونىڭ جوقتىعىنان... التىنىڭ بولسا نەمەسە ىزدەگەندە سول التىنعا قولىڭ جەتسە... شىركىن-اي، دۇنيە باسقاشا بولار ەدى. نە كەرەك، ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ الاقانىنا تۇسە سالاتىن وڭاي-وسپاق نارسە ەمەس سياقتى التىن دەگەن. سولاي دەگەنمەن، ءاي، قايدام!.. دۇنيە ادىلەتسىزدىككە تۇنىپ تۇر-اۋ! قاراپ وتىرساڭ، سول التىنعا بىرەۋ قينالماي-اق قارىق بوپ جاتىر. ال ەندى بىرەۋ، مىسالى مەن سياقتىلار ءومىر بويى سول التىندى كورمەي دە ءوتۋى مۇمكىن... ايتپەسە، بۇل كىمنەن كەم ەدى؟ كىمنەن سورلى ەدى؟.. ەل قاتارلى وقۋ ءبىتىردى. ۇيلەندى. قىزمەت ىستەدى. بىرەۋدەن كەيىن، بىرەۋدەن ىلگەرى دەگەندەي، ءومىر-تىرشىلىك ءوز ارناسىمەن ءوتىپ جاتتى...
* *
دۇنيە وزگەرىپ، ءوندىرىس توقتاپ، مەكەمە بىتكەندە قىرقاي قىسقارتۋ باستالعاندا، باستىعىمەن بۇرىننان قىرباي كەلىپ جۇرگەن جانداۋلەت جاق اشپاستان جۇمىسىن تاستاپ، كەڭسەسىن جاۋىپ جۇرە بەرگەن. ءوزى دە وسىنداي ءبىر پالەنىڭ جاقىنداپ كەلە جاتقانىن سەزەتىن. ءوز بۋىنا ءوزى سەمىرىپ، توپاستىعىن تىك مىنەزىمەن، جاساندى ءجۇرىس-تۇرىسىمەن جاۋىپ، توڭىرەگىنە كىسىمسىنىپ كورىنەتىن باستىعى مۇنىڭ ءىستى ۇرشىقشا يىرەتىن قابىلەتىن، ۇجىمداعى ۇيىرىلگەن بەت-بەدەلىن قىزعانىپ، ءجونى جوق تىرناق استىنان كىر ىزدەپ، قىرىستانىپ جۇرەتىن. قاشانعى شىداسىن. ءبىر-ەكى رەت سوزگە دە كەلىپ قالعان جانداۋلەت. ودان سايىن ءتىسىن باسىپ، سويلەي الماي، تۇتىعىپ قالۋشى ەدى باستىعى. مىنا قىسقارتۋ وعان وڭىنان ورايلاسقان وڭتايلى ءىس بولدى. تىستەنىپ وتىرىپ: «قىسقارتۋ باستالدى. شتاتتى شاعىندايمىز. ءبولىمدى تاراتامىز» دەپ كەلىپ بۇعان قادالا قاراعان. جاعدايدى ەستىپ-ءبىلىپ جۇرگەن جانداۋلەت بىردەن ءتۇسىندى. «جالعىز بۇعان كەلگەن كەز ەمەس قوي. كوپپەن كورگەن ۇلى توي. قۇداي ولتىرمەس، كورەرمىز. ءبولىم باستىعىنداي ءبىر جۇمىس تابىلار» دەپ ويلاعان. ايتەۋىر قولىنان ءىس كەلەتىنىنە سەنىمدى ەدى.
ءبىراق بۇل ويلاعانداي وڭاي وسپاقتان جۇمىس تابىلا قويمادى. تارىلعان زامان ودان ارى قۋسىرىلا ءتۇستى. قاي جەرگە بارسا دا قىسقارىپ جاتقان دۇنيە. تاۋسىلىپ، سۋالىپ بارا جاتقان ءبىر نارسە ايتەۋىر. ءوستىپ جۇرگەندە ءبىر جىل وتە شىعىپتى ارادا. جۇمىس ىزدەگەن جانداۋلەتتىڭ بارماعان جەرى، اشپاعان ەسىگى قالمادى. كەزە-كەزە تابانىنان تاۋسىلدى. ەشنارسەنىڭ ىڭعايى كەلمەدى. ءتىپتى ۇشىعىنان ۇستايتىن ءۇمىت جىلتىرامايدى-اۋ.
تاۋى شاعىلىپ، ۇنجىرعاسى تۇسكەن جانداۋلەت نە ۇيگە، نە كوشەگە سىيمادى. وزىنەن ءوزى قىسىلدى. ءۇي-ءىشى قوڭىلتاقسىپ، تىقىرلاي باستادى. «بۇرىندا بولسا سورلى ەدى، ءيت قاپقان سوڭ نە سورىم» دەگەندەي ىزىلداق ايەلى ودان ارى «اپ، بالەم، سەنى مە» دەگەندەي ءشۇيىلدى دەيسىڭ بۇعان. «ومالىپ ۇيدە وتىرا بەرەسىڭ بە، ەندى؟ قاتىن مەنەن ارى بولىپ. ىزدە! ءجۇر! سۇرا! ەلدىڭ سەندەي ەركەگى، انە! ءبىر جۇمىستان قىسقارسا، ەكىنشى ءبىر جەرگە بارىپ تۇرا قالادى. ەكى-ءۇش جەردە جۇمىس ىستەپ جۇرگەندەر بار، كەرەك دەسەڭ. ساعان-اق ءبارى قۇرىپ تۇرادى ەكەن. ىزدەمەيسىڭ عوي، ىزدەمەيسىڭ. كوشەگە شىعادى دا پيۆونى ءىشىپ-ءىشىپ قايتىپ كەلەدى. ءوستىپ جۇرسەڭ كىم جۇمىسقا الادى سەنى! جۇمىس تابىلماسا، بازارعا شىق! ساۋدا جاسا! تاعىڭنان ءتۇسىپ قالمايسىڭ. جۇمىس ىستەگەنىڭدى دە كورىپ ەدىك قوي. قاتىن تابىسىڭ وزىڭنەن ارتىلمايتىن. سوندا دا الدەقانداي بولىپ: «مەملەكەتتىك ماڭىزى زور جوبا سىزىپ جاتىرمىز» دەپ شىرەنەتىنسىڭ. سول ما جۇمىسىڭ؟!»
مىيى اشىپ كەتتى جانداۋلەتتىڭ. جانى شىرىلداپ ءوزىن قويارعا جەر تاپپاي قينالادى. ۇيقى قاشىپ، تۇنىمەن اهىلاپ-ۋهىلەپ دوڭبەكشىپ شىعادى.
«باسقانى قايدام، ءاي، سەن ريزا بولا قويماسسىڭ ەشنارسەگە. تويىم دا، ىنساپ تا جوق قوي سەندە!» دەپ بۇنى جەلكەلەۋگە قۇدايى بەرگەن ايەلىنە زىعىردانى قاينايدى. ءبىراق نە ىستەيدى؟ توبەلەسە مە؟ قۇداي ساقتاسىن. تۇسىنبەيتىن ادامعا ءسوز دە، تاياق تا وتپەيدى. وعان كوزى جەتكەن. ءتىپتى، كەشەگى دۇنيەنىڭ كول-كوسىر كەزىندە دە ەشنارسەنى كوردىم، تويدىم دەگەن ەمەس بۇل. الگىندەي ءسوزدى ول بۇرىن دا، ەل امان، جۇرت تىنىشتا-اق ايتاتىن. ابدەن زارەزاپ بولعان جانداۋلەت «پالەدەن ماشايىق قاشىپتى» دەپ ايەلىنە ەشنارسە دەمەي، اڭگىمەدەن قاشىپ، اۋلاعىراق جۇرۋگە تىرىساتىن بولدى. ءبىراق بۇل ۇندەمەگەن سايىن ايەلىنىڭ، بۇرىنعى بۇرىنعى ما، ادىراڭداۋى، ەدىرەڭدەۋى، ءجونى جوق قاعىتىپ ءتيىسۋى، قىر كورسەتۋى كوبەيە ءتۇستى. بۇل بايقاپ ءجۇر. «مەن جۇمىس ىستەپ، اقشا تاۋىپ ءجۇرمىن. سەن ارامتاماقسىڭ» دەيتىن سياقتى. بۇرىن دا ەركىن جۇرەتىن ول، ەندى ءتىپتى ءاي دەيتىن اجە، قوي دەيتىن قوجا جوقتاي ءوزىن ءوزى تىم جوعارى ۇستاپ كەردەڭدەيتىندى شىعاردى. ءجۇرىس-تۇرىسى، سويلەگەن ءسوزى، ەڭ اياعى تەلەفونمەن تىلدەسۋىنە دەيىن ءوزىن ءوزى عانا بىلەتىن ءبىر مىعىمدىق اڭعارىلادى. سەن كىمسىڭ دەگەندەي بۇنى كوزگە دە ىلمەيدى. ول ول ما، ەرتە كەتىپ، كەش كەلەتىندى شىعاردى. بۇعان ءتىپتى، ۇيدە بارسىڭ با، جوقسىڭ با، ۋاقىتىمەن تاماق ءىشتىڭ بە، ىشپەدىڭ بە دەپ تە كوڭىل بولمەيتىن بولدى.
ە-ە، «قۇلان قۇدىققا قۇلاسا، قۇرباقا قۇلاعىندا وينايدى» دەگەن وسى دا. ءوزىن قۇلان دەمەي-اق قويسىن، ءبىراق ەر-ازامات دەگەن اتى بار ەمەس پە! ءبىر شاڭىراقتىڭ باس يەسى اتالادى عوي. وسىنشا قورلاۋعا بولا ما؟! وسىنشالىق قادىرىم كەتەدى دەپ ويلاپ پا ەدى جانداۋلەت. وسىنىڭ وسىندايىنان تالاي تولقىعان دا. قانشا قينالعانىمەن ءوزىن سابىرعا جەڭدىرەتىن. ءوز تۇياعى قىزىن ويلاپ جۇرەگى ەلجىرەيتىن. ەرتە تۇرىپ بالا باقشاعا ءوزى اپارىپ، ءوزى الىپ قايتاتىن ەدى. كەيىن مەكتەپكە دە ءوزى الىپ باردى جەتەكتەپ. اتا-انالار جينالىسىنا دا تەك ءوزى قاتىساتىن. كونسەرتتەر مەن تەاترلارعا اپاراتىن.
بۇگىندە سول قىزى مەكتەبىن ءبىتىردى. ستۋدەنت اتاندى. قۇدايعا شۇكىر، امان بولسىن. كوز قۋانىش بالا دەگەن. ءوزى بولسا اكە-شەشەسىنىڭ قۇدايدان سۇراپ العان جالعىز بالاسى ەدى جانداۋلەت. ەندى مىنە، ءالى دە سول جالعىزدىق. ۇيلەنىپ، ءتۇتىن تۇتەتىپ، كەرەگەمدى جايام، ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى ۇيەلمەن بولامىن دەپ قيالدايتىن... قايدا-ا... بولعىزباسىڭ بولعىزباس... جەر ورتاسى كوكتوبە يەك استىندا. جىلدار شىركىن جىلجىپ وتە شىعىپتى...
ادەتتەگىدەي زىليقا كەشىگىپ، جانداۋلەت قىزى ەكەۋى كەشكى تاماق ءىشىپ وتىرعان. قورىققان بۇرىن جۇدىرىقتايدى دەگەندەي، قورقا قويماعانمەن، الدىن-الا ساقتىعى ما، ايتەۋىر ول ءتۇرى ءورت سوندىرگەندەي سۇرلانىپ، الاق-جۇلاق ەتىپ تيىسە كەلدى. ەشنارسە دەمەسە دە جانداۋلەت تە شىتىنا جاقتىرماي قاراعان. سول-اق ەكەن، زىليقا جۇلىپ العانداي:
- نەمەنە؟ الا كوزىڭمەن قارايسىڭ! ءبارىمىز ومالىپ ۇيدە وتىرعاندا، بىرەۋ بىرنارسە اكەپ بەرە مە! ۇيدە وتىراتىن باياعى زامان جوق. جۇرتتىڭ ءبارى جانتالاسىپ، اقشا تابۋدىڭ جولىندا جۇلىنىپ ءجۇر. وتىرعان سەن-اق وتىر! ءبىز دە ءبىر تىرلىك جاساساق پا دەپ ءار جەرگە بارىپ، سويلەسىپ..، ءويتىپ-بۇيتسەك دەيمىز! - دەپ دۇرسە قويا بەردى. ەكپىنىنەن ۇرتتاپ العانى دا بايقالادى. سونىڭ ءبارىن بىلدىرتپەي جۋىپ-شايعانى ەكەنىن جانداۋلەت ءتۇيسىندى. جىنى قوزىپ-اق تۇر. ول سويلەي ءجۇرىپ اس ۇيگە كىردى. بىردەن بارىپ گازدا تۇرعان كاستريۋلدى اشتى:
- نە بۇل! ۇيدە جاتقان ارامتاماق ادامعا سونشا تاماق جاساپ... كىشكەنتاي ەتتى تۇگەل تۋراعانسىڭ با؟! - دەدى قىزىنا. ەشكىم ۇندەگەن جوق. ءتۇسىن سۋىتا ءتۇسىپ: - ساباعىڭدى وقىدىڭ با؟ - دەپ الارا قارادى. ادەيى ىستەپ جۇرگەنىن جانداۋلەت سەزىپ-اق وتىر. ەشكىمدى بەتىنە كەلتىرمەۋدىڭ امالى.
بۇنىمەن ءسوز تالاستىرۋدىڭ بوسقا جۇيكە توزدىرۋ ەكەنىن تۇسىنگەن بۇل ءۇن-ءتۇنسىز ورنىنان تۇرا بەردى. ءوز ۇيىندە ءوزى ارامتاماق اتانعانىنا قانى قارايىپ، زىعىردانى قاينادى. ءبىراق نە ىستەي الادى. ۇرىپ-سوعۋدان نە شىعادى. وسىنداي قىلىقتارىنان نەشە دۇركىن قول جۇمساعان كەزدەرى دە بولعان. تۇزەلىپ كەتكەن زىليقا كورىنبەيدى. قايتا ودان سايىن ەرەگىسىپ، بەتىڭدى تىرناپ الارداي ورشەلەنە تۇسەتىن. ەندىگىسى مىناۋ. ءسال جۇقارعان وسال تۇسىڭدى «ءساتتى» پايدالانۋىن كورمەيسىڭ بە؟!
ءسويتىپ زىليقا بۇعان ايتارىن ايتتى. «ارامتاماقسىڭ» دەدى. «مەن ۇلكەن تىرلىك جاساپ ءجۇرمىن. مەندە ەشكىمنىڭ شارۋاسى جوق. ءوزىمدى ءوزىم بىلەمىن. ەرتە كەتەمىن، كەش كەلەمىن» دەگەندى زىلدەنىپ تۇرىپ ءبىلدىردى. شىندىعىندا وسىلاي بولدى. بۇرىنعىداي ەمەس، ءجۇرىس-تۇرىسى وزگەردى. نە تەلەفوندا تىنىم جوق. كۇنى-ءتۇنى ايەلى دە، ەركەگى دە تەك زىليقانى سۇرايدى. قاندايلىق قاربالاس جۇمىس ەكەنىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر كورەتىن، اقىلداساتىن، كەزدەسىپ بىرگە باراتىن بولىپ سويلەسەدى دە جاتادى. جانداۋلەت تەلەفوننىڭ شىرىلىنان زارەزاپ بولىپ، ابدەن جۇيكەسى جۇقاردى.
بارا-بارا الگى سويلەسۋشىلەر ۇيگە كەلە باستادى. بىتپەيتىن اڭگىمە، تاۋسىلمايتىن كەلىسىم-شارت. ەندى بىرەۋلەر ەكى كەشتىڭ اراسىندا كەلىپ زىليقانى ۇيدەن الىپ كەتىپ ءجۇردى. سودان ءتۇن ورتاسىندا، كەيدە ءتىپتى تاڭ اتا ءبىر-اق ورالاتىن.
وسىنداي ىردۋ-دىردۋلى، داڭعازالى، دابىرالى تىرشىلىكتەن جانداۋلەت ابدەن شارشادى. ايەلىنە دە كوڭىلى قالىپ ءبىتتى. بىردە، «بۇل نە؟ نە جاساپ ءجۇرسىڭ؟» دەگەنى بار. زىليقا باسىنا قول اپارتپاي، شاپشىپ شىعا كەلدى: «نە بولدى؟! ويناپ ءجۇر عوي دەيسىڭ بە؟! نەمەنە، مەنى تەكسەرەيىن دەپ پە ەدىڭ! ءوزىڭنىڭ قولىڭنان تۇك كەلمەي مە، جات وسىلاي! مەندە جۇمىسىڭ بولماسىن! سەن نە بىلەسىڭ؟! دۇنيەنىڭ قىمباتتاپ جاتقانى مىناۋ. گاز، سۆەت، ەڭ اياعى قۇدايدىڭ سۋىنا دەيىن اسپانداپ بارادى!..» دەپ ءبىراز بۇرقىلداپ باسىلعان. «قۇرىسىن. قويشى» دەگەن دە قويعان بۇل. ءبىراق قاشانعى شىدايدى. بارا-بارا ۇيگە قونبايتىندى شىعاردى زىليقا. كەيدە ءتىپتى، ايەل-ەركەگى ارالاس بىرەۋلەردى ەرتە كەلىپ، دۋىلداسا ءىشىپ ۇزاق وتىراتىن بولدى. بۇعان كورسەتكەن قىرى ما، ەكى-ۇشەۋى جينالىپ الىپ كەيدە بۇرقىراتىپ اقشا سانايدى. الدەكىمدەرگە تەلەفون سوعىپ، جارقىن-جارقىن داۋىسپەن كۇلە سويلەسىپ ۇزاق وتىرادى. كەيدە بىرەۋلەرگە اياق استىنان تەلەفون شالىپ، تەز جينالىپ شىعىپ كەتەدى. ۇيدە كۇيەۋىم وتىر-اۋ دەگەن نارسە، ءتىپتى ويىنا كىرىپ-شىقپايدى.
زىليقانىڭ وسىلاي جۇرىسىنە دە، ءاي، جارتى جىلدان اسىپ قالدى-اۋ! «ياپىراي، تىم ەركىنسىپ كەتتىڭ. قايدا اپارىپ سوعار ەكەنسىڭ؟! قۇداي اماندىعىن بەرسىن، ايتەۋىر!» دەپ تاۋسىلا كۇرسىنەدى جانداۋلەت. ءتىپتى سويلەسۋدى قويعان.
... ءبىر كۇنى زىليقا ەرتە كەتەتىن ادەتىنەن جاڭىلىپ، ورنىنان تۇرماي، كۇنى بويى جاتىپ الدى. بەزىلدەي شىرىلداعان تەلەفونعا دا قىسقا-قىسقا جاۋاپ بەرىپ تاستاي سالادى. ءارى-بەرى بولماعان سوڭ، تەلەفون سىمىن تۇبىنەن اجىراتىپ تاستادى. ءبىر وزگەرىس بولعانىن سەزدى جانداۋلەت. «ەندى قاشانعى سايران سالادى؟! كۇندە توي بولا بەرمەيتىن شىعار!» دەپ ويلادى. زىليقا سودان ەكى كۇن ۇيدەن شىققان جوق. ءتۇرى قاشىپ، ءوڭى بۇزىلىپ كەتكەن. شاشى دودا-دودا. جىلاعان سياقتى ما قالاي؟! تەلەفون قوڭىراۋى دا سيرەكسىپ قالعانداي بولدى. بۇل سايابىرسۋ ءبىراق ۇزاققا سوزىلمادى. ۇزاتپاي بۇرىنعىدان ارى نەشە ءتۇرلى شۇعىل دا وكتەم قوڭىراۋلار شالىنا باستادى. ءبارى سول باياعى زىليقانى سۇرايدى. ال ول بولسا بىرەۋىمەن سەلقوس سويلەسسە، ەكىنشىسىمەن ۇرسىپ الا جونەلەدى. كەيبىرەۋىمەن سويلەسپەي تاستاي سالادى.
وسىنداي ىڭعايمەن دە كۇندەر ءوتىپ جاتتى. زىليقادا بۇرىنعى كۇلكىدەن ءىز قالماعان. اشۋلى. كەي كۇندەرى، ءتىپتى ۇرەيلى دە كورىنەدى. بۇرىنعىداي تەلەفون قوڭىراۋىنا تۇرا جۇگىرمەي، ەلەڭ ەتە قالىپ، ويلانىپ بارىپ كوتەرەدى ترۋبكانى. سوڭعى كەزدەرى الماي، قاشقالاقتايتىنداي دا ءبىر ىڭعايسىزدىق سەزىلىپ قالادى. ءبىر ۋايىم، قازىلعان مازاسىزدىق بايقالادى. ەندى ۇيگە ىزدەپ كەلۋشىلەر كوبەيدى. ايەل-ەرى ارالاس ەسىكتى قوڭىراۋلاتادى دا تۇرادى. اۋەلدە زىليقا ەسىك اشىپ، ولاردى ۇيگە كىرگىزىپ ءجۇردى. كەيىندەپ كەلۋشىلەردەن جاسىرىنىپ قاشاتىنداي سىڭاي بايقاتتى. بايقاماي كەيدە ەسىكتى اشىپ قالساڭ، بىتپەس داۋعا قالدىم دەي بەر. بارا-بارا ەسىككە زىليقادان باسقا ەشكىم جولامايتىن بولدى. ءبارىن ءوزى بىلەدى. كوبىنە اشپاۋعا تىرىسادى. بۇل نە سوندا؟! كىمنەن قاشادى؟ نەگە جاسىرىنادى؟! ءتىپتى كىرىپ-شىعۋدان جاسقاناتىن سياقتى. ءبىر بالەگە شىرماتىلعان بولدى. ەندى سودان قالاي قۇتىلۋدى بىلمەي، قينالىپ جۇرگەندەي. ءبىر كۇنى ىڭعايى كەلىپ قالىپ جانداۋلەت: «نە بوپ جاتىر؟ نە جاعداي ءوزى بۇل؟ مىنا كىسىلەر نەعىپ كەلىپ ءجۇر؟!» دەپ سۇراعان. سول-اق ەكەن، ءوزى جارىلارداي بوپ جۇرسە كەرەك. «نە بولۋشى ەدى؟! ءبىتتى ءبارى! قۇرىدى! تيپىل بولدى!» دەپ زىليقا باجىلداپ، ايقايلاپ الا جونەلدى. «ماعان ەشتەڭە ايتپا» دەگەندەي قولدارىن كوتەرە سەرمەلەپ، ازار دا بەزەر بولدى. جانداۋلەت جىم قويا قويدى.
كۇندەر ءوتىپ جاتتى. زىليقانى ىزدەۋشىلەر كوبەيمەسە ازايعان جوق. ءۇي-ءىشىنىڭ بەرەكەسى كەتتى. زىليقادا سول باياعىداي مازا جوق. تەڭسەلە سەندەلىپ جانداۋلەت ءجۇر. ءبىرۋاق ۇيدەن شىعىپ كەتىپ، اۋلاقتا ءجۇرىپ-ءجۇرىپ قايتادى. كەيدە ۇيگە كوڭىلى تارتپاي، قۇدايدىڭ زورلىعىمەن، باسقا باراتىن جەر بولماعان سوڭ عانا ارەڭ كەلەدى. بارىنەن جالىقتى جانداۋلەت. قاتتى شارشادى. ءبىر كۇنى وسىلاي كەشتەتىپ ورالعان ۇيگە. باسپالداقپەن كوتەرىلىپ كەلە جاتىپ ەسىك الدىندا تۇرعان ەكى-ءۇش ادامدى كوردى. جۇرەگى اتقاقتاي سوعىپ اۋزىنا تىعىلدى. اۋەلدە بىرەۋلەر شىعىپ كەلە جاتىر ەكەن دەپ ويلاعان. سويتسە سول باياعى زىليقاعا كەلىپ، سونى كۇتىپ تۇرعاندار ەكەن. وزدەرى قۇرالپى ەكى ايەل، ءبىر جىگىت. ايەلدەردىڭ ءبىرى بىرنەشە رەت كەلگەن، ءجۇز تانىس. ءبارىنىڭ دە تۇستەرى سۋىق، بۇنىڭ سالەمىنە ەرىندەرىن جىبىرلاتىپ قويدى. «ءالى ءجۇرمىز» دەدى ءجۇز تانىس ايەل. «ءسىز جولداسىسىز با؟» دەدى ەكىنشى ايەل. «قايدا ءجۇر ءوزى؟ كەلە مە؟» دەپ گۇر ەتتى جىگىت. قاباعى قاتۋلى. شىقشىتى بۇلت-بۇلت ەتەدى. بەلگىلى جاعداي، قۇلاق ۇيرەنگەن اڭگىمە. جانداۋلەت كۇبىجىكتەپ ۇندەگەن جوق. ۇندەگەندە دە نە ءۋاج ايتارىن بىلمەيدى. الگىلەردىڭ اڭگىمەلەرىن ەستىگەن سايىن توبە شاشى تىك تۇرادى. اناۋ ءجۇز تانىس ايەلدەن زىليقانىڭ مىڭ جارىم دوللار العانىنا جىلدان اسىپتى. ەكىنشى ايەل قىتايدان كەلىپ ساۋدا جاسايدى ەكەن. ونىڭ ەكى مىڭ دوللارلىق تاۋارىن الىپتى. التى ايدان بەرى اقشاسىن قايتارماپتى. ال جىگىتتىڭ ءسوزى ءتىپتى جان شوشىتادى. مىڭ جارىم دوللاردى وسىمىمەن قايتارامىن دەپ العانىنا جىلعا تاياۋ. ءوسىم تۇرماق ءبىر دوللار دا الا الماعان. «پالەن پايىز وسىمىمەن قانشا بولعانىن بىلەسىز بە؟! مىنا جۇرىسىمەن قاشان قايتارادى ول؟! ەڭ بولماسا، ءجونىن ايتپاي قاشادى. قاشقاندا قايدا بارادى؟! تۇسىنبەيمىن. مەنىڭ قولىمدا اقشانى الدىم دەگەن قولحاتى بار. مەن ەندى سوتقا بەرەمىن. باسقا امالىم جوق!» دەپ شىر-شىر ەتەدى. اناۋ ەكى ايەلدىڭ دە ەڭىرەگەندە ەتەكتەرى تولادى. نە سۇمدىق بۇل! جانداۋلەت تالىپ قالا جازدادى. «مىناۋ ۇشەۋىنىڭ ايتىپ وتىرعانى مىناداي. باسقا دا كەلىپ جۇرگەندەردىڭ قانداي اڭگىمە ايتاتىنىن ءبىر قۇداي بىلەدى! ولار دا بوستان-بوسقا شىرىلداپ جۇرگەن جوق قوي. قۇداي ساقتاسىن! بىتكەن جەرىڭ وسى شىعار، جانداۋلەت!»
ۋاقىت شىركىن توقتاۋسىز زىمىرايدى. زىليقانى ىزدەۋشىلەر دە ەسىكتىڭ كوزىن بەرمەي توپىرلايدى. قاشىپ-پىسىپ زىليقا ءجۇر. ۇيگە كىرىپ-شىعۋ مۇڭ بولدى. مازاسى كەتىپ، بويىن ۇرەي بيلەگەن جانداۋلەت شاراسىز حالدە شالاجانسار جۇرگەندەي...
«شولمەك مىڭ كۇندە سىنبايدى، ءبىر كۇندە سىنادى». نە نارسەنىڭ دە شەگى، اقىرى بار. قانداي ءىس بولسا دا ءجىپتىڭ ۇشىنا، ايتەۋىر ءبىر شىعادى. بۇل جولى زىليقا ەشقايدا قاشىپ قۇتىلا المادى. ءبارى توتەنشە بولدى. پوليسەيى دە، سوتى دا ارالاس ون بەس شاقتى ادام ەسىكتى بۇزا-مۇزا كىرىپ كەلىپ، باسىپ قالدى. كوپ سويلەسكەن جوق. تۇستەرى سۋىق، قيمىلدارى سۋىت، شۇعىل ىسكە كىرىسكەن. ماسەلە تۇسىنىكتى. بارلىق قۇجات دايىندالعان. دۇنيە-مۇلىك حاتتالىپ، ءۇي-جاي كەپىلدىككە الىنباق...
* *
ۇيىتقي سوققان قارلى جاڭبىرعا قاراماي «جۇمىسقا» كەلگەن. كارەردىڭ ءىشىن الاقۇيىن كەرنەپ العانداي. مۇنارلانعان دۇنيەدەن ەشنارسە انىق بايقالمايدى. كۇندەگى تۇستەنىپ وتىراتىن ىقتاسىنعا جايعاستى. بۇگىن ۇيدە جاتاتىن-اق كۇن. ءبىراق جانى جاي تاپپاي، بايىزداماي، جۇرەگى اۋزىنا تىعىلا شاپشي سوعىپ، ءبىرتۇرلى ەلەگزي ۇيدەن شىعىپ كەتكەن. اۋەلدە قايدا بارارىن بىلمەي، وزىمەن ءوزى جۇرە بەرگىسى كەلگەن. ۇيرەنگەن اياعى اقىرى وسىلاي تارتتى. ۇيدەن قاتايىپ-اق شىعىپ ەدى، ەندى مىنە، بورداي ەگىلىپ وتىر. ءوزىن-ءوزى توقتاتا الساشى. سولقىلداعاندا اراسىندا دىبىسى دا شىعىپ كەتەدى. تىعىلا قىستىعىپ جىلادى دەيسىڭ. ابدەن ءىشقۇسا بوپ قالعان ەكەن...
كەشە تاڭەرتەڭ باستالعان جاڭبىر قار ارالاس توپەپ تۇرىپ العان. ەشقايدا شىعا الماي، ءتۇس الەتىندە عانا تاماق ىشۋگە بازارعا باردى. اندا-ساندا بولسا دا جاقسىلاپ ءبىر ىستىق تاماق ىشپەي قالاي جۇرەدى. بازارعا بارعاندا دا ءبىرتۇرلى جۇرەگى قاعىپ، مازاسى بولماي، نە ءىشىپ، نە قويعانىن بىلمەدى. اسحانادان شىعىپ تۇسكى اسقا دەپ بوتقا الۋعا جايمالارعا بۇرىلعان. انادايدان ءبىر ادام بۇعان جىلى ۇشىراي قاراپ، جاقىنداي بەردى. بۇل دا، ول دا ءبىر-بىرىنە تاڭعالا قارادى. ەكەۋى دە ءبىرىن-ءبىرى قايدان ءجۇرسىڭ دەيتىندەي.ءسويتىپ كەلىپ قول الىسا امانداسقان. قاجىبەك سوناۋ اۋىلدان كاماز-بەن پيياز الىپ كەلىپتى وسىندا. كەشەدەن بەرى وسى بازارمەن كەلىسىپ ساتىپ جاتسا كەرەك. مىنا تۇرىنەن العاش جانداۋلەت قىسىلىپ، ىڭعايسىزدانىپ قالدى. كىبىرتىكتەپ كوپ سويلەسكىسى دە كەلگەن جوق. قاجىبەكتىڭ سۇراعىنا «ءبىز دە ءبىر جۇمىسپەن» دەي سالدى، ادەيى كوپشە سويلەپ. اۋىلداس قاجىبەك اڭقىلداپ ءۇي ءىشىنىڭ اماندعىن سۇرايدى. بۇل بولسا، ءوزىن جايسىز سەزىنىپ تەزىرەك كەتكىسى كەلىپ تىقىرشيدى. ءبىر ۋاقىتتا قاجىبەك ءبىر نارسەنى ايتا الماي، قيپاقتاپ تۇرعانداي بولدى دا:
- اۋىلعا قاشان باراسىڭ؟ - دەدى.
ونى نەگە سۇرادى دەگەندەي بۇل تاڭعالا تۇرىپ:
- بارسام با دەپ ءجۇرمىن. ءبىر جۇمىستار بىتسە، كورەمىز،.. - دەدى.
ءبىراق انانىڭ كوڭىلىندە ءبىر تۇيتكىل تۇرعانداي بولدى دا:
- اۋىل-ايماق امان با؟ اپامنىڭ جاعدايى قالاي ەكەن؟ - دەدى اقىرىن سويلەپ.
«ە-ە، بۇل ءالى ەستىمەگەن ەكەن-اۋ» دەپ ويلاعان قاجىبەك ۇمسىنا تۇرىپ قالدى. جانداۋلەتتىڭ كوڭىلىنە سەزىك كىردى.
- ءاي، سەن ءبىر نارسە ايتا الماي تۇرعان سياقتىسىڭ عوي. نە جاعداي؟ ايتساڭشى!
- وي، جانداۋلەت. ءوزىڭ جاقسى بىلەسىڭ اپاڭ اۋىراتىن ەدى عوي.
- ءيا، ءيا! امان با ءوزى؟!.
- سەن ەندى... مىقتى بول! ول كىسىنى «قۇتتى ورنىنا» قوندىردىق!
ەنتەلەپ تۇرعان جانداۋلەت:
- نە دەيدى، ويباي-اۋ! - دەپ قاجىبەكتى قۇشاقتاي الدى.
دىبىسى شىعا ەڭكىلدەپ قويا بەردى.
- سابىر! سابىر، جاكە! - دەيدى قاجىبەك ارقاسىنان قاعىپ.
- قاشان، ويباي-اۋ! مەنى قۇداي اتقان ەكەن عوي. بايقۇس، شەشەم-اي! - جانداۋلەت ەگىلىپ كەتتى.
- ءبىز وسىلاي شىعاردىڭ الدىندا جەتىسىن وتكىزدى، - قاجىبەك ويلانعانداي بولىپ، - ودان بەرىدە ءتورت-بەس كۇن ءوتىپ كەتتى-اۋ!
- ويباي-اي! ەندى قايتتىم! نە ىستەيمىن ەندى؟!.
- بولدى ەندى، جاكە! سابىر! ءومىردىڭ زاڭى عوي. ازاماتسىڭ عوي، بوساما! ەندى قىرقىنا دايىندال!..
قاربالاس تىرشىلىك، قاجىبەك تە اسىعىپ تۇر ەدى.
- جاقسى! جاقسى! مىقتى بول، جاكە! كورىپ تۇرىپ قالاي ايتپايمىن! سابىر ەت! ءوزىڭدى ۇستا! قاسىڭدا بولار-اق ەدىم! قۋ تىرشىلىك. سونشا جەردەن كەلگەندە... تەزىرەك وتكىزبەسەك،.. مەنى جىگىتتەر كۇتىپ قالدى. قايتايىن! - دەپ كەتۋگە ىڭعايلاندى. جانداۋلەت تەڭسەلە تۇرىپ قالدى... قار ارالاس جاڭبىردان ءۇستى-باسى مالماڭداي سۋ بولدى. ەسەڭگىرەپ تۇرىپ-تۇرىپ، سۇمەتىلىپ بازاردان شىقتى. جۇرەگى ەزىلىپ، جان-دۇنيەسى ەگىلىپ، قۇر سۇلدەرى قالعانداي. «اي، ءيت ءومىر-اي!» دەدى ىشقىنىپ. «نە جازدىم! قۋ، زىليقا تۇبىمە جەتتىڭ-اۋ!» قالاي ءجۇرىپ، قايدا بارا جاتقانىن بىلمەيدى. سۋ بولعانىنا قاراماي ەسى اۋىسقان ادامداي ماڭگىرىپ جۇرە بەردى. كوز جاسى ما، جاڭبىر سۋى ما بەت-اۋزىنان سۋ سورعالايدى. قاي ۋاق ەكەنىن بىلمەيدى، سۇيرەتىلگەندەي بولىپ قاراڭعىدا ۇيگە كەلگەن.
اۋىلعا بارعىسى-اق كەلىپ جۇرگەن ءوزى دە. شەشەسىن ويلاپ قينالاتىن. كىشكەنە تيىن-تەبەننىڭ باسى قۇرالسا دەيتىن... كۇرمەۋگە كەلمەيتىن قىسقا جىپتەي قۋ تىرشىلىك-اي، دەسەڭشى!.. ەندى مىنە... «سوڭعى كەزدەرى شەشەسى ءبىر-ەكى رەت تۇسىنە دە كىرىپ ەدى. ويلاعان ەكەن-اۋ. كەلەر دەپ توسقان ەكەن-اۋ! ءاي، قۇدايىم-اي! نەگە بىردەن سول اۋىلعا تارتىپ كەتپەگەن. كىمنەن ۇيالدى؟ كىمنەن ىڭعايسىزداندى؟ كىمگە كىم كۇلەتىندەي قازىر. سورلى باسىم-اي! ەندى نە ىستەيمىن؟!» قاشان ەدى؟.. بىلتىر بوپ بارادى. ابدەن ءبىر قاجىپ، جۇدەپ اۋىلعا بارعان. جۇمىسسىزدىقتان، ءۇي ىشىندەگى قىرىس-تىرىس كيكىلجىڭنەن شارشاپ، جانى جابىرقاپ، شەشەسىن ساعىنىپ، تۋعان توپىراعىن اڭساپ تارتىپ كەتىپ ەدى. ەشقايدا شىقپاي شەشەسىنىڭ قاسىندا كادىمگىدەي جارتى ايدان اسا جاتتى. شىققاندا قايدا بارادى؟ اۋىلدىڭ جاعدايى بەلگىلى. جۇمىسسىز سەندەلگەن جۇرت. ۇرلىق. كورشى وتىرىپ ءبىرىنىڭ قوراسىنا ءبىرى تۇسەدى. ودان قالسا اراق ءىشۋ، توبەلەس...
ەسكىلىكتى ناۋقاسى بار، قىڭقىل-سىڭقىلى كوپ شەشەسى بۇنىڭ جاعدايىن ايتپاسا دا بىلەدى. كەلگەن بەتتە قاباعىنان-اق بايقاعان. ازىن-اۋلاق پەنسياسىن تالشىقتاپ وتىرعان كەيۋانا ءبىر توقتىسىن سويدىرىپ، جىلى جۇمساعىن اۋزىنا توستى. «جارىعىم-اي، نە بولىپ جۇدەپ-جاداپ كەتكەنسىڭ؟» دەپ جاس بالاداي باسىنان سيپاپ، مەيىرلەنە قارايدى. انا كوكىرەك ءبارىن سەزىپ-ءبىلىپ وتىر. «ايەلىڭ قالاي، قىزىڭ وقىپ ءجۇر مە؟» دەيدى جايلاپ. بۇل ۇندەمەي باسىن يزەيدى. «ە-ە، جالعىزدىڭ جارى - قۇداي. پەشەنەڭە جازىلعانىن كورەرسىڭ. كىم جەتىسىپ ءجۇر دەيسىڭ. قايتەيىن! اللانىڭ بۇيرىعى شىعار سوعان قوساقتاعان! ءبارى ءبىر قۇدايدىڭ قولىندا» دەيدى كۇرسىنە وتىرىپ. كەتكىسى كەلمەي، قۇدايدىڭ زورلىعىمەن ارەڭ قايتقان اۋىلدان. «ۇيىڭە بارعانىڭ جاقسى، اينالايىن. مەنەن الاڭداما. «سىنىق اربا كوپكە شىدايدى» دەپ، ۇيرەنشىكتى قىڭقىل-سىڭقىل عوي مەنىكى. ونان دا بارىپ جۇمىس تاۋىپ ال. اۋىل سياقتى ەمەس، ۇلكەن قالا عوي، ءبىر نارسەنىڭ ءجونى بولار. بار. بار. ەڭسەڭدى كوتەر. جىگىت ەمەسسىڭ بە!» دەگەن شەشەسى بۇعان كەتەرىندە. سولاي دەگەنمەن ونىڭ دا كوزىنەن جالعىزىن جىبەرگىسى كەلمەگەن ەلجىرەگەن مەيىرىم كورگەن... سول مەيىرىم ءالى دە بۇنىڭ بويىن جىلىتادى.
ءبىر جىلدارى جانداۋلەت شەشەسىن قولىنا العىسى كەلدى. اندا-ساندا كەلىپ-كەتىپ جۇرەتىن اۋىل كەمپىرى قالاعا كوندىگە الماي، ونىڭ ۇستىنە كەلىنىنىڭ شايپاۋ مىنەزىنەن قورىنىپ، كەلسە تەزىرەك قايتۋعا اسىعاتىن. بۇل جولى بالاسىنىڭ مەسەلىن قايتارماي، «قۇدايدان سۇراپ العان جالعىز بالا مەن كەلىننەن بەزىپ قايدا بارام، بىرگە بولعانىم دا ءجون شىعار» دەپ بەلسەنىپ-اق كەلىپ ەدى. ءبىر-اق اي شىدادى عوي. «قۇداي كەلىنگە كۇن سالماسىن. جامانداعاندا قايتەم. الىستان-اق سىيلاسايىن» دەپ اۋىلىنا قايتىپ كەتكەن. ءبارىن كورىپ-ءبىلىپ وتىرىپ، جانداۋلەت ەشنارسە ايتا المادى. ىشىنەن تىندى...
«قۋ زامان-اي! نە بوپ كەتتى بۇل!» دەپ كۇڭىرەنە كۇبىرلەگەن جانداۋلەت وكسي كۇرسىندى. «قايران، انام-اي! جالعىزىڭدى ويلاپ، زارىعىپ جاتىپ كەتتىڭ-اۋ! مەن بولسام قوشتاسۋعا دا، توپىراق سالۋعا دا جارامادىم! قۇدايىم-اي!» ەكى جۇدىرىعىمەن باسىن ۇرعىلاپ ەڭكىلدەپ قويا بەردى. قايتا ەگىلدى. قار ارالاس جاڭبىر ءالى سورعالاپ تۇر. كۇندە كەلىپ، تۇرتىنەكتەپ «التىن» ىزدەگەن قۋىستار ۇڭىرەيە قاراۋىتادى. توڭىرەگى بىلجىراپ ەزىلىپ كەتكەن.
ءسال وكسىگىن باسىپ جانداۋلەت الگى قۋىستارعا كوز سالدى. «زاماننىڭ وزگەرگەنى-اي دەسەڭشى! بۇل زامان وزگەرمەي، دۇنيە ورنىندا تۇرسا، مىس پەن جەز التىنعا باعالانار ما ەدى؟ سونىڭ ءوزى دە تاپتىرماي تۇر عوي ءتىپتى». كوزى بۇلدىراپ ءوزى قازعان الگى قۋىستارعا قارايدى. ارعى جاعىنان ءبىر نارسە جىلتىرايتىنداي. قايدان بولا قويسىن... نەشە كۇن قازدى عوي. جىلتىراسا قانەكي. مارقۇم شەشەسى ايتىپ وتىرۋشى ەدى: زامان ازىپ، الاپات سوعىس بولىپ، ادامداردىڭ نيەتى بۇزىلعاندا تاۋ-تاستاعى التىن دا اۋىپ كەتەدى ەكەن دەپ. سول ايتقانداي مىنا وزگەرگەن زاماندا بۇل جەردەگى «التىن دا» اۋىپ كەتكەن شىعار. سولاي بولار. ويتكەنى بۇگىندە ادامداردىڭ وي-پيعىلى، نيەت-ىنسابى الابوتەن بۇزىلىپ كەتتى. ۇرلىق-قارلىق كوبەيىپ، تويىمسىزدىق جايلادى. وسىنداي جەردە التىن سياقتى قاسيەتتى نارسە تۇرۋشى ما ەدى؟! ونى ايتاسىڭ، قازىرگى ادامداردىڭ كەۋدەلەرىنەن دە التىن اۋىپ كەتكەندەي. وزدەرىنىڭ جامان نيەت-پيعىلدارىنان بويلارىنداعى اسىلدارىنان، جۇرەكتەرىندەگى التىندارىنان ايىرىلىپ قالعان سياقتى كورىنەدى كەيدە. ايتپەسە نەگە ءبىر-بىرىنە جاماندىق ىستەپ، مەيىرىمسىز بولىپ، قاتىگەزدىك كورسەتەدى؟ سول، جۇرەكتەرىندە التىننىڭ، اسىلدىڭ جوقتىعىنان، جەتىمسىزدىگىنەن...
ءبىزدىڭ قازاق ايەلدى ءۇيدىڭ التىن دىڭگەگى، وتباسىنىڭ ۇيتقىسى بولار التىن قازىعى دەيدى. شىندىعىندا ءۇي ىشىندە توڭىرەگىنە جىلۋ تاراتىپ، شۋاق شاشىپ، اينالاسىن ءۇيىرىپ، وزىنە تارتىپ تۇراتىن التىنداي جارقىراعان ايەل زاتى بولماسا - ول ءۇيدىڭ شاڭىراعى الاسارىپ، ءوزى كۇڭگىرت تارتىپ، وتباسىنان بويىڭدى قالتىراتار ىزعار سوعىپ، ازىناپ تۇراتىن سياقتى. ورتا جاسقا كەلگەندە جانداۋلەتتىڭ وسىعان كوزى جەتتى. تەگىندە، ادام كەۋدەسىندە التىن بولماعاننان كەيىن ءبارى بەكەر ەكەن. قامشىنىڭ سابىنداي قىسقا عۇمىردا قاشانعى قالتىراپ جۇرۋگە بولادى؟! قۋراي عۇرلى پاناسى جوق، ۇيا عۇرلى جىلۋى جوق ونداي ۇيدەن ەركىن جۇرەر دالا ارتىق. راسىندا، «جاندارىڭا سايا، تىرشىلىكتەرىڭە پانا بولماسا، ونداي ءۇيدىڭ سەندەرگە نە كەرەگى بار؟!» دەدى مە ەكەن، قۇدىرەتى كۇشتى جاراتقان يەم. ايتەۋىر، باس قالقاعا جارار سودان دا ايىرىلىپ ءجۇرىسى مىناۋ. وسى زاماندا كىمگە جاعدايىڭدى ايتقاندايسىڭ... بۇرىنعىلار: «ەر جىگىتتىڭ قوساعى تۇزەلمەي، قوسى تۇزەلمەيدى» دەپ قالاي ءدال تاۋىپ ايتقان دەسەڭشى! ايتپەسە، وسىنشا قۇلدىرايتىنداي كىمنىڭ ەگىنىنە ءتۇسىپ ەدى؟! باستاعان تالاي ءىسى ورتا جولدا قالدى. جانداۋلەت وسىعان دەيىن التىندى ادامدار جۇرەگىنەن ىزدەدى. بايقاسا ءار كىمدە بولا بەرمەيدى ەكەن ول اسىل. جانى قاساڭدانىپ، جۇرەگى بەرىشتەنىپ، بويى قاتىگەزدەنىپ، ءىسى پارىقسىزدانىپ كەتكەندەر ءۇشىن بۇل دۇنيەدە جاقسى مەن جاماننىڭ، اسىل مەن جاسىقتىڭ، التىن مەن مىستىڭ ايىرماسى دا بولمايدى ەكەن. كىمنىڭ قادىرىن، نەنىڭ باعاسىن ءبىلىپ جاتىر بۇل كۇندە. ە-ە، قايسى ءبىرىن ايتىپ تاۋىسارسىڭ. «مىس تا التىن، جەز دە التىن...» دەگەندەي ءبىر زامان بولدى عوي.
قارلى جاڭبىر بىرتىندەپ سايابىر تارتقانداي. جاڭاعىداي ەمەس، ەكپىنى باسىلىپ كەلەدى. ءتۇس قايتا كۇن اشىلار ما ەكەن. جانداۋلەت تەرەڭ دەم الىپ ورنىنان قوزعالدى. از دا بولسا ءىشى بوساپ، سولىعى باسىلىپ، جەڭىلدەپ قالعانداي. «قوي ءبۇيتىپ بوسقا ەگىلە بەرمەي، ەسىمدى جيايىن» دەپ، ويىنا ءبىر نارسە تۇسكەندەي موينىن سوزىپ جان-جاعىنا قارادى. وزىنەن باسقا تىرشىلىك يەسى بىلىنبەيدى. (وسى جاۋىندا ەسى دۇرىس ادام بۇل جەرگە قايدان كەلسىن). كۇندە ءبىر جەردى شيىرلاماي، «تىڭ» جەرگە سۇيمەن سالماق ويدا. كىم بىلەدى قۇداي بەرەيىن دەسە...
ەندى وكىنگەنمەن، وكسىگەنمەن ەشتەڭە ورنىنا كەلمەيدى. سىلكىنىپ ورنىنان تۇردى. جيىرما شاقتى كۇننەن كەيىن شەشەسىنىڭ قىرقى. تۇرعان بويدا جۇرەگى اتقاقتاي سوعىپ، تۇلابويى دىرىلدەگەندەي بولدى. دوس بار، دۇشپان بار، ەندى سوعان جاپ-جاقسى بولىپ بارۋى كەرەك. ارعى جاعىن تاعى كورە جاتار...
ەڭكەيە بەرىپ اياعىنىڭ استىندا جاتقان سۇيمەندى جىگەرلەنە قولىنا العان جانداۋلەت ادىمداي باسىپ، بەس-التى قادام ءجۇرىپ، ءبىر دوڭەستەۋ جەرگە بىلەم تەمىردى قۇلاشتاي سەرمەدى. ءاهى!.. ءاهى!.. ەهى!..
تۇرلىبەك مامەسەيىت
