مىرجاقىپ دۋلات ۇلىنىڭ ەكى ءانىن بىزگە جەتكىزگەن كىم؟
بيىل الاش ارىستارىنىڭ ءبىرى مىرجاقىپ دۋلات ۇلىنىڭ تۋعانىنا - 140 جىل.

ارتىنان قالعان مول مۇراسى ءالى كۇنگە دەيىن زەرتتەلىپ، زەردەلەنىپ كەلەدى. ءتۇرلى ەڭبەكتەر جازىلىپ، كوپشىلىك قاۋىمعا ءتۇرلى فورماتتا تۋىندىلار ۇسىنىلۋدا. قاراپ وتىرساق، «ويان، قازاق» دەپ جىرلاعان اقىننىڭ قوعامدىق جۇمىسىن ايتپاعاندا، ءان مەن كۇيگە دە قۇشتار بولعان ەكەن. ءتىپتى ءوز جانىنان شىعارعان اندەرى دە بار. بۇگىن سول ەكى انگە توقتالماقپىز.
ءبىزدىڭ ءاردايىم وقىعان دۇنيەلەردى ءتۇسىنىپ، مازمۇنداپ، حالىققا ۇسىنىپ وتىراتىن ادەتىمىز بار. بۇگىنگى تاقىرىپقا دا پايدالانىلعان ەڭبەك بار. كىتاپتىڭ اۆتورى اتاقتى كومپوزيتور ءىليا جاقانوۆ. قولىمىزدا ونىڭ 2001 -جىلى «ارىس» باسپاسىنان شىققان «ۇزىلگەن ءان» كىتابى بار. اتالعان كىتاپتىڭ مىرجاقىپقا ارنالعان ءبولىمىن وسى جازارىمىزدىڭ نەگىزگى دەرەككوزىنە پايدالاندىق. وقىرمانعا تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن ءاۋ باستان ءبىر جايتتى ەسكەرتىپ كەتەيىك. ءىليا جاقانوۆ تا ءوزى جيناعان دەرەكتەرمەن قاتار، مىرجاقىپتىڭ قىزى گۇلنار اپامىزدىڭ جانە سول كەزدەگى ءوزى «جاس عالىم» (ءى. جاقانوۆتىڭ ءسوزى) دەپ جازعان، بۇگىندە س. سەيفۋللين اتىنداعى مۇراجاي ديرەكتورى مارات ابسەمەتوۆتىڭ ۇسىنعان دەرەكتەرىنە سۇيەنەدى.
«الاش مارشى»
بۇل ءاننىڭ بىرنەشە اتاۋى بار. كەيدە «زار زامان» دەيدى، كەيدە «زامان- اي» دەيدى، «كەر زامان» دەپ جازىلعانى دا بار. اۋەلى ءاننىڭ تاريحىنا ءارى تارالۋىنا توقتالايىق.
الاش اسكەرى قۇرىلعان ۋاقىتتا بۇل ءان دە دۇنيەگە (شامامەن 1918-1919- جىلدار) كەلسە كەرەك. بۇل ءان جايلى دەرەك جەتكىزگەن - سەيىلبەك ىسمايىلبەك ۇلى. ونىڭ ايتۋىنشا، تورعاي دالاسىندا قازاق اسكەرى قۇرىلىپ، ساربازدار جينايدى. سول ساربازدار قاتارىندا اۋىلداسى بەيسەمبەك مۇحامەتجانوۆ ەسىمدى جىگىت تە بولعان. بەيسەمبەك اسكەر قاتارىندا ءبىراز ۋاقىت ءجۇرىپ، كەيىن ۇيىنە قايتىپ كەلەدى.
«وسى جولى اۋىلعا «زار زامان» (الاش مارشى) ءانىن جايدى. ءاندى اۋەلى تۋعان اعام جامبەك شىرقاتتى… وسى ءاندى جامبەكتىڭ ءوز اۋزىنان ۇيرەندىم. جۇرتتىڭ ءبارى ايتتى. كەلە- كەلە ءاننىڭ ايدىك ورىنداۋشىلارى بىزگە جيەن قوسىمجان، سەيىتجان باباقوۆتار بولدى. ءال الگى بەيسەمبەك 1932 -جىلى اشارشىلىقتا ءولدى»، - دەپ سەيىلبەك ىسمايىلبەك ۇلى ەستەلىك ايتقان.
كەز بولعان سوڭ كەر زامان ءبىزدىڭ باققا،
جاۋ جاراعىن اسىرىپ، مىندىك اتقا.
زامان- اي!
ەل باستايتىن ەرلەرگە بۇل ءبىر زور سىن،
جاڭا تالاپ، جاس ۇلان، قاراپ جاتپا.
زامان- اي!
ازاماتى الاشتىڭ
اتتاناتىن كۇن تۋدى.
تۇلپار ءمىنىپ، تۋ ۇستاپ،
باپتاناتىن كۇن تۋدى.
قيىن قىستاۋ زامانىندا، كوپ ءان ماتىندەرى وزگەرتىلىپ، تەك اۋەنى (سارىنى) عانا ساقتالعانى بەلگىلى. بۇل وسى ءاننىڭ باسىنان دا ءوتتى.
«.. . مىرجاقىپتىڭ ەسىمىن اتاۋ قيامەت، «الاش» دەگەن ءسوز، ءتىپتى جات، قاتەرلى. وتىزىنشى جىلداردىڭ ورتا تۇسىندا مىرجاقىپتىڭ باياعى… باياعى «الاش مارشى» - «زامان- اي»، «كەر زامان» بولىپ وزگەرتىلىپ، يسا جازعان سوزبەن « قىزىل فلوت» ءانى بوپ «شىرقالدى».
تەڭبىل اسپان توگىلىپ دارياعا،
ساۋلە شاشىپ كوك جىبەك قوندى ۇياعا.
زامان- اي!
كوك تەڭىزدىڭ كوسىلگەن قيىرى جوق،
جاتىر شالقىپ كوز جەتپەس ءبىر قيادا.
زامان- اي!
كەمەلەرى سوۆەتتىڭ،
سول تەڭىزدە كۇزەتتە،
قىزىل ەرى فلوتتىڭ
جۋىتپايدى بۇل بەتكە»
«الاش ۇرانى» («عاسكەر ولەڭى» )
بۇل ءاننىڭ ءسوزىن جازعان جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ. 1918 - جىلى «اباي» جۋرنالىندا جارىققا شىققان. بۇل ءاندى دە بەرگەن سەيىلبەك اقساقال. دەگەنمەن بۇل ءاننىڭ تاعى ءبىر ينفورماتورى بولعان ەكەن. ەسىمى - عۇمار عابدىلحاكىم ۇلى. ءاندى ۇيرەنگەنى جايلى كەلەسىدەي باياندايدى: «.. .دۇرلىككەن تورعايدىڭ ءبىر تىڭشىققان كەزى. تورعايدا - اسكەر، ونىڭ باسشىسى - ءمىرجاقىپ. اسكەردىڭ اتتارى وڭكەي سۇلۋ ارعىماق، ءبارى قۇندىز جىلتىرايدى. ەر- تۇرماندارى دا وزگەشە، بىلعارىدان ىستەلگەن. ساربازداردىڭ قولدارىندا مىلتىق، نايزا. ءمىرجاقىپ اسكەرلەردى بىردە اتپەن، بىرگە جاياۋ جۇرگىزىپ، شەرۋ تارتقىزىپ، دالانى جاڭعىرتىپ، «الاش مارشىن»، «الاش ۇرانىن» ايتقىزادى. ءبىز بولساق، وڭشەڭ جاس بالا (1910 - جىلى تۋعان) اسكەرلەردىڭ سوڭىنان كەپ جۇگىرەمىز. وسى ەكى مارشتى سول كۇندەرى ۇيرەنگەنمىن. مىرجاقىپ اعانى كۇندە كورسەم دە، بۇل مارشتاردى وزىنە جەكە ايتىپ بەرگەن كەزىم بولعان جوق. مەن كوپ بالانىڭ ءبىرىمىن… ءۇي بەتىن كورمەي، وزەن جاعالاپ سۋعا تۇسەمىز. بار بالا قوسىلىپ، ەكى مارشتى ايتىپ، ۇيگە قايتامىز. سونداي ءبىر ساتتەردە ءمىرجاقىپ اعاي ەسىك پەن توردەي قاراگەر جورعا اتىن جەتەكتەپ، ءبىزدى تىڭداپ، سوڭىمىزدان جىميىپ قانا ەرىپ كەلە جاتادى»، - دەپ ەسكە العان عۇمار اقساقال.
ارعى اتام ەر تۇرىك،
ءبىز قازاق ەلىمىز.
سامال تاۋ، شالقار كول،
سارىارقا جەرىمىز.
ات مىنسەك، جەل بولىپ،
سۋىلداپ شابامىز.
«لاپ!» دەسەك ەرلەنىپ،
دۋىلداپ جانامىز.
الاشتىڭ اق تۋىن
قولعا الىپ، اقىرىپ،
«الاش!» دەپ شاپقاندا،
جاۋعا ويران سالامىز!
ەندى بۇل ەكى ءاننىڭ العاشقى ورىنداۋشىسى جايلى بىرەر ءسوز. گۇلنار ءمىرجاقىپ قىزى بىلاي دەگەن ەكەن: «اكەمنىڭ ادال دوسى، سەنىمدى سەرىگى عابباس نۇرىموۆ (1903-1937) جايىندا شەشەم كوپ اڭگىمە ايتاتىن… دومبىرا مەن ماندوليندى بىردەي تارتىپ، اۋەلەتە، اسەمدەتە ءان شىرقاعان. اكەم ونى ۇيىپ تىڭدايدى ەكەن. ءبىزدىڭ اۋىلدا 1918-1919 - جىلدارى اكەم شىعارعان «الاش مارشتارىن» ءبىرىنشى ايتقان وسى عابباس كورىنەدى».
قۇرمەتتى وقىرمان، ءبىز ءمىرجاقىپتىڭ ەكى مارشى جايلى دەرەگىن تەك ءبىر جاقتى ۇسىندىق. ماقساتىمىز جان- جاقتى سارالاۋ ەمەس، تەك تانىستىرۋ. عالامتوردان قازاق تىلىندە باسقا دا دەرەكتەردى تابا الاسىز. ءبىز بولساق، ءىليا جاقانوۆتىڭ «ۇزىلگەن ءان» (الماتى، 2001) كىتابىندا جازىلعان مالىمەتكە عانا سۇيەنگەنىمىزدى ەسكەرتە كەتەيىك.
رۇستەم نۇركەنوۆ، ونەر زەرتتەۋشىسى
aikyn.kz