مىڭعا جۋىعى باسقا تىلدە. الماتىداعى وزگە ۇلت تۇلعالارىنا ارنالعان كوشەلەر كوپتىڭ نازارىن اۋداردى
الەۋمەتتىك جەلىدە الماتى قالاسىنداعى كوشە اتاۋلارىنىڭ ماسەلەسى قىزۋ تالقىعا ءتۇستى. جۋرناليست جاراس نيازبەك Facebook-تەگى پاراقشاسىندا قالاداعى ورىسشا اتاۋمەن تۇرعان كوشەلەردىڭ كوپتىگىن كورسەتىپ، جازبا جاريالاعان بولاتىن. ۇلكەن تالقىعا ۇلاسقان پوستتان كەيىن ماسساگەت ءتىلشىسى تۇركسىب اۋدانىنداعى كوشەلەردى كوزبەن كورىپ، اتالعان ماسەلەگە قاتىستى الماتى قالاسى اكىمدىگىنەن جاۋاپ الدى.
جۋرناليست جاراس نيازبەك جازبادا الماتىنىڭ سولتۇستىگىندەگى (پياتيلەتكا)، دالىرەك ايتساق، تۇركسىب اۋدانىنا قاراستى كوشەلەردىڭ تەك ورىس تىلىندە ەكەنىن بىلايشا كورسەتىپ بەردى. كوپشىلىك ءبىر عانا شاعىناۋداندا نەبارى ءۇش كوشەنىڭ اتاۋى قازاق تىلىندە ەكەنىنە شاعىمدانىپ، ءتۇرلى پىكىر جازدى.
«يدەولوگيالىق جۇمىستاردىڭ السىزدىگى»
وسىعان قاتىستى جاراس نيازبەكتىڭ جەكە پىكىرىن تولىعىراق سۇراپ بىلدىك. ول جازباسىندا تەك ءبىر اۋداننىڭ عانا مىسالىن ۇسىنعانىن جانە وسىعان ۇقساس جاعداي باسقا اۋداندار مەن قالالاردا دا سامساپ تۇرعانىن جەتكىزدى.
«الماتى - ۇلكەن قالا. ەلدىڭ مادەني، قارجىلىق، ءتىپتى رۋحاني استاناسى. قازاقستان تاريحىنداعى ورنىن ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ال ەندى وسى قالا سوڭعى 20-30 -جىلدا قانشالىقتى قازاقىلاندى، ۇلتتىق باعىتقا بەتبۇرىس جاسادى دەپ كەز كەلگەن سانالى ادام ويلانۋ كەرەك. ۇنەمى ب ا ق بەتتەرىنەن وقيمىز: بالەن وبلىستا كوشە اتتارى قازاقىلاندى، اناۋ اۋداننىڭ اتى وزگەردى، مىنا اۋىلعا قازاقشا ەسىم بەرىلدى دەگەندى. الماتىدا ونداي وڭ وزگەرىس جوق ەمەس، سوڭعى جىلدارى جاڭا قوسىلعان اۋداندا كوشە اتاۋلارى قازاقشا ەكەنىن كورىپ ءجۇرمىز. دەسە دە، ول جاڭا اۋدانداعى جاڭا كوشەلەرگە قازاقى ەسىم بەرمەگەندە - وزگە تىلدە اتاۋ بەرىلمەيدى عوي. ال بۇرىننان كەلە جاتقان قالا اۋداندارىندا كەڭەستىك اتاۋلار مەن ەسكى كوشە اتتارى ءالى كۇنگە سامساپ تۇر. ونى وزگەرتۋگە ەشكىم ۇمتىلمايدى دا»، - دەدى ول.
سونداي-اق ول قازاقشالاندىرۋ جۇمىستارى شۇعىل تۇردە قولعا الىنىپ، ءتيىستى شارالار قابىلدانۋ كەرەك دەيدى.
«الەۋمەتتىك جەلىدەگى جازبامدا تومەنگى پياتيلەتكا شاعىناۋدانىن مىسالعا كەلتىرگەن ەدىم. كارتانى اشىپ وتىرىپ، كوزىم ءتۇسىپ كەتتى. 20-30 كوشە تۇتاستاي تۇسىنىكسىز اتاۋمەن اتالىپ ءجۇر. قازىرگى ۇرپاق ونى تۇسىنبەيدى، كەيىنگى ۇرپاق كەشىرمەيدى. باتىل قادام جاساۋ قاجەت. قازاقتىڭ اتاقتى تۇلعالارى مەن ەڭبەك سىڭىرگەن ازاماتتارى، بي-شەشەندەرى مەن باتىرلارى تاريحتا جەتىپ-ارتىلادى. بۇل - يدەولوگيالىق جۇمىستاردىڭ السىزدىگى. شۇعىل تۇردە قولعا الىپ، كوشە اتتارىن قازاقشالاۋ قاجەت دەپ بىلەمىن. ول ءۇشىن ۇكىمەتتەن، پارلامەنتتەن نۇسقاۋ، تاپسىرما قاجەت ەمەس. الماتىنىڭ ونوماستيكالىق كوميسسياسى بار، سولار اينالىسۋى ءتيىس»، - دەپ قوستى جاراس نيازبەك.
كوشەلەردىڭ كورىنىسى
رەداكسيا ءتىلشىسى اتى اتالعان اۋداندى كوزبەن كورىپ، تۇرعىندارمەن تىلدەستى. راسىندا پياتيلەتكا شاعىناۋدانىندا ورىس جازۋشىلارى مەن كەڭەس زامانىنداعى تۇلعالاردىڭ قۇرمەتىنە قويىلعان كوشەلەر سامساپ تۇر. ەنگەلس، مويسەي، نەكراسوۆ، بارتولد، موسكوۆسكي، سپاسسكي، ۆولجسكايا ت. س. س. كوشەلەردى شولىپ شىقتىق.
الماتىنىڭ سولتۇستىگىندەگى ەسكى قالپىن ساقتاعان بۇل كوشەلەردى ارالاي ءجۇرىپ، سوۆەتتىك كەزەڭگە ەنىپ كەتكەندەي كۇي كەشتىك.
ال دەپوۆسكايا كوشەسىنىڭ جولدارىن تۇرعىندار وزدەرى رەتكە كەلتىرىپ جاتقاندارىن ايتتى.
كوشەلەردىڭ ەنى تار، جولدارى جاسالماعان، كەيبىرىندە جارىق تا جوق، توت باسقان شارباقتار مەن ورىس تىلىندەگى كوشە اتاۋلارى ودان سايىن اتموسفەرانى اسىرەلەپ تۇر.
تۇرعىنداردىڭ ويى قانداي؟
جىرتىعىن ءوزى جاماپ ۇيرەنىپ قالعان شاعىناۋدان تۇرعىندارىنىڭ كوشە اتاۋلارىنا قاتىستى پىكىرى ەكىگە ءبولىندى. ءبىرى - دەرەۋ اۋىستىرۋ كەرەك دەسە، ەندى ءبىرى - حالىق ۇيرەنىسىپ كەتكەن دۇنيەنى قايتا قوزعاپ، كەرەگى جوق دەيدى.
«مەن بۇل اۋداندا 1994 -جىلدان بەرى تۇرامىن. سول ۋاقىتتان بەرى كوشەلەردىڭ اتاۋى قاز-قالپىندا تۇر. مەن ءوزىم وسى اۋداننىڭ بەلسەندىسىمىن. ۇنەمى قانداي ماسەلە بولماسىن، قوزعاپ جۇرەمىن. دەنى ورىستار تۇرادى. الالاعانىم ەمەس، ءبىراق ولارعا ءبارىبىر. قازاقشا بولا ما، ورىسشا بولا ما، باس قاتىرمايدى. ءوز باسىم، اۋىستىرعانىن قالايمىن. قازاقتىڭ نەبىر تۇلعالارى كوپ قوي. زيالىلارىمىزدىڭ اتىن بەرسىن. ازات ەلدە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز عوي، ازاتتىعىمىزدى تولىق سەزىنەيىك»، - دەيدى پياتيلەتكا شاعىناۋدانىنىڭ تۇرعىنى مارات نۇرلان.
«كەيدە شاتاسىپ كەتەمىن»
«مەن وسى اۋداندا جۇمىس ىستەيمىن. ءيا، راسىمەن بايقايمىن، كوپ كوشەلەر ورىس تىلىندە. مىناۋ بەكماحانوۆتى عانا اۋىستىردى عوي. كەيدە شىنى كەرەك، شاتاسىپ كەتەمىن. بىرەۋى ورىسشا، بىرەۋى قازاقشا. بىركەلكىلىك بولۋ كەرەك سياقتى. ءبىزدى قويشى، جاڭادان كەلگەندەر ءتىپتى اداسىپ كەتەدى. اۋىستىرماسا، اۋىستىرماسىن. وسىلاي تۇرا بەرسىن. شىنىن ايتساق، وسى اتاۋلارعا ۇيرەنىپ كەتتىك. ودان دا كوشەلەردىڭ جاعدايىن جاقسارتسىنشى»، - دەپ پىكىر ءبىلدىردى ءجاميلا اپا.
«ءبىزدىڭ ويىمىز ەشكىمگە قىزىق ەمەس»
«كوشەلەردىڭ اتىن اۋىستىراتىن بولسا، باياعىدان اۋىستىرار ەدى عوي. ءبىزدىڭ ويىمىزدى كىم تىڭدايدى؟ ەشكىمگە قىزىق ەمەس. مەن ءوزىم مۇگەدەك جانمىن. ارەڭ جۇرگەن ماعان بۇل تاقىرىپ قىزىق ەمەس. سونشا جىل تۇرىپ، ەندى اۋىسسا، ودان سايىن ميىمىز اينالادى عوي. قازىردىڭ وزىندە شاتاسىپ كەتەمىز. اۋىستىرسا دا، اۋىستىرماسا دا ءبارىبىر ەكەن. وسى قالپىندا تۇرا بەرگەنى جاقسى. ءبارى ۇيرەنىپ كەتتى»، - دەپ جاۋاپ بەردى فاريد اتا.
«بىلمەك تۇگىلى، ءتىلىم دە كەلمەيدى»
«بارتولدتىڭ كىم ەكەنىن بىلمەك تۇگىلى، ءتىلىم دە كەلمەيدى. ايتىلۋعا دا ىڭعايسىز. وسى اۋداندا قانشا جىلدان بەرى ساۋدا-ساتتىقپەن اينالىسىپ ءجۇرمىن. بۇكىل كوشەسى تانىمايتىن ادامداردىڭ اتىنا بەرىلگەن. ءبىراق جەر - قازاقتىكى، قالا - قازاقتىكى. اۋىستىرۋ قاجەت. تاۋەلسىزدىكتەن بەرى 30 جىلدان اسا ۋاقىت ءوتتى. ءبىراق مىنا اۋداننىڭ كورىنىسى، كەيپى، اتاۋى باياعى قالپىندا تۇر. وتە وكىنىشتى جايت»، - دەدى فارزانا ەسىمدى ساۋداگەر.
اكىمدىك نە دەيدى؟
اتالمىش ماسەلەگە قاتىستى الماتى قالاسىنىڭ اكىمدىگىنە رەسمي ساۋال جولدادىق. اكىمدىكتىڭ ايتۋىنشا، قالادا جالپى سانى 940 كوشە وزگە تىلدە. ولار كىسى ەسىمدەرى، جەر-سۋ اتاۋلارى جانە شارتتى اتاۋلارعا قاراي قويىلعان. ال ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىن العالى بەرى الماتى قالاسىندا جالپى سانى 1165 كوشەنىڭ اتى اۋىستىرىلىپ، قازاقشالاندىرىلعان.
«الماتى قالاسى بويىنشا جالپى سانى 940 كوشەنىڭ اتاۋى (كىسى ەسىمدەرى، جەر-سۋ اتاۋلارى جانە شارتتى اتاۋلار) وزگە تىلدە. 2023 -جىلى كوشەلەرگە اتاۋ بەرۋ جانە قايتا اتاۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلگەن جوق. 2024 -جىلى 4 كوشەگە قازاقستاننىڭ بەلگىلى ونەر قايراتكەرلەرى ەرمەك سەركەبايەۆتىڭ، ەسكەندىر حاسانعاليەۆتىڭ، يۋري پومەرانسيەۆ پەن ۆلاديمير تولوكوننيكوۆتىڭ ەسىمدەرى بەرىلدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاۋەلسىزدىگىن العاننان بەرى الماتى قالاسىندا جالپى سانى 1165 كوشەنىڭ اتاۋى اۋىستىرىلىپ، قازاقشا اتاۋلار قويىلدى»، - دەپ مالىمدەدى اكىمدىك.
سونىمەن قاتار كوشەلەردىڭ اتاۋىن وزگەرتۋ جۇمىستارىنا ەشقانداي قاراجات تالاپ ەتىلمەيتىنى ايتىلدى.
«كوشەلەرگە اتاۋ بەرۋ جانە قايتا اتاۋ تۋرالى شەشىمدەردى قابىلداۋ ءۇشىن قارجى تالاپ ەتىلمەيدى. جاڭادان اتاۋ بەرىلگەن كوشەلەرگە انشلاگتار ورناتۋ جونىندەگى ءىس-شارالار الدىن الا جوسپارلانعان اعىمداعى جوندەۋ جۇمىستارى كەزىندە كوشە انشلاگتارىن جاڭارتۋ نەمەسە قايتا جاساۋ رەتىندە جۇزەگە اسىرىلادى»، - دەلىنگەن اكىمدىك بەرگەن جاۋاپتا.
«ورىس ءتىلدى كوشەلەر - وتكەننىڭ سارقىنشاعى»
ەلدەگى ەڭ ءىرى مەگاپوليستىڭ وزىندە مىڭعا جۋىق كوشەنىڭ ءالى كۇنگە دەيىن ورىس تىلىندە ەكەنىن مادەنيەتتانۋشى-لينگۆيست PhD دوكتورى ابىلايحان قالنازاروۆ تا سىنعا الدى. ول اتالمىش ماسەلە تاۋەلسىزدىگىمىزدى وسى كۇنگە دەيىن تولىق ورنىقتىرا الماعانىمىزدىڭ بەلگىسى ەكەنىن ايتتى.
«الماتى قالاسىنداعى ورىس ءتىلدى كوشەلەر - وتكەننىڭ سارقىنشاعى. وتكەن شاقتىڭ نەگاتيۆتى بەلگىسى دەپ تە ايتساق بولادى. كەڭەس ءداۋىرىن كوپشىلىگىمىز نەگاتيۆپەن باعالايمىز. ونى تاريحتان بىلەمىز. ءتىلىمىزدى، ءدىنىمىزدى جوعالتۋ ماسەلەلەرى وسى ۋاقىتقا سايكەس كەلەدى. سول كەزدىڭ بەلگىسىندەي بولىپ تۇرعان ورىسشا كوشەلەر تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلدىعى ەمەس، العاشقى ون جىلىندا-اق اۋىستىرىلىپ، وزگەرتىلىپ، قازاقي اتاۋلارعا الماستىرىلۋى كەرەك ەدى. ءبىراق دەكولونيزاتسيا جۇرمەدى جانە تاۋەلسىزدىك يدەولوگياسى قارقىندى ورنىقتىرىلمادى. وسىنىڭ سالدارىنان ءبىز تاۋەلسىزدىكتى تولىققاندى تۇعىرىنا قويماعان ەلدەر ساناتىنا جاتامىز. ءسوز جۇزىندە، فورمالدى تۇردە عانا تاۋەلسىزدىك سيمۆولدارىن ورناتقان ەلمىز»، - دەيدى مامان.
سونىمەن قاتار ول بۇل ماسەلەنىڭ شەشىلمەۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبىن اتاپ، تۇركيادان ۇلگى الۋ قاجەتتىگىمىزدى العا تارتتى.
«بۇل نارسەنىڭ ءالى شەشىلمەۋىنە ورىس ءتىلدى ورتانىڭ دا ىقپالى بار. مىسالى، ورىسشا ءبىر كوشەنى اۋىستىرامىن دەسە بايبالام سالىپ، ايعاي-شۋ، قوعامدىق پىكىر تۋعىزىپ، قالا بەردى قاسىمىزداعى رەسەيگە ءۇن تاستاپ، سول جاقتان كۇش الدىرىپ جاتادى. ونى كوبى قولداي كەتەدى. «نەسى بار، تۇرا بەرسىن» دەيدى. وسىنىڭ ءبارىنىڭ اسەرى بار. سوندىقتان بۇل ۋاقىتشا قۇبىلىس دەپ سەنەمىن. الداعى ۋاقىتتا ەرتە مە، كەش پە، ءبارى قازاقشالاندىرىلۋى ءتيىس. تۇركيادان ۇلگى الايىقشى. قاي قالاسىنىڭ كوشەسىن الىپ قاراساق تا، وزدەرىنىڭ تاريحي، ساياسي تۇلعالارىنىڭ قۇرمەتىنە، ۇلتىنا، تىلىنە، كولوريتىنە ارناپ اتالعان. بىزدە تۇلعا جەتەدى. ءاربىر وڭىرگە، ايماققا، جەرگە ەڭبەگى سىڭگەن، سول ماسشتابتا ارەكەت ەتكەن تۇلعالار بولادى. ولار - سول جەرگە سىڭگەن، جەرگىلىكتى حالىققا بايلانعان ادامدار. سولاردى ەسكەرۋ قاجەت، سولارعا كوشە بەرۋ كەرەك»، - دەپ قوستى ابىلايحان قالنازاروۆ.
ايتا كەتەيىك، الماتى اكىمدىگى قالاداعى 8 اۋدان بويىنشا قانشا كوشەنىڭ ورىس تىلىندە ەكەنىنە جاۋاپ بەرمەدى. «اتالمىش سۇراققا قاتىستى قولىمىزدا دەرەك جوق» دەپ جاۋاپ بەردى ولار.
